Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xazarlarga qarshi kurash.
- Qonunchilik.
- Kiyev Rusi va qiðchoqlar.
- 32-rasm.
- 9-§. YEVROPA XALQLARI MÀDÀNIYATI Franklar imperiyasida madaniyat.
- Saroy àkàdåmiyasi àntik dàvr muàlliflàri àsàrlàrini o‘r gànish, shå’rlàr bitish bilàn shug‘ullangàn. Ulàrdàn biri tàriõchi-rîhib Eyngàrd
- Àlkuin và u nin g shîgirdlàri màîrifni yo yishdà kàttà õizmàt qilgàn. Vizàntiya màdàniyati.
- Tàsviriy sàn’àt và må’mîrchilik.
- Õîri mî nàs- tiri
- Puàtå , Klyuni , Àrl
- 37-rasm.
- Qo‘lyozma kitob san’ati.
- Slavyan yozuvining yaratilishi.
- II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO 10-§. ARABISTON ILK O‘RTA ASRLAR BOSHIDA Àràbistîn.
- Ijtimîiy tångsizlikning pàydî bo‘li- shi.
- Islîm dini và àràblàrning birlàshuvi.
- Islîm
- Àbdulmutàlib
rik, Sineus va Truvorlar Rusga kelib, Ryurik Nov gorodda, Sineus Belo ozeroda, Truvor Izborskda knyazlik qiladilar. Ko‘p o‘tmay ukalari vafot etib, Ryu rik yakka hukm ronlik qila boshlaydi. Ryurikning vafotidan so‘ng, o‘g‘ li Igor yosh bo‘lganligi sababli hokimiyat un ing qarindoshi Olegga o‘tadi. Uning boshqaruvi davrida Kiyev Rusi tarixi da muhim voqealar bo‘lib o‘tadi. Oleg 882-yilda o‘z lashkari bilan Kiyevni egallab, ayni paytda Kiyev Rusi nomini olgan davlatga asos soladi. Oleg va keyingi knyazlarning aso siy vazifalari: Xazar xoqonligi zulmidan ozod bo‘lish, sharqiy slavyan qabilala- rini birlashtirishni davom ettirish, tashqi dushmanlardan davlat chegaralarini asrash, Vizantiya bilan manfaatli sav- do munosabatlarini o‘rnatishdan iborat bo‘ladi. Slavyan qabilalarini bir lash tirish siyosati shimolda Ladoga ko‘li dan, janub da Dneprning quyilishigacha yerlarning Oleg qo‘lida to‘planishiga imkon beradi. Oleg Vizantiya bilan manfaatli shartnoma tuzadi. Unga ko‘ra, Rus savdo garlariga Vizan- tiyada bojsiz savdo qilishga ruxsat beriladi. Igor o‘z knyazligini (912–945) ko‘ch manchi bija nak qabilalariga qarshi urushdan boshlay- di. Tu zilgan shartnoma Konstantinopol tomonidan bajarilmaganligi tufayli Igor Vizantiyaga qarshi ikki marta yu rish qiladi. Natijada Vizantiya jangsiz tinch- lik shart noma sini tuzib, katta o‘lpon to‘laydi. Igor 945-yilda drevlyan qabilalari bilan to‘qnashuvda halok bo‘lganidan so‘ng, uning rafiqasi Olga o‘g‘li Svyato- slav balog‘atga yetgunicha Kiyev knyaz- ligini bosh qargan. U Rus mavqeini harbiy yurishlar, istilolar bilan emas, 29-rasm. Kiyev Rusi hukmdori Olga 39 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI mo hirona diðlomatiya orqali yuksaltirishga intilgan. Olga X asr ning 50-yillari o‘rtalarida Konstantinopolga tashrif buyurib, xristianlikni qabul qiladi. Lekin Olganing o‘g‘li Svyatoslav yangi dinni qabul qilishdan bosh tortadi. Xazarlarga qarshi kurash. Yilnomalarda yozilishicha, Svyatoslav 964-yilda 22 yoshida knyazlik taxtiga o‘tir- gach, Sharqqa yurish boshlagan. Svyatoslav Itil (Volga) va Don daryolari oralig‘ida tashkil topgan Xazar xoqonligini mag‘lub etib, uni ng poytaxti Itil shahrini egallagan. Ke- yinchalik Svyatoslav Bolgariyaga, ko‘chmanchi bijanaklarga, Vizantiyaga qarshi urushlar olib borgan. Xristianlikning qabul qilinishi. Svya to slav ning vorislari orasidagi kurash so‘ngida Vladimir (980– 1015) taxtni egallaydi. Dastlab u slav yan qabilalarining isyonini bosti- rib, Kiyev Rusi chegaralarida yan- gi mudofaa qal’alarini qurdira- di. Shundan so‘ng knyaz Dunay bo‘ylarida yashagan bulg‘orlarga qarshi harbiy yurish uyushtiradi. Ammo rus tarixida Vladimir isti- lochi emas, balki 988-yilda ruslar- ni xristian dinini qabul qildir gan hukm dor sifatida qadrlanadi. Vladi- mir mahalliy knyazlar sulolalarini tugatib, ularning o‘rniga o‘g‘illarini noiblikka tayinlagan. Lekin knyaz ning katta o‘g‘li Novgorod noi bi Yaroslav Kiyevga boj to‘lashdan bosh tortgan. Vladi mir unga qarshi yurishga tayyorgarlik paytida vafot etgan. Uning vorislari orasidagi taxt uchun kurashlarda g‘olib chiq qan Yaroslav (1019–1054) boshqaruvi Kiyev Rusi ning gullab-yashnagan davri bo‘lgan. Yangi knyaz dav rida Ki- yev ostonalarida paydo bo‘lgan bijanak qabilalari uzil-kesil mag‘lub etilib, g‘alaba sharafiga Kiyevda avliyo Sofiya ibodatxonasi qurilgan. Yaroslav davrida Rusning Yevropa mamlakatlari bilan munosabatlari rivojlangan. 30-rasm. Buyuk knyaz Vladimir 40 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI Yevropa davlatlarining hukmdorlaridan yana qay biri yilnomalar yozib borishni buyurgan edi? Yil- nomalar tuzib borish nima uchun kerak bo‘lgan? Qonunchilik. Donishmand nomini olgan Yaroslav dav rida rus yerla- rining dastlabki yozma qonunlari to‘plami – «Rus haqiqati» tu zilgan. «Rus haqiqati»ga fuqarolik va jinoiy ishlar bo‘yicha qonunlar kiri tilgan. Bundan tashqari, un- dan o‘sha zamon rus jamiyati ij- timoiy muno sabatlari, odat, udum va an’analari bo‘yicha ma’ lumotlar ham o‘rin olgan. Og‘ir ji noyat- lar uchun o‘lim jazosi belgilangan. Lekin «Rus haqi qati»dagi ko‘pchilik moddalarda jarima to‘lash ko‘zda tutilgan. Kiyev Rusi va qiðchoqlar. Ko‘ch- manchi qiðchoq qabilalari XI asr- ning o‘rtalarida Yoyiq daryosidan Dunaygacha bo‘lgan hududlarni egallashgan. Qiðchoq xonlari zarur paytda o‘n minglab jangchilarni safga tizib, Rus knyazlari yerlariga ta lonchilik bosqinlari uyushtirgan- lar. Rus knyazi Vladimir Monomax (1113–1125) ilk bor qiðchoq xonlari qo‘ shinini yengadi. Uning davri- da urushlar qiðchoqlar yashaydigan hududlarga ko‘chadi. Lekin Monomaxning vafo tidan so‘ng qiðchoq lar hujumi qaytadan bosh lanadi. Kiyev Rusi esa siyo siy tarqoq lik bosqi chi ga kiradi. 1. Kiyev Rusi qay tarzda tashkil topadi? 2. Oleg, Igor, Svyatoslavlar knyazligi davrida davlat- ning asosiy vazifalari nima hisoblangan? 32-rasm. Kiyev Rusining otliq jangchilari 31-rasm. Yaroslav huzurida aholiga «Rus haqiqati» o‘qilmoqda 41 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI 3. Kiev Rusi davlatining boshlang‘ich va yuksalgan davrlardagi (XI asr) yutuq hamda muammolarini qiyoslab bering. 9-§. YEVROPA XALQLARI MÀDÀNIYATI Franklar imperiyasida madaniyat. Buyuk Kàrl o‘z davlatida yangi màîrif tizimini yaràtàdi. Qirîl farmoniga ko‘ra xalq màktàblàri jîriy etiladi. Ungà binîàn, màktàblàr ibîdàtõînàlàr qî shidà tàshkil etilib, ruhîniylàrgà îddiy õàlq fàr zàndlàrini båpul o‘qitish buyurilgàn. Sàrîydà hàm màktàb tashkil etilib, undà Kàrlning yaqin do‘st làri, olimlar – sàrîy àkàdåmiyasi a’zîlàri saboq bårishgàn. Saroy àkàdåmiyasi àntik dàvr muàlliflàri àsàrlàrini o‘r gànish, shå’rlàr bitish bilàn shug‘ullangàn. Ulàrdàn biri tàriõchi-rîhib Eyngàrd àsàridàn biz Buyuk Kàrl hàyoti và fàîliyati hàqidàgi ma’lu mîtlàrni îlàmiz. Eyngàrdni zamondoshlari ilmgà chànqîqligi và tirishqîqligi tufayli «måhnàtsåvàr chumî- li» dåb àtàgànlàr. Sàrîy àkà dåmiyasining yanà bir a’zîsi Àlkuin và u nin g shîgirdlàri màîrifni yo yishdà kàttà õizmàt qilgàn. Vizàntiya màdàniyati. O‘rtà àsrlàr dàvridà Vizàntiya o‘zigà õîs yuksàk màdàniyati bilàn Yevropa ning eng ilg‘îr màmlàkàti bo‘lib qoladi. Sababi, gårmàn qàbi làlàri istilîsi nàtijàsidà inqirîzgà uchràgàn G‘àrbiy Rimdàn fàrqlirîq, Vizàntiyadà àntik màdàniyat àn’ànàlàri sàqlànib, vizànti- yaliklàr hà yotidà yunîn hàmdà Sharq màdàniyat làri qî- rishmàsi — elli nizm muhim o‘rin tutgàn. Ilm-fàn eng rivîjlàngàn shahar, «fànlàr înàsi» – Àfinà edi. Plàtîn (mil. àv. IV àsrdà) Àfinà àkàdåmiyasigà àsîs sîlgan. «... Platon asos solgan bu ilmiy maskan ming yildan ziyod davr davomida nafaqat yunon, balki butun Sharq-u G‘arb olamining rivojiga kuchli ta’sir o‘tkazadi, insoniyat taraqqiyotining istiqbolini belgilab beradi. Shu bois ham Platon Sharq ilm-fanida «ustodi avval», ya’ni 33-rasm. Alkuin 42 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI birinchi muallim degan sharafli nom bilan shuhrat qo- zonadi» 2 . Vizàntiyaning iqtisîdiy tàràqqiyoti ehtiyojlàri yangi o‘quv và ilmiy màrkàzlàrni vujudgà kåltiràdi. Kînstàn- tinîpîldà IX àsrdà Màgnàvr îliy màktàbi, XI asr o‘rta- larida huquqshunîslik và fàlsàfà fàkultåtlàridàn ibîràt univårsitåt îchilàdi. Pîytàõtdà îliy tibbiyot màktàbi hàm fàîliyat yuritar edi. Vizàntiyadà tarix, geo grafiya va tabiiy fànlàr hàm ri vîjlàngàn. O‘r tà àsrdà Vizàntiya gà shuh ràt kåltir gàn shi shàsîzlik, kulîl chilik, bo‘ yoqlàr tàyyorlàsh sir làri àntik dàvr dàn sàqlà nib kå lgàn. VII àsr dà ixtirî qilingàn «gråk îlîvi» Vizàn tiya ning dångiz jànglàridàgi muvàffàqiyatlàrini ta’ minlàgàn. Tarixchilar o‘zlari ishtirok etgan voqealarni batafsil bayon etardilar. Geograflar esa xarita va shahar chizmasini chizardilar. O‘sha vaqtlarda Yevropaning boshqa qismida bunday ishlar qilinmagan edi. «Gråk îlîvi» ulîqtirilàdigàn yonuvchi mîddà bo‘lib, uni nåft, îltingugurt, sålitrà, turli qàtrîn- làr àràlàshmàsidàn tàyyorlàshgàn. Vizàntiya hàrbiy kåmàlàridà fîydàlànilgàn. Tàsviriy sàn’àt và må’mîrchilik. Vizàntiya màdàniyati- ning eng màshhur sîhàsi tàsviriy sàn’àt: mîzàikà, fråskà và ikînàlàr yasàsh bo‘lgàn. Mîzàikà (frànsuzcha, mosaique – muzàlàrgà bà- g‘ishlàngàn) – bir õil yoki turli õîmàshyo (kî shin, tîsh, yog‘îch, màrmàr và måtàll) bo‘ làk làridàn ish- làngàn tàsvir, nàq shinkîr màhîbàtli (mî nu måntàl) båzàk sàn’àtining àsî siy turlàridàn. 2 Islom Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.; «Ma’naviyat», 2008, 161-b. 34-rasm. «Grek olovi» 43 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI Tàsvirning Vizàntiyaga xos uslu- bi: suràt làr uyg‘unligi, bo‘yoq- làr sårjilîligi bilàn àjràlib turà- di. Ràssîmlàr cherkov qînunlàri, talablari dîi ràsidàn kelib chiqib, màvhum emàs, jînli ki shilàrni tàs- virlàshgà intilgànlàr. Õîri mî nàs- tiri (hîzirgi Istànbuldàgi Qàhriya màsjidi) mo zàikà và fråskàlàri bilan o‘z dàvrining àjîyib må’ mîrchilik yodgîrliklàridàn hisîb lànàdi. Yustinian I dàvridà Kîns tàn- tinîpîldà bàrpî etilgàn Avliyo Sî- fiya ibîdàtõînàsini, håch shubhàsiz, ilk o‘rtà àsrlàrning eng màhîbàtli må’ mîrchilik inshîîti dåb àtàsh mum kin. Uning ulkan gumbazi 40 ta deraza gulchambari bilan qurshalgan. Turli xil toshlar va oyna parchalaridan yasalgan juda ajoyib mozaikalar ibodatxona devorlarini bezagan. X–XI asrlarda to‘g‘ri burchakli ibodatxonalar o‘rniga ko‘ rinishidan xochsifat, o‘rtasi xoch gumbazli ibodat xonalar barpo qilingan. Ibodatxonalar bir vaqtda osoyishtalik va xudoning dargohi hisoblangan. Ibodatxonalarni bezatishda cherkov qonunlariga qat’iy rioya qilingan. Iso pay g‘ambar, Bibi Maryam, avliyolar va «Bibliya» manzaralari tasvirlangan. Xristian diniga oid san’atning maqsadi o‘lgandan keyin jannatning rohat-farog‘atiga qanday eri shish yo‘l-yo‘ri g‘ini dindorlarga targ‘ib qilishdan iborat edi. O‘rta asr Yevropasining asosiy madaniyat tarqa tuv chisi Vizantiya bo‘lgan: uning ustalari, musavvirlari, me’morlari boshqa mamlakatlarga taklif etib turilgan, shuningdek, ustalar va olimlar qo‘lida Yevropa yoshlari tahsil olganlar. G‘àrbiy Yevropadà hàm ilk o‘rtà àsrlàrdà ibîdàtõî- nàlàr, mînàstirlàr qurilishigà àlîhidà e’tibîr qàràtilgan. Må’mîrchilikdà rîmàn uslubi, àyniqsà, yuksàlib, undà ibîdàtõînàlàr ulkàn, sàlîbàtli dåvîrlàri, gumbàz làri, 35-rasm. Avliyo Sofiya ibodatxonasi 44 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI qàlin ustunlàri, kàttà bo‘lmàgàn dåràzàlàri, dàrvîzà và eshik làri àrkàli qilib qurilgànligi bi làn àjràlib turàdi. Rîmàn uslubidà qurilgàn eng màshhur binîlàr: Fransiyadàgi Puàtå, Klyuni, Àrl ibîdàtõînàlàri; Gårmàniyadàgi Shpåyår, Vîrms, Màynts, Àõåndàgi cherkovlàr hisîblànàdi. Cherkov và màîrif. G‘àrbiy Yevropadà ilk o‘rtà àsrlàr màdà- niyati õristiàn cherkovi bilàn chàm- bàrchàs bîg‘liq bo‘lgàn. Cherkov ilm, màîrif, àdàbiyot và sàn’àtgà båvîsità ta’sir o‘tkàzgàn. Shuning uchun kishilàrning dunyo hàqidà- gi tàsàvvurlàri cherkov hàmdà din ta’limîtigà àsîslàngàn edi. Bîshqà màmlàkàtlàr hàqidàgi ma’lumîtlàr yåtàrli bo‘lmàgànidàn, àhîli îràsidà turli uydirmàlàr ko‘p bo‘làrdi. Fàn- tåõnikà tàràqqiyoti ning pàstligi in- sînlàrning qurg‘îqchilik, suv tîshqinlàri và yuqumli kàsàl- liklàrdàn jàbrlànishigà îlib kålgàn. Zarurat bo‘lma ganidan fàqàt dåh qînlàr emàs, hàttî fåîdàllàr îrà sidà hàm sàvîdli kishilàr kàm bo‘l gàn. Ritsàrlàr imzî o‘rnigà ko‘pincha ikki chiziq tîrtib qo‘ yishgàn. Ibîdàtõînà và mînàstirlàr qî shi dà gi bîshlàng‘ich màk- tàblàr quyi màr tàbàli ruhîniylàrni tàyyorlàgàn. Bu kàbi màktàblàrdà lîtin tilidàn tàsh qàri, ibîdàt qilish và duîlàr o‘qish tàr tiblàri hàm o‘r gàtilgàn. Kàttà ibîdàtõînàlàr qîshidà tàshkil etilgàn o‘rtà màk- tàblàrdà esa dunyoviy ilmlàr hàm o‘qitilgàn. Buyuk Kàrl dàvlàtidà kång tàrqàlgàn shu turdàgi màk tàblàr àsrlàr o‘tib univårsitåtlàr ochilishi uchun àsîs bo‘ lgan. Ibîdàtõînà màktàblàridà bîlàlàr yoshigà qàràb sinflàrgà bo‘linmàsdàn, àràlàsh holda o‘qitilgàn. Àksàri màktàblàrdà 37-rasm. O‘rta maktab o‘qituvchilari 36-rasm. Fransiyadagi Puate ibodatxonasi 45 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI bittàginà kitîb bo‘lgan va o‘qi tuvchi uni nàvbàt bilàn bîlàlàrgà bårib, pàrchàlàr o‘qit gàn. Dàrslàr lîtin tilidà îlib bîrilgàn. O‘quv chilàrning qiziqi shi dåyarli hisîbgà îlinmàgàn. Intizîmsiz o‘quvchilàr qàt tiq jàzîlàngàn. Màktàblàrdà àntik dàvrdàn màvjud «yåtti erkin sàn’àt» dåb nîmlàngàn fànlàr o‘rgàtilgàn. O‘quvchilàr dàstlàb trivi um – gràmmàtikà, diàlåktikà và ritîrikàni o‘zlàshtirgànlàr. Gràmmàtikà – tilshunîslik ilmi, bîlàlàrni o‘qishgà o‘r gàtgàn. Diàlåktikà – hîzirgi màntiqqà o‘õshàsh fàn bo‘lib, undà o‘quvchilàr munîzàrà îlib bîrishgà, o‘z fikri- ni isbîtlàshgà o‘rgàtilgàn. Ritîrikà – shå’r, bàdiiy àsàrlàr yozishni, nîtiqlik sàn’ àtini, huquq àsîslàrini o‘rgàtgàn. Nisbàtàn muràkkàb fànlàr tàrkibi – kvàdriumdà o‘quv chilàr: àrifmåtikà, gåîmåtriya, musiqà và àstrînîmi- ya àsîslàrini o‘z làshtirgànlàr. Àstrînîmiyagà o‘rtà àsr- làrdà màshhur bo‘lgàn àstrîlîgiya – munàjjimlikkà îid ma’ lumîtlàr kiritilgàn. Munàjjimlàr sàyyorà và yulduz- làrgà qàràb îdàmlàr tàqdirini àytib bå rishgà harakat qilgànlàr. Qo‘lyozma kitob san’ati. Yirik monastirlarda rohib-xat- totlar ishlaydigan skriptoriya (ustaxona)lar bo‘lgan. Ilk o‘rta asrlarda kitob kamyob va qimmat buyum hisoblan- gan. Yevropada ular pergament – maxsus ishlov beril- gan terilarga bitilgan. Varaqlar pishiq iplar bilan tikilib, yog‘ochdan yasalgan va teri tortilgan muqovalarda saqlan- gan. Ba’zida muqovalar qimmatbaho tosh, metallar bilan bezatilgan. XII asrga qadar kitoblar monastirlar kutubxo- nalarida saqlangan. Slavyan yozuvining yaratilishi. Ko‘pchilik slavyanlar, shu jumladan, Kiyev Rusi aholisi Vizantiyadan xristianlikning pravoslaviye mazhabini qabul qilgan. Yangi dinning joriy etilishi diniy kitoblarga ehtiyoj tug‘dirib, slavyan yozuvi- ning yaratilishiga turtki bo‘lgan. 46 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI Rohib olimlar – Kirill va Me- fodiy – IX asr o‘rtalarida yunon alifbosi asosida slavyan yozuvini yaratib, g‘arbiy slavyanlar orasida xristianlikni keng targ‘ib etishgan. Ular yunon tilidagi diniy asarlarni keyinchalik «kirillitsa» deb nom ol- gan yozuv orqali slavyan tiliga tar- jima qilishgan. Ushbu yozuv Bol- gariyadagi Rus yerlariga tarqalgan. Yaroslav davrida Rusda maorif yuksaladi. Vla dimir davri da Ki yevda xristian ruhoniylari tayyorlaydi gan o‘quv yurti tashkil etilgan bo‘l sa, Yaroslav Nov gorodda uch yuz ru honiy tayyorlaydigan bilim yurti ni ochadi. Knyaz davrida avval Kiyevda, so‘ng Novgo rodda yilnomalar tuzila bosh laydi. 1. Internet orqali yoki «O‘zbekiston milliy ensiklo- pediyasi»dan yunonlarning Platon akademiyasidan tashqari yana qanday akademiyalari bo‘lganligini aniqlang. 2. Mavzuda keltirilgan Vizantiyada yuksalgan tas- viriy san’at turlarini 35, 38-rasmlarga qanday aloqadorligini so‘zlab bering. 3. Sizningcha, o‘rta asrlar qadimgi yunon-rim mak- tablari bilan hozirgi maktablar o‘rtasida qanday o‘xshash va farqli jihatlar bor? 4. Lotin va kirill yozuvlarini 6-sinf tarix darsligi ma’lumotlari asosida tahlil qilib, ular qanday umumiylikka ega ekanligini ko‘rsating. 5. Sizningcha, slavyan yozuvi va Kiyev Rusi madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi mamlakat bilan bog‘liq? 6. 35, 36 va 38-rasmlarni qiyoslab, ulardagi umumiy va farqli jihatlarni toping. 38-rasm. Kiyev. Avliyo Sofiya ibodatxonasi. XI asr 47 I BOB. O‘RTA ASRLARNING ILK DAVRI II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO 10-§. ARABISTON ILK O‘RTA ASRLAR BOSHIDA Àràbistîn. Àràb qàbilàlàri Àràbistîn yarimîrîli và un gà tutàsh hududlàrdà yashàgànlàr. Ulàr sîmiy (såmit) xalqlaridàn bo‘lib, sîmiylàrgà arablardan tashqari: ya- hudiylàr, îssuriylàr, finikiyaliklàr và oromiylàr hàm màn- sub bo‘lishgàn. Bu õàlqlàr Qàdimgi Shàrqning mashhur dàvlàtlàri: Àkkàd, Bîbil, Isrîil pîd shîliklàrini tashkil etgàn. Ko‘chmànchi àràblàr – bàdàviy (sàhrîyi)làr tuyachilik, qo‘ychilik và yilqichilik bilàn shug‘ullànib kelgànlàr. Bada- viylàr cho‘l va yaylovlàrdà mîl bîqib, ko‘chib yurgànlàr. Àràbistînning jànubi và g‘àrbidàgi o‘trîq dåhqînchilik bilan shug‘ullanuvchi àhî lisi sîy và jilg‘àlàr, quduqlàr bo‘y làridà õurmî bîg‘làri và uzumzîrlàr bàrpî etgànlàr. Õuddi shu yårlàrdàn Vizàntiyadàn jànubgà, Àfrikàgà và Hindistîngà bîràdigàn kàrvîn yo‘li o‘tàrdi. Buyuk Ipàk yo‘ li o‘tgan màmlàkàtlàrdà nîtinchlik bo‘lgan pàytlàridà kàr vîn yo‘llàri Àràbistîngà siljirdi. Zàmînlàr o‘tib bu kàr- vîn yo‘llàri bo‘yidà àhîli qo‘rg‘înlàri và shahar làr vujud- gà kålgan. Ulàrdà yashagan àhîli esa kàrvîn yo‘llàridàgi sàv dîgàrlàr, sày yohlàrgà õizmàt qilish bilàn shug‘ullangan. Bu qo‘rg‘înlàrdàn eng yirigi Màk kà shàhri bo‘lgàn. Ko‘ch màn chilàr mîllàrini shaharlàrgà kåltirib, màhàlliy àhîlidàn dîn, gàzlàmà, qurîllàrgà àyirbîshlàgànlar. Àràbistînning eng tàràqqiy etgàn vilîyatlàri – Ya- man và Hijîz edi. Yaman yårlàri unumdîrligi bilàn nîm chiqàrgàn. Undà suv yåtàrli bo‘l ganidan måvàli dàràõtlàr o‘stirilgan õurmîzîr bog‘lar barpo etilgan. «Yaman» àràb- chà «hàq», «bàõtli» ma’nîsini bildirgàn. Rim tàriõchilàri Yamanni «Bàõtli Àràbistîn» (Arabia felix) dåb nîmlàgàn- làr. Arablar e’tiqodi. Arablarning ko‘pchiligi majusiy bo‘lish- gan. Ularning dinlari qo‘shni semit xalqlari dinlari bilan 48 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO ko‘plab umumiylikka ega bo‘lgan. Muhim ilohlardan biri urush va hosildorlik xudosi Astar «Tonggi yulduz» ko‘rinishida tasavvur etilgan. Oy xudosi – Sin, ona xudo – Lat bo‘lgan. Quyosh xudosi dahshatli va halokatli hisoblangan. Arablar tabiiy va qo‘lda tayyorlangan tosh ustunlarni e’zozlashgan, ularni ilohlar uyi va siymosi deb bilishgan. Ijtimîiy tångsizlikning pàydî bo‘li- shi. VI àsrdà àhîli sîni ko‘payib, qàbilàlàr îrà sidà suv manbalari va yaylîvlàr uchun ku ràsh kuchàygan. Ulàr ning turli ilîh làrgà sig‘i ngànligi ham qàbilàlàr îràsidàgi zid di yatlàrni yanàdà kåskinlashtirgan. Urushlàrdà olingàn hàrbiy o‘ljàlàr qàbilà sàr- dîrlàri va hàrbiy yo‘l bîsh chi làr- ning bîyib bîrishiga olib kelgan. Buning nàtijàsi o‘laroq urug‘-qàbilà zîdàgînlàri shàkl làna boshlagan. Bu jàràyon VII àsrning bîsh là ri dà urug‘chilik tuzumining inqirîzini tåz làsh tirgan. Erîn shîhi Õisràv I Yamanni 570-yilda istilî qilishi bilàn kàrvîn yo‘li erînliklàrgà qàràshli Ikki dàryo îràli- g‘igà siljiydi. Sàv dîning inqirîzi bàrchà arab àhîlisining hàyotini mushkullashtirgan. Bu hîlat màr kàzi Màk kà shàh ri bo‘lgàn, àsîsàn quràysh qàbilàsi yashày digàn Hi- jîzdà aniq-rav shan nà mîyon bo‘làdi. Islîm_dini_và_àràblàrning_birlàshuvi.'>Islîm dini và àràblàrning birlàshuvi. Vujudga kelgan iqtisîdiy inqirîz ko‘chmàn chilàrni yangi yårlàrni istilî qilishgà, yaylîvlàrni kångàytirishgà undàydi. Bu pàytdà qo‘shni Vizàntiya va Erîn kàbi dàvlàtlàrdà iqtisîdiy tàng- lik, kuchli qo‘ shinning bo‘lmàsligi àràblàrgà qo‘l kålàdi. Vujudgà kålgàn vàziyatdà yangi – islîm dini àràblàrning birlàshuvigà õiz màt qilàdi. Islîm (àràbchà, itîàt, tîbålik) – jàhîndà kång tàrqàlgàn dinlàrdàn biridir. Ungà e’tiqîd qiluv chilàr musulmînlàr dåb àtàlàdi. 39-rasm. Arab jangchilari 49 II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO Islîm tàriõchilàri uning àsîschisi bo‘làjàk pàyg‘àmbàr Muhàmmàd àlàyhissàlîmni 570-yilda Màkkàdà tàvàllud tîpgànini yozàdilàr. U quraysh qabilasining hoshimiylar urug‘iga mansub, uncha boy bo‘lmagan, lekin Makka zodagonlariga yaqin oilada tug‘ilgan. Muhammad (s.a.v.) go‘dakligidayoq yetim qolgan. Tug‘ilmasdan avval ota- si Abdulloh, 6 yoshligida esa onasi Omina vafot etgan. Uning kå yingi hàyoti bîbîsi Àbdulmutàlib hîmiyligi îstidà o‘tà bîshlàgan. Bîbîsining o‘limidàn so‘ng Muhammad (s.a.v.) àmàkisi Àbu Tîlib tàrbiyasidà qîlgan. Islîm dini mànbàlàridà yozilishichà, 610-yildàn bîsh- làb Muhàmmàd àlàyhis sàlîmgà Allîh tàîlîdàn vahiy kelà bîshlàydi. U qudràtli yak kà-yu yagona õudîdàn, ya’ni Allîh tàîlîdàn o‘zgà håch qàndày õudî yo‘q dåb, o‘zi- ni ràsulullîh – õudîning elchisi, pàyg‘àm bàri dåb e’lîn qiladi. Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling