Ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi

14.3. Bahoni shakllantirish bo‘yicha qaror qabul qilish. Korxona mahsuloti tarkibini 
chegaralovchi omillar asosida aniqlash. 
Mahsulotga sotuv narxini o’rnatish- subektning asosiy masalasi va menejerning san’ati 
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoni shakllantirishning bir necha yondashuvlari 
mavjud. Birinchi yondashuv- shunday narx qoyish kerakki, u sotuvchini jalb qilsin; boshqasi- 
o’zi uchun ma’lum narx chegarasini belgilash maqsadida raqibning o’rnatgan narxidan 
foydalanish; uchinchisi- rentabellik pog’onasini, o’zgaruvchan xarajatlar va marjinal 
daromadning qiymatini aniqlash uchun mahsulot tannarxi haqidagi ma’lumotdan foydalanish. 
Xarajat narxi ko’pchilik tomonidan real narxni belgilashda eng ishonchli yo’l deb ko’riladi, 
chunki u narxda foydaning qiymatini aniq shakllantirishga imkon beradi. Lekin xarajat narxlari 
bozor holatini va mazkur bozorda mahsulotning o’rnini va raqobatchilikni hisobga olmaydi. 

---

306 
Ko’pgina ilg’or kompaniyalar uchta keltirilgan yondashuvlarning kombinatsiyalangan usulini 
qo’llaydilar. 
Mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarga quyidagi narx va tariflar o’rnatilishi mumkin: 
sotuvchi va xaridorlar uchun majburiy bo’lgan- rasmiy, subektning mazkur mahsulotini hamma 
sotib oluvchilari uchun bir xil bo’lgan- muqobillashtirilgan, sotish-sotib olish dalolatnomasining 
har birida- kelishuv. Rasmiy va muqobillashtiriladigan narxlar jahon bozori narxlari yoki ishlab 
chiqarishning asoslangan xarajatlari asosida o’rnatiladi. Kelishuv narxlari esa yoki individual 
xarajatlar, yoki foydalanish parametrlari, yoki talab va taklifning o’zgarishi asosida aniqlanadi. 
Real narxni shakllantirish masalasi hozirgi davrda subektlarda ishlab chiqarishning tushib 
ketishida ortiqcha quvvatlarning vujudga kelishi, ularni ta’minlash sarflarining oshishi, mehnat 
unumdorligining pasayishi, inflatsiya va qo’shimcha qiymat solig’ini hisoblash uslubining 
mavjudligi uchun qiyinlashgan. 
Subektning ma’muriyati iqtisodiy asoslangan narxni o’rnatish uchun qator muammolarni 
yechishi kerak: qaror qabul qilishda hisobga olinadigan xarajatlarning tarkibini asoslash; 
kalkulatsiya qilish uslubini tanlash; doimiy xarajatlar minimal bo’lgan ishlab chiqarish darajasini 
o’rnatish; subekt foydasining summasini hisoblab chiqish. 
Birinchi uchta masala ishlab chiqarish faoliyati haqidagi bobda ko’rib chiqilgan. 
Subektning foydasini formula boyicha va foyda bilan ishlab chiqarish hajmining o’zaro aloqasini 
aks ettiruvchi grafik usuli yordamida hisoblab chiqish mumkin. 
Formula boyicha foydani hisoblash usuli sof foyda tenglamasi va kapitalning qaytimiga 
asoslangan: 
Fond qaytimi x Ustav kapitali 
R 
= 
O’tgan yil uchun ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning umumiy 
summasi 
x 
100 
bu yerda, R- mahsulot rentabelliginining darajasi. 
Fond (kapital) qaytimining meyori
= 
Sof foyda 
Hissadorlik kapitali 
Masala. Mazkur sanoat tarmog’i uchun fond qaytimining o’rtacha meyori 10 %. Ustav 
kapitali- 200 mln. so’m. Mahsluot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar- 400 mln. so’m, shunda 
rentabellik
R = 
10% x 200000 
x 
100 
= 5 % tashkil etadi. 
400000 
Agar subektning foydasi hisob narxidan past bo’lsa. unda narxni kalkulatsiya qilishda 
foydaning o’rtacha meyoridan yoki uning ozmuncha o’sishini hisobga olgandan kelib chiqadi. 
Inflyatsiya sharoitlarida foydaning o’rtacha meyoriga subektda inflatsiyani kompensatsiya qilish 
uchun tuzilgan zaxiralarning qiymati qo’shiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, inflatsiya sharoitlarida 

---

307 
va subektning xarajatlarni pasaytirishga qaratilgan qiziqishlari bo’lmagan paytda formulalarning 
ma’luomtlari juda muammoli hisoblanadi. 
Narxni o’rnatishga xarajatlar eng katta ta’sirni ko’rsatadi. Xarajatlarning tarkibini 
tanlashda quyidagi formula qo’llaniladi: 
1. O’zgaruvchan ishlab chiqarish sarflari + daromad. 
2. Umumiy o’zgaruvchan sarflar + daromad. 
3. Ishlab chiqarish tannarxi + daromad. 
4. To’liq tannarx + daromad. 
Xarajatlarning ishlab chiqarish hajmiga bog’liqligi zararsizlikni tahlil qilishda o’rganib 
chiqilgan. Bu yerda asosiy e’tibor foydaning ishlab chiqarish hajmiga bog’liqligiga qaratilgan, 
chunki mahsulotga bo’lgan narxning o’zgarishi ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan yoki 
sotishdan olingan yalpi foydaning o’zgarishi bilan bog’liq. 
Narxlarni, mahsulot birligiga bo’lgan o’zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar va ishlab 
chiqarish hajmining o’zgarishlari o’rtasidagi o’zaro aloqa quyidagi 14.3.1-rasmda ko’rsatilgan. 
A. Sotish narxining o’zgarishi 
B.Mahsulot birligiga to’g’ri keladigan 
o’zgaruvchan xarajatlarning o’zgarishi 
Foyda, 
m.s. 
Foyda, 
m.s. 
80 
80 
60 
60 
40 
40 
20 
20 
500 1000 1500 2000 2500
5000 1000 1500 2000 2500
Hajmi, dona 
Hajmi, dona