Aniqlash usullari

Mamlakatlar va geografik joylar atmosferasidagi RHA taqsimlanishi

Mamlakatyaar va geografik joylar	ARn, Bk/	Mamlakatlar va geografik joylar	ARn, Bk/
Sinsinati	9,6	Fransiya	9,3
Nьyu-York	4,8	Buyuk britaniya	3,3
Vashington	2,9	YAponiya	2,1
Boliviya	1,5	Finlyandiya	0,3
Hind okeani	0,07	Marian orollari	0,05
Karolin orollari	0,02	Adriatika dengizi	5,5 [72]
AQSH	15 [74]	Misr	18,3 [73]
Rossiya	5-10 [74]	Ӯzbekiston	9,0 [199]

Planetamizning ba’zi joylarida, er yoki suv yuzasi atmosferasidagi radon miqdorlari bir-biridan katta farq qiladi. Masalan [72], Adriatika dengizi atmosferasidagi radon mikdori 1,1-21,7 Bk/m³ diapazonda aniqlangan bo‘lsa, uning o‘rtacha qiymati 5,5 Bk/ ni tashkil qiladi. Hind okeani atmosferasida esa RHA qiymati atigi 0,07 Bk/ ga teng [71]. Misr sahro havosida olib borilgan o‘lchashlar [73], toron varadon HA ga mos holda 73,6 va 18,347 Bk/ qiymatni ko‘rsatgan. 2.1-jadvaldan yana shu narsa ko‘rinadiki, ba’zi kuruqliklar atmosferasida RHA juda kam. Masalan, Finlyandiyada - 0,3 Bk/, Karolin orollarida - 0,02 Bk/. Atmosferadagi bunday kichkina aktivliklarni o‘lchash ba’zi qiyinchiliklarga olib keladi, chunki elektron asboblarining RHAni qayd qilish mikdori 5-20 Bk/ dan yuqorida joylashgan. Bunday hollarda eng yaxshi o‘lchash quroli qattiq jismli iz detektorlaridir. CHunki QJID detektorlarining qayd qilish qobiliyati va ekspozitsiya vaqti (7-90 kun) juda katta.

Inson hayoti uchun, atmosferadagi radonning o‘zi emas, balki uning nafas yo‘llarida va o‘pka yuzasiga metall holatida o‘tirib qoladigan hosilalari xavflidir. Odamlar atmosferadan oladigan doza qiymatini aniqlash uchun o‘sha muxitdagi radon va uning hosilasi orasidagi nisbati eki muvozanat koeffitsienti (F) ma’lum bo‘lishi kerak. Muhitdagi asosiy hajmiy aktivlikni ²²²Rn va RH beradi. SHuning uchun Rn-222 muvozanatdagi hajmiy aktivligiga ekvivalent qiymati (RMHAEQ) uning RH hajmiy aktivligi va muvozanat koeffitsienti bilan quyidagicha bog‘langan:

RMHAEQ = A_Rn∙F =0,105A(1) + 0,516A(2)+0,379A(3), (2.3)
bu erda: A_Rn- radon va RHning hajmiy aktivligi, Bk/; A_RQZ yoki A(1), A(2), A(3) - RaA (²¹⁸Ro), RaV (²¹⁴Rb) va RaS (²¹⁴Ro) radionuklidlarining aktivligi, Bk/; F — muvozanat koeffitsienti.

Amalda F kattalik tajriba yo‘li, ya’ni A_RH va A_Rn qiymatlarining nisbati orqali aniqlanadi:

F =A_RH/A_Ra=[0,105A(1) + 0,516A(2)+0,379A(3)]/ A_Rn (2.4)

F qiymati yordamida, atmosferadagi ionlashtiruvchi radio-nuklidlarning (²²²Rn va ²¹⁸Ro, ²¹⁴Rb, ²¹⁴Ro) zichligini aniqlash mumkin. Er yuzasidan bir metr balandlikda bu qiymat 0,6-0,8 atrofida ekanligi aniqlangan [4, 77].

2.1-rasmda nazariy yo‘l bilan hisoblangan muvozanat koeffitsientining tun va kun davomida o‘zgarishi er atmosferasi balandligi bo‘yicha keltirilgan.

2.1-rasmdan tungi tinch atmosferada va ~5 m balandlikda F~1 atrofida, kunduzi 30 m balandlikda F≤1 ekanligi ko‘rinib turibdi. Kunduz kuni havodagi turbulent oqimlar ²²²Rn gazining bir joyda turishiga imkon bermaydi.



2.1-расм. Мувозанат коффициенти-нинг ер атмосфераси баландлиги бз^йича ўзгариши: а) — кечаси тинч атмосферада, яъни D = 0,001/с ва б) — кундузи турбулент атмосферада, яъни D =0,1 /с.
2.1.2. Uylar havosidagi RHA mikdori
Radon gazining xonalar havosida tarkalishiga sababchi manbalarga - bino poydevori va er maydoni; binolarni tashkil qiluvchi qurilish materiallari (poydevor, devorlar, ship va pardoz materiallari); yonuvchi gaz va ichimlik suvi misol bo‘ladi. Xona atmosferasi murakkab va noturg‘un termodinamik sistemadir. Xona havosidagi radonning yo‘nalishi diffuziya va muhit harorati hamda bosim gradieiti hisobiga yuzaga keluvchi konveksiya oqimlariga bog‘likdir.