A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi
Download 2.71 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5-topshiriq.
- 2.3. Eski o‘zbek adabiy tili terminlogiyasi Reja
|
3-topshiriq. Mavzu yuzasidan 15 slayddan kam bo‘lmagan
prezentatsiya yoki videorolik yarating. 4-topshiriq. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarida qo‘llangan terminlarni yozib oling va kichik lugʻat tayyorlang. 5-topshiriq. Sartaroshlikka oid terminlarni toʻplab, kichik lugʻat tayyorlang (Eslatma: sartaroshxonaga borib, usta bilan suhbatlashib, nomma-nom yoziladi). Adabiyotlar: 1. Абдушукуров Б. Эски туркий тил лексикаси. – Тошкент, 2015. 2. Боровков А.К. Узбекский литературный язык в период 1905-1917 гг. –Ташкент, 1940. 3. Дадабаев Х. Обественно-политическая и социально- экономическая терминология в тюркоязычных письменных памятниках ХI-ХIV вв. – Ташкент: Ёзувчи, 1991. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 67 4. Усмонов О., Ҳамидов Ш. Ўзбек тили лексикаси тарихидан. – Тошкент: Фан, 1981. 2.3. Eski o‘zbek adabiy tili terminlogiyasi Reja: 1. XIV asrga oid arab tilida yozilgan grammatik (filologik) risolalar. 2. Abulg‘oziy Bahodirxonning «Shajarai turk», «Shajarai tarokima» asarlari. 3. Alisher Navoiy asarlarida terminlarning qo‘llanilishi. Tayanch tushunchalar: Abu Hayyon: «Kitob ul-idrok li-lison ul- atrok», Mamlyuklar davlati, Halil bin Muhammad bin Yusuf al- Ko‘nyaviy: «Kitobi majmuai tarjumoni turki va ajami va mug‘ali», «Kitobi at-tuhfat uz-zakiya fi-l-lug‘atit turkiya», Jamoluddin Turkiy: «Kitob bulg‘at al-mushtoq fi-l-lug‘atit- turkiya va-l-qifchaq», «Al- qavoninu-l kulliya li-zabtil-lug‘atitturkiya». O‘zbek terminologiyasi va leksikografiyasining qaror topishida XIV asrga oid arab tilida yozilgan grammatik(filologik) risolalarning sezilarli o‘rni borligi turkologiyada allaqachon e’tirof etilgan. Turkiy tilning grammatikasi haqida bahs yuritishga yo‘naltirilgan Abu Hayyonning (vafoti 1344-yil) «Kitob ul-idrok li-lison ul-atrok», M.T.Xoutsma fikricha, 1245-yilda Mamlyuklar davlati(1250-1517)da Halil bin Muhammad bin Yusuf al-Ko‘nyaviy tomonidan yaratilgan «Kitobi majmuai tarjumoni turki va ajami va mug‘ali», muallifi noma’lum «Kitobi at-tuhfat uz-zakiya fi-l-lug‘atit turkiya», Jamoluddin Turkiyning «Kitob bulg‘at al-mushtoq fi-l-lug‘atat- turk va-l-qifchaq», XVI asr boshida Qohirada ta’rif etilgan «Al-qavoninu-l kulliya li-zabtil- lug‘atitturkiya» singari asrlarda turkiy tilning so‘z boyligi, alalxusus, terminlar tizimi ma’lum darajada ifodasini topgan. Mazkur davr A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 68 asarlarida qayd etilgan turkiy til leksikasi, chunonchi, terminlar tizimini «Tarjumoni turki va ajami va mug‘ali»da keltirilgan quyidagi mavzuiy guruhlarning ajratilganini qayd etish bilan cheklanamiz: kishi nomlari – Alaqush, Aqtay, Altuntash, Baybars, Sonqur va h.k.; Astronimlar: Ulkar; geografik nomlar: Sham, Misr; zoonimlar: at, okuz, qatir, bog‘a, ayg‘ir va h.k.; yirtqich hayvonlar: aslan, sirtlan, bori, tulku va h.k.; qush va hashoratlar: qartal «burgut», sarcha «chumchuq», qaz, qarlag‘ach, qarg‘a va h.k.; harbiy asbob-anjomlar ya, kirish «yoy ipi(tetiva)», sungu «nayza», qalqan, choqmar va h.k.; tibbiy terminlar: yig/ik «kasallik, illat», ag‘ri «og‘riq», sokan «bemor, kasal», isitma, oturmak «yo‘tal» va h.k.; musiqiy terminlar: duduk «musiqa asbobi», tomru «do‘mbira», yaqliq «rubob», sibizg‘u «sivizg‘a» va h.k. O‘zbek leksikografiyasining shakllanishida Alisher Navoiy va o‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandalari asarlariga tuzilgan lug‘atlarning roli sezilarlidir. Jumladan, Husayn Boyqaro mirzo ko‘rsatmasiga binoan 1405-yilda Toli Imoni Hiraviy tomonidan tuzilgan «Badoye ul-lug‘at», Turkiya (Rum)da yaratilgan muallifi noma’lum chig‘atoycha(eski o‘zbekcha)-usmonli turkcha «Abushqa» (XVI asr), Muhammad Mahdiyxonning eski o‘zbekcha-forscha «Sanglox» (1748), Fathali Kojar Qazviniyning 1862 - yilda tuzilgan «Lug‘ati atrokiya», Ya’qub Chingiyning «Kelurnoma», Shayx Sulaymon Buxoriyning «Lug‘ati chig‘atoyi va turki usmoniy» kabi asarlar o‘zbek lug‘atnavisligining durdonalari safidan o‘rin olgan. Abu Muzaffar Muhitdin Avrangzeb (1658-1707) saroyida xizmat qilgan Muhammad Yoqub Changiy «Kelurnoma» asarini yaratdi. Bu asar ikki xil lug‘atning ajoyib namunasidir. Lug‘at 15 bobdan va 332 fasldan iborat. Ulardan 14 bobi arab alfaviti asosida joylashtirilgan 400 dan ortiq fe’llarni izohlashga bag‘ishlanadi. Sarlavha so‘z sifatida fe’lning infinitiv shakli beriladi. O‘zbek tilshunosligi tarixida terminologiya masalalarini o‘z ichiga olgan lug‘atlar ham uchraydi. Ana shunday lug‘atlardan biri Mirza A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 69 Mehdixonning «Sangloh» lug‘atidir. Bu lug‘at «Maboni ul-lug‘at» («Til asoslari») nomli grammatik ocherkni ham o‘z ichiga oladi. Unda Mirzo Mehdixonning lingvistik qarashlari atroflicha berilgan. Lug‘at 1172- 1173 - yillarda yozilgan. Lug‘atda fe’l zamonlari, affikslarining fonetik variantlari, olmoshlar hamda umuman grammatik terminlar haqida fikr yuritiladi. Xonliklar davrida tilshunoslik sohasida maxsus asarlar yuzaga kelmagan bo‘lsa ham, tarix, adabiyotshunoslikka oid asarlarda terminologiyaning ayrim masalalari e’tirof etiladi. Bu jihatdan Abulg‘oziy Bahodirxonning «Shajarai turk», «Shajarai tarokima» asarlari alohida o‘rin egallaydi. U o‘zining «Shajarai turk» asari to‘g‘risida shunday deydi: «Bu tayirg‘a xudoyi taolo inoyat qilib, ko‘p nimarsa bergan turur. Xususan, uch hunar bergan turur. Avval sipohigarlikning qonuni va yo‘sinikim, nechuk otlanmoq va yurumak va yosoq yasamoq, ko‘p birlan yuruganda nechuk qilmoq, oz birlan yuruganda nechuk qilmoq. Do‘stga, dushmanga nechuk so‘zlashmak. Ikkinchi, masnaviyot va qasoid va g‘azaliyot va muqatta’ot va ruboiyot va barcha ash’orni fahmlamaklik, arabiy va forsiy va turkiy lug‘atlarning ma’nosini bilmaklik. Uchinchi, odam axdindin to bu damgacha Arabistonda, Eron va Turonda va Mo‘g‘ulistonda o‘tgan podshog‘larning otlari va umrlarining va saltanatlarining kam yoki ziyodin bilmaklik 1 ». Abulg‘oziy Bahodirxonning tilga bo‘lgan munosabati yuqoridagi ikki asarda o‘z ifodasini topadi. Muallif har ikki asarda onomastik (antroponimik, toponimik, etnografik) ma’lumotlar berayotgan paytda, avvalo, uning etimologiyasi haqida so‘z yuritadi. Masalan, mungul- mo‘g‘ul-soddadil, ya’ni qayg‘uli sodda demakdir; do‘rman-do‘rmon – to‘rt demakdir. Yana oqayotgan suvni turklar soy, tojiklar rudxona, arablar vodiy derlar; qiyot tog‘dan oqqan suv va boshqalar. 1 Абдусаидов А. Ўзбек тилшунослиги тарихи. Ўқув-услубий мажмуа. – Самарқанд, 2013. - Б.167. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 70 Abulgʻozi Bahodirxonning «Shajarai tarokima» asarida quyidagi terminlar keltirilgan: Download 2.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|