Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi

Tayanch iboralar
Favqulodda  vaziyat  davlat  tizimi,  kategoriyalashtirilgan  shaqar, 
boshqaruv  punkti,  zaxiradagi  boshqaruv  punkti,  xalq  xo'jalik  obyekti, 
boshqaruvning axborot ta’minoti, qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlar, 
tezkor  guruh,  ta’minot  guruhi,  fuqaro  muhofazasi  kuchlari,  ko‘chma 
boshqaruv  punkti,  transport  va  evakuatsiya  guruhi,  favqulodda 
vaziyatlarda o‘zaro  hamkorlik.

TINCHLIK  VA  HARBIY  VAZIYATLARDA 
AHOLINI  EVAKUATSIYA  QILISH
11.1.  Ko‘chirish  (evakuatsiya)  qoidalari,  turlari 
va  usullari
Tabiiy  va  texnogen  tusdagi  FV  yuz  berganda  va  harbiy 
h a r a k a tla r   s h a ro itid a   ah o lin i  m u h o faz a  q ilish n in g   eng 
samarali usuli aholini evakuatsiya qilishdir.  Insoniyat aholini 
himoya qilishning bu samarali usulidan uzoq vaqtlardan beri 
foydalanib  keladi.
E vakuatsiya  m asalalari  ayniqsa,  1  va  2-jahon  uru sh- 
la rid a   keng  reja lash tirilib ,  u n d a   o ‘n  m illio n lab   k ish ilar 
m inglab  ch aq irim   u zo q lik d ag i  xavfsiz  jo y la rg a   k o ‘chi- 
rilganlar.  Ikkinchi jah o n   urushi  yillarida  sobiq  Ittifoqning 
fro n t  oldi  h u d u d la rid a n   1500  d an   o rtiq   m uhim   s a n o a t 
korxonalari  o ‘zlarining  ishchi-xizmatchilari,  ularning  oila 
a ’zolari  bilan  m a m lak atn in g   ichkarisiga  k o ‘chirilganligi 
m a ’lum.
XX  asrning  60-80-yillarida  aholini  evakuatsiya  qilish 
m a sa la si  y irik   s h a h a r la r   a h o lis in i  o m m av iy   q ir g ‘in 
qurollaridan,  birinchi  navbatda  yadro  qurolidan  m uhofaza 
qilishning  asosiy  usuli  sifatida  o ‘rtaga  qo'yildi.
Oxirgi  yillarda  esa  tabiiy  va  texnogen  tusdagi  FV  lar 
s o d ir  b o ‘lgan  h u d u d la rd a n   ah o lin i  e v a k u a ts iy a   q ilish  
zarurati  tobora  ortib  borayotir.
M a salan ,  C h e rn o b il  A E S ida  so d ir  b o ‘lgan  h a lo k a t, 
A rm a n is to n n in g   S p ita k ,  L e n in a k a n ,  K ir o v a k a n   va 
S te p a n a k e rt  s h a h a rla rid a   yuz  b ergan  zilzila,  O 'z b e k is ­
to n n in g   S h o h im ard o n   va  b o sh q a  jo y lard ag i  yuz  b erg an  
FV lar  bunga  yorqin  misoldir.

1986-yilda  Chernobil  AESidagi  halokat  tufayli  radiatsiya 
tarqalishi  bois  uning  tevaragidan  200  mingdan  ortiq  kishi 
k o ‘chirildi.  1998-yilda  Shohim ardonda yuz bergan  fojeaning 
dastlabki  2  kecha-kunduzida  14200  kishini,  jum ladan,  3150 
bolalarni  xavfsiz joylarga  k o ‘chirishga  to ‘g ‘ri  keldi.
T exnogen,  tabiiy,  ekologik  va  harbiy  tusdagi  FV  yuz 
bergan hududlardan aholini,  moddiy va madaniy boyliklam i 
x av fsiz  h u d u d la rg a   e v a k u a ts iy a   q ilish   ta d b ir la r in i 
rejalashtirish  va  o ‘tkazish  aholini  FV  ning  o q ib a tlarid an  
m uhofaza  qilishning  asosiy  vazifalaridan  biri  hisoblanadi.
M uhandislik  texnik  tadbirlari  va  qoidalariga  m uvofiq, 
0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  jo y lash g an   m in taq a  q u y idagi 
hududlarga  b o ‘linadi:
a)  xavfli  hudud  bu  qattiq  vayronagarchiliklar  (zilziladan 
va  boshqa  FV  lardan),  kimyoviy,  radiatsiyaviy  zaharlanish, 
h alokatli  suv  toshqini,  sei  kelishi,  yer,  q o r  k o ‘chkilari  va 
boshqa  hodisalar  b o ‘lishi  ehtimoli  bor  hududlar;
b)  s h a h a rd a n   ta sh q a ri,  xavfsiz  h u d u d   FV   xavfi  b o r 
h u d u d la rd a n   ta sh q arid ag i  ev ak u atsiy a  q ilin g an   ah o lin i 
joylashtirishga  m o ‘ljallangan  yaroqli  hudud.  '
A holini,  m oddiy  va  m ad an iy  b o y lik lam i  ev ak u atsiy a 
qilish  bu  tabiiy  va  texnogen  turdagi  FV  yuz  bergan,  harbiy 
halokatlar  boshlangan  hududlardan  aholini  transportda  va 
p iy o d a   u y u sh g an   ta rz d a   o lib   ch iq ish   v a   u n i  o ld in d a n  
tayyorlab  q o ‘yilgan  xavfsiz joylarga  vaqtincha joylashtirish 
tad b irlari  majmuasidir.
Evakuatsiya  tadbirlarini  o ‘tkazish  xususiyatlari  quyida- 
gilarga  q arab   belgilanadi:
a)  FV  m anbaining  tavsifl;
b)  FV  m anbaining  ta ’sir  k o ‘rsatish  mintaqasi  va  vaqti;
d)  transportda  va  piyoda  olib  chiqiladigan  aholi  soni;
e)  tran p o rt  vositalarining  mavjudligi  va  im koniyatlari;
f)  evakuatsiya  tadbirlarini  o ‘tkazish  vaqti  va  tezkorligi.

Evakuatsiya  ikki  xil  b o ‘ladi:
1.  O ldindan  o 'tkaziladigan   evakuatsiyalar;
2.  Shoshilinch  (kechiktirib b o ‘lmaydigan)  evakuatsiyalar.
O ldind an   o ‘tk a zila d ig an   ev ak u a tsiy alar  fa lo k a t  yoki
tabiiy  ofat  yuzaga  kelishi  va  harbiy  h arak atlar  boshlanishi 
eh tim o li  y u q o ri  d a r a ja d a   ek an lig i  h a q id a   sh o sh ilin c h  
m a ’lum ot  olingandan  keyin  o'tk azilad i.  Bunga  bir  necha 
o ‘n  daqiqadan  bir  necha  kungacha  b o 'lg an   d av r  orasida 
FV   s o d ir  b o 'lis h i  m u m k in lig i  to 'g 'r is id a g i  m a ’lu m o t 
olingandan  keyin  taxm inlashga  asos  bo'ladi.
Shoshilinch  (kechiktirib  bo'lm aydigan)  evakuatsiyalar 
aholi  hayoti  va  salom atligiga  xavf  tu g 'ilad ig a n   d arajad a 
texnogen  yoki  tabiiy  tusdagi  FV  yuzaga  kelgan  yoki  harbiy 
h arak a tlar  boshlanganda,  aholining  odatiy  kun  kechirish 
sharoiti  buzilgan  hollarda  o'tkaziladi.
FV  rivojlana  borishi  va  harbiy  harakatlarning  tavsifiga 
qarab,  evakuatsiya  qilinadigan  aholi  soniga  qarab,  evakua­
tsiyalar  uch  xil  bo'ladi:
1.  C heklangan  evakuatsiyalar;
2.  M ahalliy  evakuatsiyalar;
3.  M intaqaviy  evakuatsiyalar.
C heklangan  evakuatsiyalar  shaharning  bir  qismi  yoki 
qishloq  chegarasidan  chiqmagan,  ko'chiriladigan  aholi  soni 
bir  necha  m ing  kishidan  oshm agan  FV  larda  o 'tk azilad i. 
B unday  holda  k o 'c h irilg a n   aholi,  o d atd a ,  FV   h u d u d ig a 
tu tash   aholi  yashash  jo y la rig a  yoki  sh ah arn in g   sh ik ast- 
lanm agan  tum anlariga  joylashtiriladi.
M ahalliy  evakuatsiyalar  o'rtach a  kattalikdagi  shaharlar, 
yirik shaharlarning alohida tum anlari,  qishloq tum anlari  FV 
h u d u d ig a   tu s h ib   q o lg a n   h o lla r d a   o 'tk a z ila d i.  B u n d a 
ko'chiriladigan  aholi  soni  bir  necha  mingdan  o 'n   minglab 
kishigacha  yetishi  mum kin  bo'lib,  odatda,  FV  hududi  bilan 
yondosh  xavfsiz joylarga joylashtiriladi.

M intaqaviy  evakuatsiyalar  shikastlovchi  om illar  k a tta  
hududlarga  yoyilib,  yirik  shaharlarni  ham  o ‘z  ichiga  olgan, 
aholisi  ju d a   zich  joylashgan  bitta  yoki  bir  necha  m intaqa 
h u dudini  qam rab  olganda  am alga  oshiriladi.  M intaqaviy 
evakuatsiya  FV  yuz  bergan  hududdan  transportda,  piyoda 
olib  chiqiladigan  aholi  o ‘zlarining  yashab  turgan joylaridan 
anchagina  uzoqqa  k o ‘chirilishlari  mumkin.
A h o lin in g   ev ak u atsiy a  ta d b irla ri  b ilan   q am ra b   olin- 
ganligiga  qarab,  ikki  turi  b o ‘ladi:
a)  yalpi  evakuatsiya;
b)  qisman  evakuatsiya.
Yalpi  evakuatsiyada  FV  yuz  bergan  hududdan  ham m a 
aholi  olib  chiqib  ketiladi.
Qism an  evakuatsiyada  esa  asosan  m ehnatga  layoqatsiz 
aholi,  m aktabgacha  yoshdagi  bolalar,  m aktab,  litsey,  kollej, 
texnikum   va  oliy  o'quv  yurtlari  o ‘quvchi  va  talabalari  olib 
chiqib  ketiladi.
A holini,  m oddiy  va  m adaniy  b o y lik lam i  ev ak u atsiy a 
q ilish  h a q id a   q a ro rg a   kelish  h u q u q i  F M   b o sh liq la rig a  
berilgandir.  U lar  evakuatsiyaning  umumiy  rahbarligini  olib 
b o ra d ila r.  A holini  ev ak u atsiy a  qilish  ish larin i  bev osita 
ta sh k il  etish   va  o ‘tk a z is h g a   esa  v ilo y a tla r,  s h a h a r la r, 
tu m a n larn in g   m a ’m uriyati  va  aholini  ev ak u atsiy a  qilish 
tashkilotlari  rahbarlik  qiladi.
A h o lin i,  m o d d iy   va  m a d a n iy   b o y lik la m i  x av fsiz 
hududlarga  evakuatsiya  qilish  tadbirlarini  barcha  omillarni 
h iso b g a   olgan  h o ld a   re ja la s h tiris h n i  h a m d a   tr a n s p o r t 
v o sitalarini,  ularning  y o ‘llarini,  evakuatsiya  qilin ad igan  
a h o li  b o ra d ig a n   x av fsiz  jo y la r n i  o ld in d a n   ta y y o rla b  
q o ‘y ilish in i,  sh u n in g d ek ,  a h o lin in g   FV   s h a ro itig a   h a r 
tom onlam a  tayyorgarlik  k o ‘rishlarini  ta lab   etadi.
B unday  tayyorgarlikni  hokim iyat  ijro  idoralarin in g   va 
b o sh q aruv   tash k ilo tlarin in g   fuq aro  m uhofazasi  bosh lig‘i 
b o ‘lgan  rahbarlari  tashkil  etadilar  va  o ‘tkazadilar.

Aholini evakuatsiya qilish prinsipi b o ‘yicha ikki tu r xildir:
a)  ishlab  chiqarish-hududiy;
b)  hududiy  b o ‘lishi  mumkin.
Bunda,  FV  yuz bergan  hududdan  ishchilar,  xizmatchilar, 
o ‘q u v ch ilar,  ta la b a la r,  k o rx o n a la r,  ta s h k ilo tla r,  m uas- 
sasalar,  o ‘quv  yurtlari  b o ‘yicha,  ishlab  chiqarish  va  xizmat 
k o ‘rsatish  sohasida  ishlamaydigan  boshqa  aholini  esa  turar 
joydan  foydalanish  idoralari,  shirkatlar  orqali  tu rar joylari 
b o ‘yicha  tra n sp o rtd a   yoki  piyoda  olib  chiqilishi  n azarda 
tutiladi.
M u ay y a n   h o lla r d a   a h o lin i,  m o d d iy   va  m a d a n iy  
boyliklam i evakuatsiya qilish hududiy turiga k o ‘ra,  bevosita 
aholi  yashab  turgan joyidan  amalga  oshiriladi.
A holini  evakuatsiya  qilish  usullariga  q arab ,  uch  turli 
b o ‘ladi:
a)  tran spo rtd a;
b)  piyoda  tartibda;
d)  aralash  holda.
A ralash  usuli  samarali  va  eng  m aqbul  usul  hisoblanadi. 
U  m avjud  tra n s p o r te r   yordam ida  iloji  boricha,  eng  k o ‘p 
ishlovchilar  bilan  bir  vaqtda  aholining  qolgan  qismini  ham 
birga  qo‘shib  olib  chiqishni  nazarda  tutadi.  Bunda  asosan, 
p iy o d a   y u ra  o lm ay d ig an ,  yosh  b o la li  a y o lla r,  m a k ta b  
o ‘qu v ch ilari  va  m a k tab g ac h a  ta rb iy a   m u a ssasala rin in g  
ta rb iy a la n u v c h ila rin i  tra n s p o r tla r d a   o lib  ch iq ish   reja- 
lashtiriladi.
Bu  u su l  a h o lin i,  m o d d iy   va  m a d a n iy   b o y lik la m i 
evakuatsiya qilish tadbirlarini eng qisqa m uddatda o'tkazish 
imkonini  beradi.
E v a k u a tsiy a   qiling an  aholi  xavfsiz  jo y la rd a   m axsus 
buyruq  bo'lgunga  qadar  vaqtincha joylashtirib  turiladi.
A g a r  d a v la tla r a r o   teg ish li  k e lis h u v la r  b o ‘lsa,  FV  
h o la tla rid a   0 ‘zb ek isto n   R e sp u b lik a sin in g   e v a k u a tsiy a

qilingan  aholisi  M D H   q o ‘shni  davlatlarida  joylashtirilishi 
ham   m um k in .  Shu  ju m la d a n ,  0 ‘zb ek isto n   resp u b lik asi 
hududi  ham   boshqa  davlatlardan  k o ‘chirib  keltirilgan  aholi 
u ch u n   b e rilish i  m u m k in .  B u n d a  h a m k o rlik   q ila d ig a n  
d a v la tla r  v ak o latli  id o ra la rin in g   b irg alik d a  ish  tu tis h i 
x a lq a ro   h u q u q   m e’y o rlarig a ,  ikki  to m o n la m a   va  k o ‘p 
to m o nlam a  dav latlararo   kelishuv  hujjatlariga,  0 ‘z.R .  va 
boshqa  m am lakatlar  qoidalariga  asoslanadi.
11.2.  Aholini,  moddiy  va  madaniy  boyliklami 
evakuatsiya  qilish  tashkilotlari  va  tizimlari
Aholini,  moddiy  va  madaniy  boyliklami  evakuatsiya  qilish 
tashkilotlariga  quyidagilar  kiradi:
1.  Aholini  evakuatsiya  qilish  hayatlari;
2.  Evakuatsiya  qilingan  aholini  qabul  qilish  hayt’atlari;
3.  E v ak u atsiy a  qilinadigan  aho lin in g   yig‘ilish  p u n k t­
lari;
4.  Evakuatsiya  qilingan  aholini  qabul  qilish  punkti;
5.  Evakuatsiyaning  oraliq  punktlari;
6
.  Piyoda  evakuatsiya  qilinganlam i  yo‘llarda  boshqarish 
guruhlari;
7.  Evakuatsiya  qilinadigan  aholini  tran sp ortd a  (piyoda) 
olib  chiqish  tezkor  guruhlari.
A h o l i n i   e v a k u a t s i y a   q i l i s h   g u r u h l a r i
F avqulodda  vaziyatlar  davlat  tizimida  (FV D T)  k o ‘rsa- 
tilganidek,  ishchilar,  xizm atchilar  va  aholini,  m oddiy  va 
m a d a n iy   b o y lik la m i  e v a k u a tsiy a   q ilish n i  re ja la s h tir i-  
layotgan  ham m a  h ududlarda  evakuatsiya  h a y ’a tlari  (EH ) 
tashkil  etadi.
H u d u d iy   e v a k u a ts iy a   h a y ’a tla r i  ta rk ib ig a   te g is h li 
m a’m uriyat rahbarlari qarori bilan o ‘sha m a’m uriy-hududiy 
b o ‘linm alarning  m as’ul  xodim lari  kiritiladi.

Evakuatsiya  h a y ’atining  raisi  qilib,  odatda,  m a ’muriy- 
h u d udiy  b o ‘lin m a  ra h b a rin in g   (h okim ning)  o ‘rin b o sari 
tayinlanadi.  H a y ’atga  a ’zo  etib  sog‘liqni  saqlash,  t a ’lim, 
ijtimoiy  ta ’m inot  idoralarining,  transport  tashkilotlarining, 
ic h k i  is h la r  b o s h q a r m a la r in in g   r a h b a r la r i  (u la rn in g  
m u o v in la ri),  g a rn iz o n   yo k i  tu m a n   m u d o fa a   is h la ri 
b o ‘limlarining  vakillari  tayinlanadi.
Evakuatsiya  h ay ’atlarida  ish  yuritish  va  texnik  ishlarni 
bajarish uchun hududiy boshqaruv idoralarining m a’muriyat 
xodim laridan  ishchi  guruhi  tayinlanadi.
Ishchi  g u ru h la ri  m ahalliy  sh a ro itn i  hiso b g a  olib,  ish 
yo‘nalishlari b o ‘yicha bir necha tashkiliy guruhlardan iborat 
b o ‘lishi mumkin. M asalan, aholini hisobga olish, evakuatsiya 
tra n s p o rt  g u ru h i,  q ab u l  qilish,  jo y la s h tirish   g u ru h la ri, 
evakuatsiya  tadbirlarini  t a ’minlash  guruhi  va  hk.
Obyekt evakuatsiya hay’atiga odatda,  korxona,  muassasa, 
tashkilot  boshlig‘ining  muovinlaridan  biri  boshchilik  qiladi. 
H ay’at tarkibiga esa bo‘limlaming boshliqlari,  sex boshliqlari 
yoki  ulam ing  muovinlari  belgilanadi.
A h o lin i  e v a k u a ts iy a   q ilish   va  u la rn i  q a b u l  q ilish  
h a y ’a tla ri  te g ish li  b o sh liq la rg a   b e v o sita  ito a t  e ta d ila r 
ham da  FV  shtabi  bilan  yaqin  ham korlikda  ishlaydilar.
Evakuatsiya  qilinadigan  aholini  yig‘ilish joylari.
Y ig‘ilish  joylari,  aholini  yig'ilish  va  ro ‘yxatga  olinishi, 
k o ‘chirish  sa f  va  q ato rla rin i  tuzish,  aholini  tra n sp o rtg a  
chiqarish  va  xavfsiz joylarga jo ‘natish  uchun  m o ‘ljallanadi. 
U lar  temir  y o ‘l  bekatlari,  dengiz  va  daryo  trasnportlarining 
to ‘xtash joylari va odamlar yig‘ilishi uchun sharoit bor joylarda 
tashkil  etiladi.  Yig‘ilish joylarining  soni  va  xizmat  ko‘rsatish 
im koniyati  k o ‘chirilayotgan  aholi  sonini,  k o ‘chirilganlar 
o ‘tadigan  yo‘llari,  transportga  chiqish  bekatlari  sonini  hamda 
u la rd a n   av to m a sh in a   k o lo n n a la ri,  e sh elo n lar,  k em alar 
qanchalik  tez jo ‘natilishini  hisobga  olib  belgilanadi.

Y ig‘ilish joylarini  belgilashda  har  xil jam oat  binolari  va 
in s h o o tla r d a n   fo y d a la n is h   k o ‘zda  tu tila d i.  Y ig ‘ilish  
jo y la r id a   yok i  u la rg a   b e v o sita   y aq in   jo y la r d a   h a rb iy  
h a ra k a tla r  b o ‘layotgan  p ay td a  yoki  ehtim oli  b o ‘lgan d a 
aholini  m uhofaza  qilish  uchun  mavjud  him oya  inshootlari 
(p an a  jo y la r,  y e rto ‘la lar  va  b oshqa  v o sitalar)  ta y y o rla b  
q o ‘yilib,  eng  oddiy  yashirinish  joylari  sifatida  m u h o faza 
vositalari  bilan jihozlanadi.
Y ig‘ilish  jo y lari  tra n sp o rtg a   chiqadigan  b ek atn in g   va 
p iyo d a  evaku atsiya  qilinu vch ilar  y o 'lla ri  y aq in id a  b itta  
hisobidan  bir  kunda  5-6  ta  poyezd jo ‘natishni  yoki  soatiga 
ikkita  (h ar  biri  500  kishidan)  piyodalar  safini  b utlash   va 
ta y y o rla s h n i  t a ’m in la y d ig a n   q ilib   ta s h k il  e tila d i.  B ir 
vaqtning  o ‘zida  kam ida  b itta  poyezdga  (kemaga)  odam lar 
chiqishini yoki baravariga bir saf odam  yig‘ilishini t a ’minlay 
olish  zarur.
H ar  qaysi  yig‘ilish  joyiga  tartib  raqam i  beriladi.  U nga 
evakuatsiya  qilinadigan  obyektlar,  turar joydan  foydalanish 
tashkilotlari,  shuningdek,  aholini trasnportda va piyoda olib 
chiqish  y o ‘llari  va  hk.  lar  biriktirib  qo'yiladi.
Y ig‘ilish  joylarining  shahar,  tum an,  obyekt  evakuatsiya 
h a y ‘a tla r i,  tr a n s p o r tg a   c h iq ish   jo y la r i  va  t r a n s p o r t  
tashkilotlari  bilan  to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri  aloqasi  t a ’m inlangan 
b o ‘lishi  kerak.
E v a k u a t s i y a   q i l i n g a n   a h o l i ,   m o d d i y   v a   m a d a n i y  
b o y l i k l a r   q a b u l   q i l i s h   p u n k t l a r i .
Q abul  qilish  punktlari  odam lam i  har  qanday  ob-havoda 
v a q tin c h a   jo y la s h tir is h n i,  q ish   v a q tla r id a   esa  is itis h  
im koniyatini  t a ’minlaydigan  m aktablar,  klublar  va  boshqa 
ja m o a t  va  m a ’m uriy  b in o lard a  tashkil  qilinishi  m um kin. 
Ularga qachon va qancha odam  kelishiga qarab,  oziq-ovqat, 
ichimlik  suv  berilishini  ta ’minlash  nazarda  tutiladi.

B uning  u ch u n   m u him   um um iy  o v q a tla n ish   m u assa- 
sa la rid a n ,  u la r  b o ‘lm ag an d a  esa  k o 'c h m a   o v q a tla n ish  
punktlaridan  foydalaniladi.
Y ig‘ilish joylari  xodim larining  soni  k o ‘chirilib  keltirila- 
digan  aholi  sonini  ham da  uni  t a ’m inlash  ta d b irlarin in g  
hajmini  hisobga  olgan  holda  belgilanadi.
Yig‘ilish joylari tashkiliy tuzilmasini hamda FV yuz berganda 
aholini  milliy,  m adaniy  va  m oddiy  boyliklam i  evakuatsiya 
qilayotganda,  m a’muriyat  bajarilishi  kerak  bo‘lgan  vazifalami 
o ‘z vaqtida  amalga  oshirilishini  nazorat  qiladi.
Aholini  FV  yuz bergan  hududdan  shoshilinch  evakuatsiya 
qilish,  tay yo rg arlik  k o ‘rishga  vaqt  ajratm asd an ,  yig‘ilish 
jo y la rin i  y o ‘lga  q o ‘ym asdan  am alga  o sh irilad i.  B unday 
h o lla rd a   u la rn in g   v azifalari  tegishli  m a ’m u riy -h u d u d iy  
birliklar biriktirib q o ‘yiladigan tezkor guruhlarga  yuklatiladi.
Tezkor  guruhlar.
Tezkor  guruhlar  quyidagi  vazifalam i  hal  qiladi:
1.  O dam lar  qayerda  b o ‘lishlaridan  q a t’iy  nazar  (yashash 
joyida  yoki  ish joyida),  aholini  vaziyatdan  xabardor  qilish, 
yig‘ish,  hisobga olish  va uning trasnportga chiqishini tashkil 
etish;
2.  .Aholini trasnport vositalariga taqsimlash,  evakuatsiya 
saflarini  tuzish  va  ularga  y o ‘l  b o ‘ylab  ham rohlik  qilish;
3.  A h o lin i  e v a k u a ts iy a   q ilish   va  bu   h a q d a   y u q o ri 
id o ralarg a  x ab ar  berish,  evakuatsiya  tad b irlarin i  qanday 
kechayotganligini  nazorat  qilish;
4.  T a sa rru fid a g i  h u d u d d a   ja m o a t  ta rtib in i  saq lash ni 
tashkil  qilish.
Evakuatsiya  oraliq punktlari
FV   yuz  bergan  hududning  tashqi  chegarasida  evakua­
tsiya  oraliq  p u n k tlari  tashkil  etiladi.  U larnin g   vazifalari 
quyidagilardan  iboratdir:

a)  aholini  hisobga  olish,  qayta  ro ‘yxatdan  o'tkazish;
b) harbiy vaqtlarda dozimetrik va kimyoviy nazorat qilish;
d) dezinfeksiya  ish lo v id an   o 'tk a z is h   va  e v a k u a tsiy a
qilinganlam i  vaqtincha  yashashlariga  m oijallangan  xavfsiz 
joylarga  jo 'n atish .
Z arurat  bo'lsa,  ifloslangan  (zaharlangan)  kiyim-bosh  va 
poyafzallarni  evakuatsiya  oraliq  punktlarida  alm ashtirish 
va  m a x su s  is h lo v d a n   o 'tk a z is h .  E v a k u a ts iy a   o ra liq  
p u n k tla rid a   aholi  FV  h u d u d id a   ishlagan  tr a n s p o r td a n  
ifloslanm agan  (zaharlanm agan)  hududda  ishlaydigan  toza 
tran sp o rt  vositalari ga  o'tkaziladi.
Evakuatsiya  oraliq  punktlari  temir  va  shoh  yo'llar,  suv 
yo'llari  yaqinida  tashkil  etiladi.
Evakuatsiya  tadbirlarining  boshqa  tashkilotlari
Evakuatsiya  qilinayotgan  aholi  o'rtasida  uyushqoqlik  va 
tartibni  ta ’minlash  m aqsadida  quyidagilar  tayinlanadi:
a)  aholi  tem ir  y o'l  va  suv  trasnportida  tashilayotganda 
eshelon  boshliqlari;
b)  avtom obillarda  tashilayotganda  saf boshliqlari. 
Aholini  piyoda  evakuatsiya  qilinganda  ko'chiriluvchilar
saflari  yurishini  tashkil  qilish  uchun  m ahalliy  o 'z in i-o 'z i 
b o s h q a ris h   id o ra la rin in g   q a r o r la r i  b ila n   y o 'l  ta s h k i-  
lo tla rin in g   m a s ’ul  x o d im lari  h iso b id a n   ta y in la n a d ig a n  
e v a k u a ts iy a   y o 'lla r i  b o s h liq la ri  r a h b a r lik   q ila d ig a n  
boshqaruv  guruhlari  tashkil  etiladi.
U lar  tarkibiga  quyidagilar  kiradi:
a)  aloqa  bo 'g 'in i  3-4  kishi;
b)  harak at  tartibini  nazorat  qilish  punktlari  5-8  kishi;
d)  harakatni  ta ’minlash  bo'lim i  8-10  kishi;
e)  tibbiy  yordam   ko'rsatish  punkti  -  2-3  kishi.
P iy o d a   e v a k u a tsiy a   q ilin g a n la m i  y o 'ld a   b o s h q a ru v
guruhlarining  asosiy  vazifalari  quyidagilardir:

a)  piyoda  saflarni  uyushgan  tarzda jo 'n atish ;
b)  yo'lda  tartib   saqlash  va  boshqaruvni  ta ’minlash;
d)  yo'llarni  ta ’mirlash  va  yaxshi  holatda  saqlash;
e)  y o id a   radiatsiyaviy  va  kimyoviy  kuzatuv  olib  borish;
f)  y o 'ld a   x a s ta la n ib   q o lg a n la rg a   tib b iy   y o rd a m  
ko'rsatish.
1 1 .3 .  A holini  evak u atsiya  qilish  tadbirlarini 
rejalashtirish ,  o 'tk a zish   va  jabrlangan 
ah olin ing  turmush  sh aroitini  yaratish
Evakuatsiya  qilish  tadbirlarini  rejalashtirish
A holini,  m oddiy  va  m adaniy  bo y lik lam i  ev ak uatsiya 
qilish  ta d b irla rin i  FV   b o sh q a rm alari  va  b o 'lim la rin in g , 
hokimiyat  ijro  idoralari,  shuningdek,  iqtisodiyot  obyektlari 
vakillarining ishtirokida aholini evakuatsiya qilish hay’atlari 
rejalashtiradi.
Evakuatsiya qilish rejalari tinchlik davrida FV lam i oldini 
olish  va  sodir  bo'lganda,  oqibatlarini  tugatish  rejalarining 
bo'lim i  tarzida  rasm iylashtiriladi  [6].
A holini,  m oddiy  va  m adaniy  b o y lik lam i  ev ak u atsiya 
qilishni  rejalashtirish  va  oldindan  k o'chirish  tashkilotlari, 
FV   b o s h q a r m a la ii  va  b o 'lim la r i  y u q o iid a n   k elg an  
k o 'r s a tm a la r n i  o 'r g a n ib   c h iq a d i,  k e ra k li,  d a s tla b k i 
m a ’lu m o tla r n i  y ig 'a d i  v a  ta y y o rla y d i.  E v a k u a ts iy a  
q ilinadigan  ah oli  jo y lash tirilad ig a n   jo y la rn i  ta n la y d i  va 
sharoitni  o 'rg anib  chiqadi.
Zilzila  ro 'y   bergan joylardan  evakuatsiya  qilinishi  kerak 
b o'lgan  aholi  sonini  hisoblash  tartibga  keltiriladi.
H ududida  zilzila,  sei  kelishi,  yer  ko'chkisi,  suv  bosishi 
ehtimoli  bo'lgan  hududlar,  kimyoviy  va  radiatsiyaviy  xavfli 
o b y e k tla r  b o r  m a ’m u riy -h u d u d iy   tu z ilm a la rd a   is h la b  
chiqiladigan  aholini  evakuatsiya  qilish  rejalarining  m atn  
qism ida  quyidagilar  ko'rsatiladi:

a)  ev ak u atsiy a  b o sh lan g an i  h a q id a   aholini  x a b a rd o r 
qilish;
b)  evakuatsiya  qilinadiganlarning  toifalarga  b o ‘lingan 
soni;
d) evakuatsiya qilinadigan  aholini vaqtincha joylashtirish 
hududlari;
e)  evakuatsiya  tadbirlarining  bajarilish  m uddatlari;
f) tabiiy va  texnogen  tusdagi  FV yuz bergan hududlardan 
aholini,  m oddiy  va  m adaniy  boyliklam i  tra n sp o rtd a  olib 
chiqish  tartibi;
g)  e v a k u a ts iy a   y o ‘lla r id a   ja m o a t  ta r tib in i  v a  y o ‘l 
h arakati  xavfsizligi  ta ’minlanishini  tashkil  etish;
h)  ev ak uatsiy a  q ilinadigan  ah o lin i  shaxsiy  m u h o faza 
vositalari  bilan  ta ’minlanishini  tashkil  etish;
i)  y ig ‘ilish  jo y la rid a   va  e v a k u a tsiy a   y o 'n a lis h la rid a  
harbiy  h a ra k a t  yuz  berganda  aholi  m uhofazasini  tashkil 
etish;
j)   e v a k u a ts iy a   q ilin g a n   a h o lin i  x av fsiz  jo y la r g a  
jo y la s h tiris h   va  b irin c h i  n a v b a td a   u la rn in g   h a y o tiy  
sharoitlarini  t a ’minlash  tartibi;
k)  yuqum li  kasalliklarga  q arshi  san itariya  va  em lash- 
davolash  tadbirlarini  o ‘tkazish;
1)  aholini,  m oddiy  va  m adaniy  boyliklam i  k o ‘chirishni 
boshqarish  tartibi;
m)  evakuatsiya  ja ra y o n id a   aholini  k o ‘chish  ta rtib la ri 
h aq id a  x a b a rd o r  qilib  va  y o ‘l-y o ‘riq  k o ‘rsatib   b o rish n i 
tashkil  etish.
R ejaning  m atn  qism idagi  x aritalard a  quyidagi  ilovalar 
ishlanadi:
a)  evakuatsiya  qilinadigan  aholini  hisoblash;
b)  k o r x o n a ,  ta s h k ilo t  va  m u a s s a s a la rn i  y ig ‘ilish  
punktlariga,  tran sp ortlarg a  chiqish  joylariga  va  vaqtincha 
yashash  uchun  xavfsiz jo ylarga  taqsim lash;

d)  transportga  (temir  yo‘l,  avtomobil,  suv,  havo)  ehtiyoj 
va  u n in g   im k o n iy a tla ri,  a h o lin i  o lib   c h iq ish   u c h u n  
tran sp o rtla rn i  k o ‘chirish  va  h a ra k a t  qilish  y o ‘n alish lari 
b o ‘yicha  taqsim lash;
e)  yig‘ilish  p u n k tla ri,  p iy o d a  ta rtib d a g i  e v a k u a tsiy a  
punktlari,  aholini  transportga  chiqarish  va  undan  tushirish 
punktlarining joylashishi;
f)  evakuatsiya  tashk ilotlarin ing   tark ib i  va  ularni  shay 
holga  keltirish  m uddatlari;
g)  evakuatsiya  boshlangani  haqida  korxona,  m uassasa, 
tashkilot  rahbarlariga  va  aholiga  xabar  berish  chizmasi;
h)  aloqani  tashkil  etish;
i)  e v a k u a ts iy a   q ilin g a n   a h o lin i  x av fsiz  jo y la r g a  
joylashtirish  xaritasi.
A h o lin i  e v a k u a tsiy a   qilish  y u zasid an   ja d v a l  ta rz id a  
m a ’lu m o t  b e rish n in g   m u m k in   b o ‘lg a n   tu r la r id a n   b iri 
keltiriladi.
E v a k u a ts iy a   q ilin g a n   a h o lin i  jo y la s h tir is h   jo y la r i 
1:100000  yoki  1:200000  sig‘im dagi  to p o g ra fik   x a rita g a  
tushiriladi.  U nda  quyidagilar  aks  ettiriladi:
a)  m a ’m uriy  chegaralar;
b)  FV  m anbaining  (radiatsiyaviy,  ifloslanish,  kimyoviy 
zaharlanish,  zilzila  xavfi  box  joylai,  sei  kelish,  yer  k o ‘clikisi, 
suv  bosish  h u d u d la rin in g )  sh ik astlo v ch i  o m illari  t a ’sir 
doiralarining  oldindan  taxm inlangan  chegaralari;
d)  aholini  evakuatsiya  qilish  (piyoda  va  tran sp o rtd a  va 
a ra la s h   u s u ld a   o lib   c h iq ish )  y o ‘n a lis h la ri,  h a r   b ir 
y o ‘nalishdagi  tran sp o rt  m iqdori,  piyoda  yoki  tran sp o rtd a 
olib  chiqiladigan  aholi  soni,  evakuatsiya  oraliq  punktlari;
e)  o b yek tlar,  m uassasa  va  tash k ilo tlarg a  b irik tirilg an  
aholi  yashash joylari;
f)  ob yektnin g   sh artli  raq am lari,  k o ‘ch irilg an lar  soni, 
k o ‘chiriladigan  aholining  zichligi  (joylashtirishga  m o ‘ljal-

la n g an   k a p ita l  im o rat  va  in s h o o tla rn in g   k v a d ra t  m e tr 
hisobidagi  maydoni),  masalan: