Hojamyrat Goçmyradow
Çykdym güller seýran edip
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
Goçmyradow H~Türkmen halk döredijiligi-2010`Türkmen döwlet neşirýat gullugy
Çykdym güller seýran edip,
Görmeýen bikarar oldum – diýen setirler bilen başlanýan aýdymy aýdýar. Türkmen bagşylarynyň halk aýdymlaryny aýtmakdaky özboluşlylygy daşary ýurt alymlarynyň-da ünsüni çekipdir. Syýahatçy A. Wamberi 1863-nji ýylda Etrek- Gürgende türkmen-aýdym sazlaryny diňleýär. Soňra ol 1874-nji ýylda “Orta Aziýa boýunça syýahat” kitabyny neşir etdirýär. A.Wamberi kitabynda:”Iň ýokary lezzet, haçan-da, bagşy eline iki kirişli dutaryny alyp, Görogludan ýa-da Magtymgulydan aýdym aýdanda, türkmene şondan ýokary lezzet ýok ekeni”diýip ýazýar. Fransuz alymy Genri de Blokwil, rus alymy W.A.Uspenskiý dagy hem türkmen aýdym-sazyna uly sarpa goýupdyr. W. A.Uspenskiý Şükür bagşynyň “Uçradym” sazyny diňläp gözýaş edipdir-de,”Saz bilen pajygaly waka alyp bardyň” diýenmiş. Bagşylaryň käbiri diňe tirme aýdymyny aýtmak bilen cäklenmän, dessany saza goşup aýtmaga-da türgenleşýär. Şeýdip, halk arasynda dessançy bagşylar meşhurlyga eýe bolup başlayar. Bagşylar rowaýatlary, “Görogly” eposyndan şahalary, dessanlary ýerine ýetirýär. Dessançy bagşylar eserlerdäki hereket edýan gahrymanlaryň ahlak aýratynlygyny, olaryň daşky keşbini, içki duýgularyny dürli hereketler bilen açyp görkezýär. Şol döwürlerde köp taraply hyzmaty ( bagşy, artist, suratkeş,kompozitor we ş. m.) diňe bir adam ýerine ýetiripdir. Sebäbi sungatyň häzirki döwürdäki ýaly dürli pudagy bolmandyr. 19 Dessançy bagşylaryň ussatlygy saz öwreniji W.A. Uspenskä güýçli täsir edýär. Ol: “Gündogar halklarynda teatr ýokdur öýdüp ýördüm. Teatryň gowsy-ha türkmenlerde bar ekeni” diýip aýdypdyr. Daşoguzly Ata bagşy “Görogly” eposyndan aýtmakda özüniň ussatlygyny görkezýär.Ol eposyň 44 şahasyny bilipdir diýlen maglumat bar. Ata bagşy ogly Pälwana-da eposdan aýtmagy öwredýär. Ňetijede Pälwan bagşy eposyň 20 şahasyny aýdypdyr. Nazar baga, onuň şägirdi Baýar bagşy “Görogly” eposynyň käbir şahasyndan başga, “ Şasenem-Garyp”, “Hüýrlukga-Hemra” dessanlaryny-da saza goşup aýdýar. Dessançylygyň ýoly bilen ýöräp, halk içinde uly abraýa eýe bolan bagşylaryň hataryna Magtymguly Garlyýewi, Palta bagşyny, Bally Mätgeldiýewi, Ilaman Annaýewi, Akjagül Myradowany, Mustak Aýmedowy, Gurt Ýakubowy goşmak bolar. Olar “Görogly”eposynyň käbir şahasyny, dessanlary saza goşup aýtmakda uly ussatlyk görkezdi. Kyssaçylar irki döwürde “Isgendernama”, “Rüstem zal”, “Hezreti Aly” eserlerini aýdan bolsalar, soňabaka ozanlaryň sungaty ýüze çykýar. Ozançylyk sungaty eposlardyr dessanlara aralaşýar. Bu sungat ilkibaşda “Gorkut ata” eposynyň dörän döwründe ýüze çykypdyr diýlen çaklama bar. Gorkut ata, Babagammar, Aşyk Aýdyň ozançylyk sungatyny ýerine ýetirijilerdir. Dessanlaryň bagşy nusgasynda ozançylyga köp üns berilýär. Taryhy şahs bolan Abu Sahyt Abulhaýyr (Mäne baba) öz goşgularyny heňlere salyp aýdýar. Ol sopuçylygyň käbir düzgünini aýdymyň, sazyň, tansyň üsti bilen ýerine ýetirýär. Şahyrlaryň birnäçesi bagşylaryň gadymdan bäri dowam edip gelýän sungatyna eýerip, edebi döredijiliginiň ýany bilen aýdym-saz bilenem meşgullanýar..Olar öz goşgularyny saza goşup, aýdym aýdypdyr. Meşhur ozanlaryň arasynda Abdyrahman Jamy, Alyşir Nowaýy dagy bilen birlikde, türkmen şahyrlary Magrupy, Şabende, Mollanepes, Garajaoglan ýaly şahyrlar bar. Köp bolmasa-da, aýdym üçin ýörite döredilen (“Ýelpeselendi”(“Nar agajy”), ”Bibijan”, “Nergyz” we ş.m.) goşgular bar. Awtory näbelli bolan bu goşgular ýaly wagtynda ýazga geçirilmänsoň, biziň günlerimize gelip ýetmedikleriniň-de bolmagy mümkin. “Ýelpeselendi” örän irki döwürde döredilen aýdymdyr . Ol beýleki halklara-da giň ýaýraýar. Her halk “Ýelpeselendä” öz sazyny döredip, dürli hili atlandyrypdyr. Türkmenlerde “Nar agajy” sazy diýilse, özbeklerde “Isgender han marşy”, Horezmde “Buhara marşy”, Azerbeýjanda “Olmaz”, Ermenlerde “Hasrat”, Garagalpakda “Elpeselendi”, Gürjülerde hem “Gürji heňi” diýlipdir. “Ýelpeselendi”(“Nar agajy”) sazy Ewropada Italiýanyň, Gresiýanyň teatrlarynda ýaňlanýar.”Nar agajy” sazyna dünýä belli kompozitor Glinka hem 20 ýüzlenýär. Bu saz “Ruslan we Lýüdmila” operasynda aýallar horunyň sazynda hem ulanylýar. “Nar agajyny” Isgender Zülkarnaýyn(Aleksandr Makedonskiý) dabaraly ýörişde çaldyrypdyr diýlen çaklama-da bar. Aýdym üçin ýörite döredilen goşgularyň dili ýeňil, çeperçilik serişdeleri-de durmuşydyr. Şonuň üçin şol hili aýdymlar ýörite ýerine ýetirijilik ussatlygy-da talap etmeýär. Ony islendik adam heňe salyp bilýär. “Ýelpeselendi”, “Nergiz” goşgularynyň her bendinde bir pursadyň, ýagdaýyň teswirlenilýändigine garamazdan, bularda-da esasan yşk-söýgi şöhlelendirilýär. Söýgi-muhabbet “Bibijan”,”Alaram” ýaly halky goşgulara has-da mahsus. Halk aýdymlarynyň dürli heňlerde, dürli ýollarda aýdylyşy ýaly, olaryň dürli görnüşleri-de bar. Olaryň hataryna talhynlary, dönem, ýareýjan, lollujan, kän salamlary, haraý sanawaç aýdymlaryny goşmak bolar. Bu aýdymlar pikir-duýguny aňlatmakda özboluşlylygy, şiwe aýratynlygyny saklamak bilen, liriki duýguny, degişme-ýaňsyny, başdan geçirilýän ahwalaty beýan etmekde özara tapawutlanýar. Talhynlarda şeýle diýilýär: Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling