1. 6-§. Òog‘ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari haqida tushunchalar

1.8-§. Òog‘ jinslarining bog‘langanlik darajasi
bo‘yicha xarakteristikasi
Barcha tog‘ jinslari bog‘lanish darajasiga ko‘ra qoyali, bog‘liqli
va sochiluvchan kabilarga bo‘linadi.
Qoyali, yarimqoyali jinslar (bo‘r, giðs, tuz, kvarsit, jespilit,
granit va boshqalar) molekular bog‘lanish va zarrachalar orasidagi
ishqalanishligi bilan xarakterlanadi, yuqori qattiqlikka ega va qiyin
parchalanadi. Ularning aksariyati abraziv bo‘lib, jinslarni parchalovchi asboblarning qattiq yemirilishiga olib keladi. Qoyali jinslar
burg‘ilanganda quduq devorlarini mustahkamlashga ehtiyoj
bo‘lmaydi, kuchli yorilgan tog‘ jinslarini burg‘ilashdan tashqari.
Bog‘liqli jinslar (sog‘ tuproq turidagi jinslar) zarrachalar
orasidagi sezilarli bog‘lanish kuchlari bilan xarakterlanadi. Biroq
bu kuchlar suvlar ta’sirida o‘z qiymatini o‘zgartiradi. Jinslarning
yaxlitligi buzilgach, bog‘lanish kuchlari yuqori bosim va namlik
ta’sirida to‘la yoki qisman tiklanadi.
18
Qoyali jinslarda bog‘liqli jinslar yuqori qayishqoqlik, kichik
abrazivlik va mustahkamliklari bilan farq qiladi. Bu mustahkamlik
quduq chuqurligiga qarab oshib boradi.
Gilli jinslar barcha turdagi jinslarni parchalovchi asboblar
bilan yengil burg‘ilanadi. Quduq devori mustahkam bo‘lib, ko‘pincha uni mustahkamlashga ehtiyoj bo‘lmaydi. Ba’zi gillar o‘zlariga
suvni yaxshi singdiradi, natijada ularning hajmi oshadi (ko‘pchiydi) va quduq stvolining torayishiga olib keladi. Bunday jinslarni
burg‘ilashda suv berish qobiliyati kam bo‘lgan yuvish suyuqliklari
ishlatiladi.
Bog‘liqli jinslar namlangan holatda o‘zlarini xuddi tiðik qayishqoq jinslardek tutadi, deformatsiya ta’sirida zarrachalar orasidagi
bog‘liqlikni saqlaydi va uzilmagan holda o‘z shaklini oson o‘zgartiradi, lekin quruq holatda mo‘rt parchalanishi kuzatiladi.
Sochiluvchi jinslar (qum, shag‘al, graviy) zarrachalar orasidagi bog‘lanish kuchlarining deyarli yo‘qligi bilan xarakterlanadi (yoki
namlangan holatda biroz bog‘lanish kuchiga ega bo‘lishi mumkin).
Ba’zi qumlar suvga to‘yinganda oquvchan bo‘lib qoladilar. Agar
ular bosim ostida bo‘lsa, unda burg‘ilangan quduq stvolini to‘ldiradi.
Sochiluvchi jinslar surilishi mumkin va quduq devorlari oson
nurashi mumkin, shuning uchun bunday jinslarni burg‘ilash bir
vaqtning o‘zida obsadka quvurlari bilan mustahkamlanadi yoki
boshqa burg‘ilash usuli qo‘llaniladi. Ular barcha turdagi jinslarni
parchalovchi asbob bilan burg‘ilanadi, abraziv bo‘lganligi sababli
asboblarning qattiq yemirilishiga olib keladi.