1. Oqıw materialları

4. Global mashqalalardıń mánis-mazmunı
«Házirgi dáwirdiń global mashqalaları» túsinigi 1960-jıllardıń aqırı - 1970-jıllardıń baslarında keń tarqaldı hám sonnan berli ilimiy hám siyasiy aynalıs (leksikon) hámde ġalaba sanadan bekkem orın aldı. Kópshilik jaġdaylarda ol global sanalmaġan waqıyalar hám qubılıslarġa qatnasta qollanılatuġın atama sıpatında isletildi. Bunday jaġdaylarġa milliy hám ulıwmaadamzatlıq áhmiyetke iye waqıyalar teńlestirilgende, mısalı, belgili bir bir eldiń sociallıq mashqalaların kózde tutıp, olar «global» dep atalġan halda dus keliw múmkin.
Filosofiyada bul wazıypanı sheshiw ushın tiyisli ólshemler belgilengen bolıp, ularġa muwapıq anaw yaki mınaw mashqala global dep belgilenedi hám usılayınsha bunday ózgeshelikke iye bolmaġan basqa kóp sanlı mashqalalardan parıqlanadı.
Etimologiyalıq aspektten «global» ataması, «globallasıw» ataması kibi, jer sharı menen baylanıslı. Áyne usı sebepli pútkil insaniyat máplerine qatınaslı mashqalalardı da, dún`yanıń hár qıylı noqatlarındaġı hár bir jeke insanġa tiyisli bolġan, yaġnıy ulıwmainsanıy ózgeshelikke iye bolatuġın mashqalalardı da «global» dep ataw ádet túsine engen. Olar jáhán ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwınıń mańızlı ob`ektiv faktorı sıpatında ayırım eller hám kontinentlerdiń rawajlanıwına sezilerli dárejede tásir kórsetedi. Olardı sheshiw kópshilik mámleketler hám shólkemlerdiń kúsh-ġayratın xalıqaralıq dárejede birlestiriwdi kózde tutadı. Áyne waqıtta global mashqalalardıń sheshilmey qalıwı pútkil insaniyat kelajagi ushın páleketli aqıbetlerge alıp keliwi múmkin.
Mashqalalardıń hár qıylı dárejeleri. Global mashqalalar pútkil dún`yaġa ġana tiyisli bolmastan, onıń regionları hám hátteki ayırım eller dárejesinde kórinis tapqanı sebepli ilimiy ádebiyatlarda olardıń ulıwmainsanıy áhmiyetin tán alıw menen bir qatarda, olardı mánis-mazmunı ózgeshe, tásir sheńberi bolsa tarıraq bolġan dara, jergilikli, aymaqlıq mashqalalardan parıqlaw da ámelge asırıladı. Hár qıylı dárejedegi mashqalalardı «ulıwmalıq», «daralıq» hám «jekelik» filosofiyalıq kategoriyalarınıń belgili bir ańlatpası sıpatında úyrener eken, olardı ádette solay túsindiredi, jeke mashqalalar ayırım jekelik sıpatında, jergilik ham regionallıq mashqalalar – dara mashqalalar sıpatında, global mashqalalar bolsa – ulıwmalıq mashqalalar sıpatında ámel qıladı. Aytıp ótilgen mashqalalardı parıqlaw negizinde jetetuġın tiykarġı ólshem de áyne usı jantasıwdı belgilaydi. Ol geografiyalıq dep ataladı, óytkeni keńislik faktorın yaki, basqasha aytqanda, belgili bir mashqalalar orın alġan aymaqtı sáwlelendiredi.
Jeke mashqalalar mámleket iskerliginiń belgili bir tarawına, ayırım elatlı punktlerge yaki kishi tábiyiy ob`ektlerge tiyisli bolġan mashqalalar bolıp tabıladı. Bular, ádette, hár qıylı avariyalar, nasazlıqlar nátiyjesinde júzege keletuġın hár qıylı mashqalalar, jergilikli sociallıq konfliktler hám usı kibiler.
Jergilikli mashqalalar túsinigi joqarıraq dárejedegi mashqalalarġa, anıġıraq aytqanda, ayırım ellerge yaki iri ellerdiń bir qansha úlken aymaqlarına tiyisli bolġan mashqalalarġa baylanıslı qollanıladı. Bul jerde ádette kúshli jer silkiniwler, iri suw tasqınları yaki, mısalı, kishi mámlekettegi puqaralar urısı kózde tutıladı.
Milliy mashqalalar túsinigi sociallıq-siyasiy hám ilimiy aylanısta bazıda belgili bir mámleket yaki milliy hámjámiyettiń málim qıyınshılıqları, ġam-táshwishlerin sáwlelendiredi. Kólem dárejesine qarap olar regionallıq yaki jergilikli mashqalalar sıpatında túsindiriliwi múmkin.
Regionallıq mashqalalar ayırım kontinentler, dún`yanıń iri sociallıq-ekonomikalıq aymaqları yaki bir qansha iri mámleketlerde júzege keletuġın mańızlı máseleler sheńberin qamtıp aladı. Bunday mashqalalarġa SHıġıs Evropanıń bir neshe elleri aymaġınıń radioaktiv záhárleniwine alıp kelgen CHernobıl` tragediyası yaki bir qatar mámleketlerdi qamtıp alıwshı bir qansha úlken aymaqlarda júz bergenklimat ózgerisleri mısal bolıwı múmkin. Masalan, 1968-jılı Saxel regoinında júz bergen qurġaqshılıq «ásir apatı» degen at aldı. ol Afrika kontinentiniń 18 mámleketin qamtıp aldı, bunda asharshılıq nátiyjesinde 250 mıńnan kóbirek adam nabıt boldı, shama menen 18 million bas qaramal nabıt boldı, qáwipli keselliklerdiń epidemiyaları júzege keldi, bul úlken region bolsa derlik tolıq sahraġa aynaldı.
Global mashqalalar pútkil jer sharın, onıń tek ġana adamlar tikkeley jasaytuġın bólegin emes, al bálkim Jerdiń qalġan beti, jer astı boslıqları, atmosfera, gidrosfera hám hátteki insan iskerligi sheńberine kiriwshi kosmoslıq keńislikti qamtıp alıwı menen túsindiriledi.
Solay etip, global mashqalalar haqqında sóz etilgeninde pútkil planeta kózde tutıladı, onıń eń iri quram birligi sıpatında bolsa regoion qabıl etiledi. Bunda regionlar sanı hám olardıń kólemi kórip shıġılıp atırġan mashqalalar ózgesheligi menen belgilenedi. Mısalı, dún`ya kólemindegi ekonomikalıq qalaqlıq mashqalasın izertlewde ádette pútkil planetanı eki region - rawajlanġan hám rawajlanıp atırġan ellerge ajıratıw menen kepillenedi. Demografiyalıq, energetikalıq mashqalalar yaki shiyki zat mashqalaların úyreniwde bolsa, regionlar sanı kóbeyedi hám hár saparı izertlewdiń belgili bir maqsetleri menen belgilenedi.
Bunda sonı atap ótiw lazım, hár qanday mashqala planetanıń qálegen regionına qatnasta mańızlı sanalġan, yaġnıy olardıń hár birinde kórinis tapqan jaġdayda ġana global dep esaplanıwı múmkin. Keri jaġdayda bir yaki bir neshe regionlardıń mashqalaları (yaki bunnan da kishirek kólemdegi mashqalalar) haqqında sóz júrgiziledi.
Bundan barlıq global mashqalalar áyne waqıtda regionallıq áhmiyetke de iye boladı, lekin regionallıq dárejede anıqlanġan barlıq mashqalalar da global bola bermeydi degen juwmaq kelip shıġadı. Óz-ózinen ráwshan bolġanınday, global mashqalalardıń sanı kemirek boladı. Basqa dárejelerge kelsek, global mashqalalar tikkeley jergilikli yaki jeke kóriniske iye bolmawı yaki bul Jerde onsha sezilmewi múmkin.
Mısalı, Antarktidada yaki planetamızdıń qorshaġan ortalıqtı iplaslaytuġın tiykarġı orayları hám dereklerinen bir kansha uzaqta jaylasqan basqa múyeshlerinde hawa yaki suw basseynleriniń jaġdayı qanaatlanarlı bolıwı, tábiyiy ortalıqqa antropogen tásir bolsa derlik sezilmesligi múmkin. Usıġan qaramastan bul keskinlik dárejesi tábiyiy ortalıqqa antropogen tásirdiń nategisligine baylanıslı bolatuġın ekologiyalıq mashqalanıń global ózgesheligine shák-shubha tuwdırmaydı. Óz gezeginde, barlıq jergilikli yaki jeke mashqalalar global mashqalalar menen baylanısa bermeydi, óytkeni olardıń sanı salıstırıp bolmaytuġın dárejede kóbirek.
Keltirilgan pikirler global hám regionallıq mashqalalardı tek ġana ilimiy emes, al bálkim ámeliy aspektten de parıqlaw imkaniyatın beredi, óytkeni barlıq global mashqalalar óz kóleminde ózgermeytuġın birden-bir sistema - pútkil planetaġa tiyisli bolıp tabıladı. Sol sebepli usı sistema ushın olardıń sanı belgili bir tariyxıy basqıshda anıq dep esaplanadı. Áyne waqıtda basqa dárejedegi mashqalalar sanınıń anıq esabın júrgiziw múmkin emes, óytkeni regionlardıń hám hár qıylı aymaqlardıń shegaraları izertlewdiń maqset hám wazıypalarına qarap shártli alınadı.