Amaliy mashG’ulotlar texnologiyasi 1-mavzu. Nuqta kinematikasi, Qattiq jism kinematikasiga doir masalalar yechish

Impulsning saklanish qonuni: 

Jismning massasi va uning tezligi kupaytmasi jism impulsi (xarakat miqdori) deyiladi. 







m

P

     

[kg∙m/s]

 

Agar m massali jism tezligini 



1

 dan 



2

 ga uzgartsa impulsning o’zgarishi quyidagicha: 



























m

m

m

P

P

P

1

2

1

2

 

Agar jismga ta’sir qiluvchi kuch tezlikni 



1

 dan 



2

 ga t vaqtda o’zgartirsa kuch kattaligi quyidagicha  

t

P

t

P

P

t

m

F













1

2

1

2





 















m

P

t

F

   

[Hc] 

         

Ft-– kuch impulsi

 

  

 

chegaralangan yuza kuch impulsini beradi (14 - rasm) 

 Impulsga ega bo’lgan jismlar urilishdan oldingi va keyingi 

impulslar yig’indisi    saqlanadi  

 

                                                     

2

1

2

1

P

P

P

P















 

Agar sharlar tezliklari bir tarafga yo’nalgan bo’lsa:  

'

2

2

'

1

1

2

2

1

1























m

m

m

m

  

 

Agar  



2

=0 bo’lsa: 

'

2

2

'

1

1

1

1

















m

m

m

 

Agar (



1

>0) 1-shar X o’q bo’ycha 2-shar (



2

<0) teskari tarafga yo’nalsa R

1

>P

2

 

'

2

2

'

1

1

2

2

1

1























m

m

m

m

 

Urilishlarning ikki xil turi bor 

Absolyut elastik urilish: 

Urilishdan avvalgi va keyingi to’liq mexanik energiya va to’liq impuls saqlanadigan urilish absalyut elastik urilish deyiladi (15-rasm). 

   15-rasm 

Agar  m  massali  shar 



1 tezlik  bilan  m

2

  massali 



2

 tezlikka  ega  sharning  izidan yetib  olib  markaziy 

elastik urilsa u holda har bir sharning tezliklari quyidagicha (15 rasm)  

]

/

[

2

1

1

1

2

2

)

1

2

(

1

2

]

/

[

2

1

2

2

2

1

)

2

1

(

1

1

c

m

m

m

m

m

m

c

m

m

m

m

m

m

































 

Absolyut noelastik urilish 

To’qnashuvdan keyin bitta tezlik bilan harakati davom etadigan urilish absalyut noelastik urilish deyiladi (16-rasm) 

Agar ikkita shar ham bir tarafga harakatlanayotgan bo’lsa (harakatlanayotgan bo’lsa (



1

>0; 



2

<0):  

'

2

1

2

2

1

1

)

(





















m

m

m

m

 

Agar ikkinchi shar to’xtab turgan bo’lsa (



2

=0) 

'

2

1

1

1

)

(















m

m

m

 

Agar  1  –  shar  OX  o’q  bo’yicha  (



1

>0),  2  –  shar  esa  teskari  yo’nalishda    (



2

<0)  harakatlanayotgan 

bo’lsa va P

1

>P

2

 ,bo’lsa 

'

2

1

2

2

1

1

)

(





















m

m

m

m

 

Agar m

1

 massali shar m

2

 massali shardan itarilib 



1

 tezlik olsa u holda 2-shar tezligi quyidagicha 

1

2

1

2









m

m

 

     16-rasm 

TABIATDAGI KUChLAR 

Jismni yerga tortuvchi kuch og’irlik kuchi deyiladi  

g

m

P





 

Jismning og’irligi deb, jismning tayanch yoki osmaga beradigan ta’sir kuchiga aytiladi.  

a tezlanish bilan tepaga qarab tezlashayotgan yoki pastga qarab sekinlashayotgan jismning og’irligi 

quyidagicha:  

)

(

a

g

m

P







 

a tezlanish bilan tepaga qarab sektinlashayotgan yoki pastga qarab tezlashayotgan jismning og’irligi 

quyidagicha:  

)

(

a

g

m

P







 

Agar avtomobil radiusi R bo’lgan qavariq va botiq ko’prikdan 



 tezlik bilan o’tsa ko’prik o’rtasida uning 

og’irligi quyidagicha: 

)

2

(

R

g

m

P







 - qavariq    

)

(

2

R

g

m

P







 - botiq  

Agar jism R radiusli aylana bo’ylab 



 tezlik bilan harakatlansa markazdan qochuvchi kuch quyidagicha 

R

m

m

R

m

P

2

2













 

  

ENERGIYaNING SAQLANISh QONUNI 

Energiya  bordan  yo’q  bo’lmaydi  yo’qdin  bor  bo’lmaydi  faqat  bir  turdan  boshqasiga 

aylanadi.  

Ishqalanishni xisobga olmasa to’la mexanik energiya ham saqlanadi buni erkin tushayotgan jism va  tebranuvchi prujina misolida olamiz 

a)  Tebranuvchi prujina uchun energiyaning saqlanish qonuni 

max

max

n

k

n

k

ym

W

W

W

W

W









 

2

2

2

2

2

2

2

max

2

kx

m

kA

m











 

 

28-rasm 

Doimiy tebranuvchi prujining to’liq energiyasi saqlanadi (28– rasm) 

Muvozanat vaziyatdan 

2

A

x



 masofaga siljigan sharning potensial va kinetik energiyalari 

tenglashadi. 

b)   Erkin tushayotganda energiyaning saqlanishi     

max

max

k

k

n

n

ym

W

W

W

W

W









    yoki 

2

2

2

max

2

max





m

m

mgh

mgh







 

Balandlik o’rtasida kinetik energiya va potensial energiyalar tenglashadi, 

tezlik esa quyidagicha:

     

max

2

/

gh

h





 

 Agar 



  tezlik  bilan  harakatlanayotgan  jismning  barcha  energiyasi  ichki 

energiyaga  aylansa  u  quyidagi 



t  temperaturaga  qiziydi.  (s-solishtirma 

issiqlik sig’imi)  

]

[

2

0

2

c

c

t







 

   

 29-rasm 

MEXANIK ISh 

Mexanik  ish  –  jsmning  dastlabki  va  oxirgi  mexanik  energiyalar  farqidir.  Energiyaga  ega  bo’lmagan 

jism ish bajara olmaydi. Yoki jism o’zida mavjud energiyadan ham ko’proq ish bajara olmaydi. 

Ishqalanish kuchining bajargan ishi xar doim manfiy bo’lib, uning moduli s yo’lda quyidagicha: 

s

g

m

A











 

Jismni  yer  sirtidan  h  balandlikka  tekis  ko’taruvchi  va  h  balandlikdan  yerga  tekis  tushuruvchi 

kuchlarning bajargan ishlari bir xil va quyidagicha: 

h

g

m

A







 

Jismni yer sirtidan a tezlanish bilan h balandlikka ko’taruvchi kuchning bajargan ishi quyidagicha: 

h

a

g

m

A









)

(

 

Jismni h balandlikdan a (a) tezlanish bilan tushuruvchi kuchning bajargan ishi quyidagicha: 

h

a

g

m

A









)

(

 

Jism tepadan tushishda havoning qarshiligi tufayli  a (a) tezlanish bilan tushsa, qarshilik kuchining 

bajargan ishi quyidagicha: 

h

g

a

m

A









)

(

 

Jism turgan balandlikni h

1

 dan h

2

 gacha o’zgartishda tashqi kuch bajargan ish quyidagicha: 

)

(

1

2

h

h

g

m

A









 

Jism turgan balandlikni h

1

 dan h

2

 gacha o’zgartishda og’irlik kuchi bajargan ish quyidagicha: 

)

(

2

1

h

h

g

m

A









 

Prujina  deformasiyasini  x

1

  dan  x

2

  gacha  o’zgartishda  tashqi  kuchning  bajargan  ishi  quyidagicha:                    

2

2

2

1

2

2

kx

x

k

A







 

Prujina deformasiyasini x

1

 dan x

2

 gacha o’zgartishda elastiklik kuchining bajargan ishi quyidagicha: 

2

2

2

2

2

1

kx

x

k

A







 

Jism tezligini υ

1

 dan υ

2

 gacha o’zgartishda tashqi kuchning bajargan ishi quyidagicha: 

2

2

2

1

2

2













m

m

A

 

QUVVAT. FOYDALI ISh KOEFFISIENTI (F.I.K.) 

Quvvat ish bajaruvchi mashinaning ish bajarish tezligi bo’lib, bajarilgan ishning vaqtga nisbatiga 

teng kattalikdir. 

                                   

t

A

N



  [J/s=Vt] 

Quvvatni kuch va tezlik orqali ifodalash:            







F

N

 

FIK bajarilgan umuiy ishning qancha qismi biz ko’zlagan foydali ish uchun sarf bo’lganini bildiradi va 

u quyidagicha ifodalanadi: 

%

100

)

1

(

%

100











УМ

ИСР

УМ

Ф

A

A

A

A



 

Bu yerda: A

F

-foydali ish uchun bajarilgan ish, A

ISR

-isrof bo’lgan ish (behuda sarflangan ish). 

 Foydali ish va isrof bo’lgan ishlarni umumiy ish orqali quyidagicha bog’lash mumkin: 

УМ

ИСР

УМ

Ф

А

А

А

А











)

1

(

;





 

                                                 4-ilova 

B./ B. /B texnikasi jadvalini to’ldiring 

№  Mavzu savoli  

 

Bilaman 

Bilishni 

xohlayman 

Bildim 

 

1 

2 

3 

4 

5 

1 

Nyutonning birinchi qonuni 

 

 

 

2 

Nyutonning ikkinchi qonuni 

 

 

 

3 

Nyutonning uchinchi qonuni 

 

 

 

4 

Mexanik ish  

 

 

 

5 

Kinetik energiya

 

 

 

 

6 

Potentsial energiya

 

 

 

 

 

5-ilova 

Ilgagidagi tortish kuchi 15 kN bo’lgan traktor prisepga 0,5 m/s

2

  tezlanish  beradi. 

Tortish kuchi 60 kN ga yetadigan traktor o’sha prisepga qanday tezlanish beradi? 

Berilgan 

m

1

=m

2 

F

1

=15 kN=15*10

-3

 N 

2

1

5

,

0

s

m

a



 

Echish 

;

1

1

1

m

F

a



         

;

2

2

2

m

F

a



 

F

2

=60 kN=60*10

-3

 N 

?

2



a

 

;

1

1

1

a

F

m



         

;

2

2

2

a

F

m



 

;

2

2

1

1

a

F

a

F



          

;

*

1

1

2

2

F

a

F

a



 

Hisoblas           

2

3

2

3

2

2

10

*

15

5

,

0

*

10

*

60

s

m

N

s

m

N

a









 

[3]dan

. 

2.2, 2.8, 2.15, 2.21, 2.30, 2.34, 2.42, 2.50.masalalarni

 

birin ketin yechtiradi 

6-ilova 

Mustaqil ish uchun vazifa: [3]dan

. 

2.4, 2.10, 2.17, 2.24, 2.32, 2.38, 2.46, 2.54.                   

 

3-mavzu.  Elastiklik  va  ishqalanish  kuchlari.  Tortishish  kuchlari.  Maydon 

nazariyasi  elementlari.  Tortishish  maydonidagi  harakatga  doir  masalalar 

yechish.

 

  

3.1. Amaliy mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi 

Vaqti – 2 soat 

Talabalar soni: 25-30 nafar 

O’quv mashg’ulotining 

shakli 

Amaliy, aqliy hujumdan foydalangan holda 

Amaliy  mashg’ulotining 

rejasi  

1.  Elastiklik  va  ishqalanish  kuchlariga  doir  masalalar 

yechish.  

2. Tortishish kuchlariga doir masalalar yechish. 

3. 

Maydon 

nazariyasi 

elementlari. 

Tortishish 

maydonidagi harakatga doir masalalar yechish.  

 O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Elastiklik  va  ishqalanish  kuchlari.  Tortishish 

kuchlari.  Maydon  nazariyasi  elementlari.  Tortishish  maydonidagi  harakatga  doir 

masalalar yechish va nazariy olgan bilimlarini mustahkamlash. 

Pedagogik vazifalar: 

- Elastiklik va ishqalanish 

kuchlariga doir masalalarni 

tushuntirish va yechish; 

O’quv faoliyatining natijalari:Talaba: 

- Elastiklik va ishqalanish kuchlariga doir masalalarni 

tushunadi va yechadi; 

- Tortishish kuchlariga doir 

masalalarni tahlil qilish; 

- Tortishish kuchlariga doir masalalarni tahlil qiladi; 

- 

Maydon 

nazariyasi 

elementlari. 

Tortishish 

maydonidagi  harakatga  doir 

masalalar yechishni o’gatish; 

- Maydon nazariyasi elementlari. Tortishish 

maydonidagi harakatga doir masalalar yechishni 

o’ganadilar; 

O’qitish uslubi  va texnikasi  Amaliy,  “BBB”  texnikasi 

O’qitish vositalari 

Fizikadan masalalar to’plami, proektor, tarqatma 

materiallar, grafik organayzerlar. 

O’qitish shakli 

Jamoa, guruh va juftlikda ishlash. 

O’qitish shart-sharoiti 

Doska, bo’r, proektor, kompyuter bilan jihozlangan 

auditoriya 

 

Amaliy mashg’ulotining texnologik kartasi 

Bosqichlar, 

vaqti 

Faoliyat mazmuni 

O’qituvchi 

talaba 

1-bosqich. 

Kirish (10 

min). 

1.1.Mavzu,  reja,  uning  maqsadi  va  o’quv 

faoliyatining  natijalari    ma’lum  qilinadi     

(1- ilova). 

1.1. Eshitadi, yozib 

oladi. 

2-bosqich. 

Asosiy 

(60 min.) 

2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim  

darajalarini aniqlash uchun tezkor B.B.B 

texnologiyasi  o’tkazadi (2 -ilova) 

2.2. O’qituvchi vizual materiallardan 

foydalangan holda masalalar yechishga doir 

asosiy formulalar bilan tanishtiradi va 

auditoriyada [3]dan

. 

2.65, 2.68, 2.75, 2.79, 

2.82, 2.87, 2.93, 2.98 masalalarni

 

birin ketin 

yechtiradi

 

(3-,4-ilovalar) 

2.3. Talabalarga masalalarning asosiy 

tushunchalariga e’tibor qilishni va yozib 

olishlarini ta’kidlaydil. (BBB jadval 

to‘ldiriladi) 

2.1.  Eshitadi.  O’ylay 

di, javob beradi.Javob 

beradi 

va 

to’g’ri 

javobni eshitadi 

2.2.  Ilovada  berilgan 

ma’lumotlarni  asosiy 

joylarini  yozib  oladi 

lar  berilgan  masala 

larni yechadilar. 

2.3.  E’tibor  qaratadi, 

yozib oladi. 

3-bosqich. 

Yakuniy 

(10 min.) 

3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar 

e’tiborini asosiy masalalarga qaratadi. 

3.2. Mustaqil ish uchun vazifa: [3]dan

. 

2.66, 

2.69, 2.77, 2.80, 2.85, 2.89, 2.95, 2.99 

masalalarni yechishni vazifa qilib beradi, 

baholaydi. (5-ilova) 

3.1. Eshitadi, 

aniqlashtiradi. 

3.2. 

Topshiriqni 

yozib oladi, baholarni 

eshi adi.