1. tabiat va inson

19. JISMLARNING O’ZARO TA’SIRI 
Jism o’z tezligini o’zgartirishga, masalan, harakat-lana 
boshlashiga sabab bo’ladigan hodisalarni yana bir bor 
qarab chiqamiz quyidagi rasmda elastik plastinka 
mahkamlangan aravacha tasvirlangan. Plastinka bo’qilib 
ip bilan bog’lab qo’yilgan. Aravacha stolga nisbatan 
tinch turibdi. Plastinka to’g’rilansa, aravacha harakatga 
keladimi? Bu savolga javob berish uchun ipni kuydirib 
yuboramiz. Plastinka keskin to’g’rilanadi, lekin aravacha 
o’z joyida qolavyeradn (quyidagi rasm) 
aravachaning ikkinchi tomoniga yana shunday bitta 
aravacha qo’yamiz (quyidagi rasm). Ip kuydirib 
yuborilgandan keyin aravacha harakatga keladi va turli 
tomonga ketadi (quyidagi rasm). Xuddi kutil-gandek 
aravachaning tezligini o’zgargirish uchun ikkinchi 
aravacha kerak bo’ldi. 
Biz, shuningdek ikkinchi aravacha ham harakatga 
kelganini, ularning ikkalasi ham stolga nisbatan 
harakatlana boshlaganini, ikkalasi ham bir-biriga ta’sir 
qilganini ko’rdik. Binobarin, jismning boshqa jismga 
ta’siri bir tomonlama bo’la olmaydi. Ikkala jism ham 
bir-biriga ta’sir qiladi — o’zaro ta’sirla-shadi. 
Shuningdek uzishdan oldin o’q ham miltiqqa nisbatan 
tinch turadi. O’q uzilgan vaqtda o’q va miltiq o’zaro 
ta’sirlashadi va turli tomonga harakat-lanadi. Tepki
hodisasi ro’y beradi. 
Agar qayiqda o’tirgan kishi qo’li bilan boshqa qayiqni 

---

11 
itarsa, o’zaro ta’sir ro’y beradi, o’zi o’tirgan qayiq 
ham harakatga keladi (quyidagi rasm).
1. Jismlarning o’zaro ta’sir natijasida harakatga kelishini 
ko’rsatadigan tajribalarni bayon eting. 2. Jismlar o’zaro 
ta’sir qilganida ikkala jismning tezligi o’zgarishini 
ko’rsatadigan misollar keltiring. 3. Mil-tikdan o’q 
uzilganda bo’ladigan o’zaro ta’sir hodisasini gapirib 
bering.