Jahon tarixi (milodiy V asr oxiridan – XV asr oxirigacha)

Qur’în  (àràbchà, qirîàt, o‘qish) – islîm dinigà 
e’tiqîd etuvchilàrning muqàddàs kitîbi bo‘lib, Al-
loh taolo tomonidan Muhàmmàd (s.a.v.)ga vahiy 
orqali nozil qilingan. Qur’în yigirma uch yil davo-
mida nozil qilingan bo‘lib, 114 suradan iborat.
40-rasm. Makka. Ka’ba

50
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
Dàstlàb Màkkà quràyshlàri tî 
mînidàn yangi din yaxshi 
qar 
shilanmaydi. Nàtijàdà 622-yilda Muhàmmàd (s.a.v.) 
o‘z tàràfdîrlàri bilàn Yasrib (Màdinà)gà kålàdi. Bu vîqåà 
hijràt (ko‘chish) nîmini îlib, musulmîn yil hisobining 
bîsh  lànish  sanasi  hisîb lànàdi.
Yasrib Muhàmmàd (s.a.v.)ni yaõshi kutib îlàdi. Mu-
sulmîn bo‘l 
gan màdinàliklàr và ulàrgà qo‘shil 
gàn ko‘plàb 
àràb qà 
bilàlàrining Màkkà uchun kuràshi muvàffàqiyatli 
tugàydi. Shahar jàngsiz olinib, muqàddàs dàrgîhlàr qàbilà 
diniy sà 
nàmlàri, ma’budàlàridàn tîzàlànàdi. Màkkàdàgi 
Kà’bà musulmînlàr 
ning àsîsiy ziyoràtgîhigà àylàntirilàdi. 
Muhàmmàd (s.a.v.) àràb qàbilàlàrining o‘zàrî urushlàrigà 
chåk qo‘yib, islîm dinini qàbul qilishgà chàqiràdi. Kå 
yingi 
10–12 yil dàvîmidà Àràbistîn shahar 
làri và ko‘chmànchi 
qàbilàlàr birin-kåtin Muhàmmàd (s.a.v.)gà itîàt etàdi.
630-yilgà kålib aràblàrning kàttà qismi musulmîn 
bo‘làdi. Màkkà – islîm dinining màrkàzi dunyodagi 
bàrchà musulmînlàr uchun muqàddàs shahar 
gà àylànà-
di. Natijada islîm dini àsîsidà Aràbistîn yarimîrîlidà 
ko‘chmànchi và o‘trîq qàbilàlàrni birlàshtirgàn yagona 
dàvlàt vujudgà kålàdi. 
1.  Xaritadan Arabiston yarimorolini ko‘rsating.
2.  Àràb qàbilàlàrining xo‘jàlik màshg‘ulîtlàri hàqidà 
gàpi rib  båring.
3.  Arablarning asosiy mashg‘ulotlari (chorvachilik, 
dehqonchilik, savdo karvonlariga xizmat 
ko‘rsatish) haqida so‘zlab bering.
4.  Nima sababdan arablarda yakkaxudolikka asoslan-
gan dinga zarurat tug‘ilgan?
5.  Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) hayoti haqida 
nimalarni bilasiz (rivoyat, hadis)?
Arablarda davlat vujudga kelguniga qadar mavjud 
bo‘lgan ijtimoiy tuzumni qaysi Yevropa xalqlarida 
kuzatgansiz? Qiyoslab so‘zlab bering!

51
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
4 — Jahon tarixi 7
11-§. ÀRÀB ÕÀLIFÀLIGI
Õàlifàlikning vujudgà kålishi. 
Muhàmmàd (s.a.v.) vàfîtidàn kå-
yin uning yaqin sàfdîshi Àbu Bàkr 
(632–634)  õàlifàlikkà  («o‘rin        bîsàr») 
sàylànàdi. Uning bîsh 
qàruvi davridà 
Àràbistîn yarimîrîli àhîlisi islîmni 
to‘liq qàbul qildi. Kåyingi õàlifa 
Umàr (634–644) islîm dunyosidà 
o‘zining sàxiyligi, àdîlàtpàrvàrligi 
và din mà 
sàlàlàridà qà 
t’iyligi bilàn 
shuhràt qî 
zîngàn. Uning dàvridà àràblàr Fàlàstin, Suriya, 
Misr và Liviyani, Erînning kàttà qis 
mini istilî qilgànlar.
Usmîn  õàlifàligi davridà (644–656) Erîn to‘ 
liq bîsib 
îlingàn.  Arab  qo‘  shinlàri  Dîg‘is tînni  egàl làb,  Àmu  dàryo 
sîhil 
làrigà chiqàdi. Usmîn dàv 
ridà Qur’în îyatlàri to‘p-
lànib yagona kitîb hîligà kåltirilgàn. So‘nggi õàlifa Àli 
(656–661) hukmrînligi o‘z ràqiblàri bilàn to‘õ 
tîvsiz 
urush làrdà  o‘tadi.
Õàlifàlik qo‘shinlàri VIII àsr bîsh 
làridà Shimoliy 
Àfrikàni to‘liq bo‘y 
sundiràdi. Toriq ibn Sàid bîshchiligidà 
arablar qo‘shini 711-yilda kåyinchalik uning nîmi bilàn 
àtàlgàn Gibràltàr (Jabal at-Toriq – «Toriq to 
g‘i» so‘zi-
dan) bo‘g‘îzidàn o‘tib, Is 
pàniyani bîsib îlàdi. Yevropagà 
yurishlàr  Bîrdî shàhri bo‘sàg‘àlàrigà qàdàr dàvîm etàdi. 
Puàtå jàngidà 732-yilda frànklàr hukmdîri Kàrl Màrtåll 
àràblàrni yångib, ulàrning Yevropagà yu 
rishlàrigà chåk 
qo‘yadi.
Sharqdà àràblàr Kàvkàzîrti và 
O‘rtà Îsiyoni bîsib îlib, àhîlini 
islîm dinigà kiritàdilar. Õàlifàlik-
ning Sharqqà yurishlàri O‘rtà Îsi-
yodà Tàlàs, Hindistîndà Mo‘ltîngà 
qàdàr dàvîm etàdi. Nàtijàdà, VII–
VIII àsrning birinchi yarmidà ulkan 
hududlàrni egàllàgàn dàvlàt – Àràb 
õàlifàligi tàshkil tîpadi.
41-rasm. Arab xalifaligi 
jangchisi
42-rasm.  Toshkentda 
saqlanayotgan  xalifa 
Usmon Qur’oni

52
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
43-rasm.  732-yil, Puate 
jangi
Õàlifàlikdà yer-mulk munîsàbàtlàri. Àràblàr istilî qilgàn 
bàrchà màmlàkàtlàrdàgi yerlàr dàvlàtniki dåb e’lîn qi-
linsà-dà, àmàldà àvvàlgi egàlàri qo‘lidà qîlàdi.
Suriya và Erîn istilî etilgàch, zodagonlàr õàlifàgà bîsib 
îlingàn yerlàrni tàqsimlàsh tàklifi bilàn murîjààt qilàdilàr. 
Låkin õà 
lifà Umàr yerni egàlàridà qîldirishni buyuràdi.
Istilî qilingàn màmlàkàtlàr 
hukm 
dîrlàri, jànglàrdà hàlîk bo‘l-
gàn àmàldîrlàr, hîkimiyat vàkillàri 
yerlàri õàlifàlik õàzinàsigà o‘tgan. 
Bundày yerlàr nihîyatdà kàttà mày-
dînlàrni tàshkil etgàn.
Àràblàr jîriy etgàn yer sîlig‘i – 
õirîj hîsilning 1/3 qismini tàshkil 
et 
gàn. Islîmni qàbul qilmàgàn bîy-
làr dàn  48,  o‘rtàhîllàrdàn  24,  kàm    -
bàg‘àl dåhqîn và hunàr 
mànd 
làrdàn 12 dir 
hàmdàn jizya 
sîlig‘i îlingàn. Chîr 
và mîllàri và sàvdîdàn olingan zà kît 
1/40 hissàni tashkil etgan. Õàlifàlikdà qullar måhnàtidàn 
hàm  fîy dàlànil gàn.
Àràblàrgà qàrshi õàlq qo‘zg‘îlînlàri. VIII–IX àsrlàrdà 
istilî qilin 
gàn màmlàkàtlàrdà qàtîr õàlq qo‘zg‘îlînlàri 
bo‘lib o‘tgàn. Iroqning Kufà shàhridà 685–687-yillarda 
bo‘lgàn qo‘zg‘îlîndà àràb và fîrslàr – shahar kàm-
bàg‘àllàri và hunàrmàndlàr qàtnàshgàn.
O‘rtà Îsiyoning jànubi Màrv vîhàsidà 747-yilda bosh-
langan  Àbu Muslim bîshchiligidàgi qo‘zg‘îlîndà àhîlining 
bàrchà tîifàlàri ishtirîk etàdi. Qo‘zg‘olon Movarounnahr 
va Xurosonni qamrab oladi. Abu Muslim boshchiligida-
gi qo‘zg‘îlîn nàtijàsidà Umàviylàr hukmrînligi tugàtilib, 
õàlifàlikdà bîshqàruv yangi sulîlà Àbbîsiylàrgà  o‘tàdi.
Arab xalifaligi 630–1258-yillarda  hukm surgan. 
Unda Umaviylar (661–750)  va Abbosiylar sulolalari 
(750–1258)  hukmronlik qilgan.
Mîvàrounnàhr màrkàzi Sug‘diyonàdà 769–783-yillàr-
da  M
uqànnà  bîshchiligidà yirik õàlq qo‘zg‘îlîni bo‘lib 

53
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
o‘tàdi. Qo‘zg‘î 
lînchilàr uzîq yillàr 
àràb qo‘shinlàriga qarshi muvàffàqi-
yatli kurash olib boràdilàr. Îzàr-
bàyjîndà 815-yilda Bîbak bîsh-
chiligidàgi qo‘zg‘îlîn hàm 20 
yildàn îrtiq dàvîm etàdi. Tàriõdà 
«qizil ko‘ylàklilàr» nîmini îlgàn bu 
qo‘zg‘îlîn qàtnàshchilàrining shiîri 
quyidagicha edi: «Qirq yil qul bo‘lib 
yashàgàndàn bir kun îzîd bo‘lib 
yashàgàn ma’qul!».
Õàlq qo‘zg‘îlînlàri, urushlàr, 
hîki 
miyat uchun kuràshlàr õàlifàlik-
ning siyosiy inqirîziga sabàb bo‘là-
di. Õàlifàlikdàn ajrab chiqqan bi-
rinchi mustàqil àmirlik 756-yilda Ispàniyadà tàshkil 
tîpadi. U Õ àsrdàn Qurdîbà  (Kordova) àmirligi nîmini 
îladi. IX àsr 
dàn Misr, Erîn, Mîvàrîunnàhr và Xuroson 
mustàqillikkà erishàdi. Àbbîsiylàr qo‘lidà Yaqin Sharq và 
Àràbistîn yarimîrîli qîlàdi, õî 
lîs. Mo‘g‘ul õîni Õuloku 
1258-yilda Bag‘ 
dîdni egallagandan so‘ng, Àràb õàlifàligi 
barham topadi.
1. Xalifalikning dastlabki 20 yillik tarixidan o‘qigan 
va bilganlaringizni so‘zlab bering.
2. Xaritadan arablar istilo qilgan mamlakatlarni 
ko‘rsating.
3. Xalifalikka kirgan noibliklarda qanday soliqlar 
joriy etilgan? Ulardan qaysilari avval ham 
bo‘lgan?
4. Arablarga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lgan 
joylarni ko‘rsating va ularning sabablarini ay-
ting.
12-§. HINDISTÎN
Màmlàkàtdàgi ichki vàziyat. Kushînlàr  impåriyasi ning 
inqirîzidàn so‘ng, Hindistîndà hîkimiyatni egàllàgàn 
44-rasm.  Bobak 
boshchiligidagi 
qo‘zg‘olon

54
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
Chàndràguptà I (320–340) guptàlàr sulîlàsigà àsîs sîlàdi. 
Guptalar davlatining poytaxti Pataliðut ra shahri bo‘lgan. 
IV àsrning so‘ngida – guptàlàr impåriyasi gullab-yash-
naydi. Ayni shu pàytdàn boshlab Hindistîndà yer egaligi 
munîsàbàtlàri vujudga keladi.
Hukmdîrlàr o‘z yaqinlàri – 
àmàl  dîrlàri,  hàrbiy  bîshliqlàrigà 
yer-mulklàr in’îm etganlar. Nàti-
jàdà, yirik yer egà 
làri tàbàqàsi 
shàkllànàdi. Ulàr dåhqînlàrning 
sîliqlàr to‘là 
shidàn tàshqàri, måhnàt 
màj 
bu 
riyatlàrini o‘tashini hàm joriy 
etadilar. Ilk o‘rtà àsrlàrdà màmlàkàt 
àhî 
lisining kàstà-vàrnà (tîifà)làrgà 
bo‘ li ni shi:  bràõ mànlàr,  kshàtriy-
làr, vàyshilàr và shudràlàr sàqlànib 
qîlàdi.
Hindistîndà shàkllàngàn ijtimoiy munîsàbàtlàr sîf 
fåîdàl ko‘rinishdà bo‘lmàsdàn, qulchilik udumlari 
hàm ma’lum dàràjàdà sàqlànib qîlgàn. Àmmî qullàr 
mehnatidan ishlàb chiqàrishdà emàs, ko‘pinchà uy yu-
mushlarida fîydàlànishgàn. Xo‘jàyin qulni yegulik bilàn 
ta’minlàshdàn tàshqàri unga yilda bir màrtà kiyim hàm 
îlib bårgàn.
Màmlàkàtdà siyosiy tàrqîqlik. VI  àsrdà  Hindistînga   
bîstirib kirgàn eftàliylàr hujumlàri îstidà guptàlàr impåri-
yasi pàrchàlànib, istilîchilàr màmlàkàtning kàttà qismini 
 
qo‘lgà olàdi.
VII àsrdà Hindistîndà bo‘lgàn Xitîy tàriõchisi Syuàn 
Szyanning yozishichà, undà 70 gà yaqin kàttà-kichik 
knyaz 
liklàr bo‘lgàn. Knyazlar bilan rîjàlàr o‘rtàsidà ti-
nimsiz urushlàr bo‘lib turgàn. Qo‘lgà kiri 
tilgàn o‘ljàlàr, 
yerlàr g‘î 
liblàr îràsidà tàqsimlàngàn. In’îm etilgàn yer 
màydîni  gràss («bo‘làk» yoki «qultum») dåb nîmlànib, 
uni îlgàn shàõs hàrbiy õizmàt o‘tàb bårishi lîzim bo‘lgàn. 
O‘z õînà 
dînigà mànsub bo‘lmàgàn amaldorlàrgà rîjàlàr 
yerni ma’ 
lum muddàtgà foydalanishga bårgànlàr. Bundày 
yerlàr  pàttà («yorliq» yoki «yorliqqà îlingàn yer») dåb 
45-rasm.  Guptalar 
davridagi temir ustun. 
V–VI asrlar

55
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
nîmlàngàn. Pàttàdàn àlîhidà õizmàt ko‘rsàtgàn kishilàr-
ni tàqdirlàsh uchun hàm fîydàlànishgàn. Mulkchilik 
munîsàbàtlàri mustàhkàmlànib bîrishi bilàn pàttà yerlàri 
hàm àvlîddàn-àvlîdgà o‘tàdigàn mårîsiy mulkkà àylànà 
boshlagan.
O‘zàrî urushlàrdàn kuchsizlànib bîrgàn Hindistîn-
ni chåt bîsqinchilàr hàm tàlàgànlàr. Õususàn, Àràb 
õàlifàli 
gining pàrchàlànishidàn vujudgà kålgàn musul-
mîn dàvlàtlàri hukmdîrlàri XI àsrdà Hindistîngà hujum 
bîshlàydilàr. G‘àznà hukmdîri Màhmud G‘aznaviyning 
qo‘shinlàri XI àsr bîshlàridà màmlàkàt shimîligà 17 
màrtà bîsqinchilik yurishlàri uyushtirgàn. Ma’lum muddàt 
o‘tib Hindistînning shimoliy qismi musulmîn hukmdorlàri 
tîmînidàn to‘liq bîsib îlinàdi. 
Àhîlining màshg‘ulîtlàri. Sharq õàlqlàri ertàklàridà 
Hindistîn àfsînàviy bîyliklàr màmlàkàti sifatida tàs-
virlàngàn. Yevropadà hind rîjàlàrining bîyliklàri hàqidà 
turli àfsînàlàr tàr 
qàlgàn.
Aslida, ushbu bîyliklàr õàlqning màshàqqàtli måhnàti 
evàzigà yaràtilgàn. Dåhqînlàr dàryolàrdàn kànàl và àriqlàr 
chiqàrib, yangi yerlàrni o‘zlashtirganlar và undàn yiligà 
2–3 màrtà hîsil îlgànlàr. Sårunum màydînlàrdà shîli, 
pàõtà, shàkàrqàmish, ziràvîrlàr và chîy yetishti 
rilgàn. Àsr-
làr o‘tib bu ekinlàr qo‘shni màmlàkàtlàrgà hàm tàr 
qàl 
 
gàn.
Hind hunàrmàndlàri o‘z màhîràtlàri bilàn shuhràt qî-
zîngànlàr. Ulàr tîmînidàn tàyyorlàngàn zàrgàrlik buyum-
làri, îltin và kumushdàn yasàlgàn idishlàr Hindistîndàn 
chåtdà hàm yuksàk bàhîlàngàn. Fil suyagi, yog‘îchning 
qàttiq navlàridàn yasàlgàn îdàm và hàyvînlàr hàykàl 
chà 
làri, 
fàqàt hind rîjàlàrining emàs, xîrijiy dàvlàtlàr hukmdîrlàri 
sàrîylàrini hàm båzàgàn. Yog‘îch 
dàn yasàlgàn îddiy dàst-
gîhlàrdà to‘quvchilàr nàfis gàzlàmàlàr tayyorlaganlar.
Sàvdî-sîtiq àlîqàlàri. Hindistînning g‘àrbidà ko‘plàb 
dångiz pîrti shaharlàri bo‘lib, ulàrgà chåt o‘lkàlàrdàn turli 
buyumlàr kåltirilàr và, o‘z nàvbàtidà, hind hunàrmàndlàri 
tàyyorlàgàn õilmà-õil buyumlàr dun 
yoning turli bur-
chàklàrigà îlib kåtilàrdi. Eng yirik pîrt-shahar Kalikut 
hîkimini «dångiz õo‘jàyini» dåb àtàshàrdi. Shaharlàrdàgi 

56
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
gàvjum bîzîrlàrdà màhàlliy và bîshqà màmlàkàtlàrdàn 
kåltirilgàn buyumlàr sîtilàrdi. Õitîy, Àfrikà, Àràbistîn, 
O‘rtà Îsiyodàn ko‘plàb sàvdîgàrlàr mato, zàrgàrlik 
buyumlàri, àtir-upàlàr, ziràvîrlàr îlish màqsàdidà hind 
shaharlàrigà kålishàrdi.
 
1. Hindlàrdà màvjud qàysi vàrnà-kàstàlàrni bilàsiz?
2. Yirik yer egàligi turlàrini gàpirib båring.
3. Mamlakatda yer egaligi turlarini izohlang. Ular 
o‘lkamizdagidan nimasi bilan farq qilgan?
4. Sharq xalqlari ertaklaridagi Hindistonning 
afsonaviy boyliklari nimalar hisobiga yaratilgan? 
13-§. ÕITÎY (IV–X ASRLARDA)
Õitîyning birlàshishi. Õàn quldîrlik impåriyasi III àsr 
dà 
inqirîzgà uchràb, uning o‘rnidà 3 tà mustàqil: Våy, Shu 
và  U dàvlàtlàri vujudgà kålàdi. Shu pàytdàn Õitîydà yerga 
egalik munîsàbàtlàri shàkllànà bîshlàydi. 
VI àsrning ikkinchi yarmidà Turk õîqînligining hujumi 
xavfi Õitîyning birlàshuvigà turtki bo‘lgan. Màmlàkàt-
ni chåklànmàgàn hîkimiyatgà egà bo‘lgàn Suy  sulî
làsi 
(589–618) vàkili bîshqàrgàn. Uning iõtiyoridà kuchli 
qo‘shindàn tàshqàri, ko‘p sînli sîdiq àmàldîrlàri hàm bîr 
edi. Màm 
là 
kàtning màrkàzlàshuvi to‘rt àsr dàvîm etgàn 
o‘zàrî urushlàrgà chåk qo‘yib, iqtisîd và màdàniyatning 
rivojlani 
shiga îlib kålgan. Ekin màydînlàri kångàyib, àhîli 
sîni ko‘paygan, sàvdî-sîtiq jînlànib, shaharlàr yuksàlà 
bîshlàgan. Yangi hîkimiyat sîliqlàrni tàrtiblàshtirib, pul 
islîhîti  o‘t kàzgan.
III asrda Xitoyda yer egaligi munosabatlari shak-
llana boshlaydi. Suy sulolasi (589–618) davrida 
Xitoyda markaz 
lashuv nihoyasiga yetdi.
Màmlàkàt vilîyatlàri îràsidàgi iqtisîdiy àlîqàlàrni 
mustàhkàmlàsh, Õuànõe và Yanszi dàryolàri îrà 
lig‘idàgi 

57
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
hududlàrni sàvdî-sîtiq munîsàbàtlàrigà tîrtish màqsàdidà 
–  Buyuk kànàl qurilàdi. Bu tàdbir màm 
làkàt miqyosidà 
yagona suv yo‘lining bàrpî etilishidàn tàshqàri, sharqiy 
vi 
lîyatlàrning dångizgà chiqi 
shigà shàrîit yarà 
tàdi. Låkin 
Suy sulîlàsining bîshqàruvi uzîq dàvîm etmàydi.
Õitîyning shimoli-g‘àrbidàgi mahal-
liy hokimlàrdàn biri Li Yuàn 618-yilda 
tàõtni egàllàb 
Tàn sulîlàsigà (618–907) 
àsîs sîladi.
Yer egàligi munîsàbàtlàri. Tàn 
impåriyasi bîshqàruvi dàvridà Õitîy-
dàgi bàrchà yerlàr dàvlàtniki dåb 
e’lîn qi 
linàdi. Màmlàkàtning bàrchà 
hududlàridà dåhqînlàrgà kichik-kichik 
yer màydînlàri ijàràgà bårilàdi. 624-yil-
da qàbul qi 
lingàn qînungà ko‘rà, hàr 
bir õo‘jàlik uy-hîvlisi o‘rnidàn tàshqàri 
80 mugacha (1 mu – 6 sî 
tiõ) hày-
dàlàdigàn yerni ijaraga îlish huquqigà 
egà bo‘làdi. Hàr bir õînàdîngà o‘z bîg‘idà måvàli dà-
ràõtlàrdàn tàshqàri, tut o‘stirish màj 
buriy etib qo‘yi 
làdi. 
Yangi qînungà binîàn, dåhqîn o‘z hîvlisi và tîmîr-
qàsini sîtishi, gàrîvgà qo‘yishi mumkin edi. Àmmî 
dàvlàt tîmînidàn àjràtilgàn yerni sîtish taqiqlàngàn. 
Dàvlàtdàn îlingàn yer hisîbigà dåhqîn turli sîliqlàr 
to‘làshidàn tàshqàri, måhnàt màjburiyatini hàm o‘tàb 
bårgàn. Õususàn, mànbàlàrdà Lîyan Buyuk kànàli qu-
rilishigà 2 milliîn, Buyuk Õitîy dåvî 
rini qurish và 
ta’mirlàshgà 1 milliîndàn îrtiq kishi jàlb etilgàni hàqidà 
yozilgàn.
Impåràtîr o‘z à’yonlàri, làshkàrbîshilàri, àmàldîrlàri 
và zîdàgînlàrgà yirik yer màydînlàrini tàqdim etgàn. 
Jumlàdàn, àyrim a’yonlarning màvqålàri: unvîn và 
làvîzimlàrigà qàràb 500 dàn 10 ming mugàchà yer bilàn 
tàqdirlàngànlàr. Mànbàlàrdà àlîhidà õizmàtlàri uchun 
hàrbiy yoki àmàldîrgà 300 dàn 6 ming mugàchà yer 
bårilgàni qàyd etilgàn. Impåràtîr tàqdim etgàn yerlàr 
sîliqlàrdàn îzîd qilingàn.
46-rasm. Imperator 
Li Yuan

58
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
Shaharlar, hunàrmàndchilik và sàvdî. Õitîydà VI àsr-
dànîq sha 
har 
làr birmunchà yuksàlàdi. Chågàrà hududlàri-
da yangi shahar-qàl’àlàr bunyod etilà bîshlàydi. Dångiz 
và dàryo pîrtlàridà, õîmàshyo sårîb jîylàrdà, sàv 
dî-
hunàrmàndchilik yuksàlib, yangi shaharlàr vujudgà kålàdi. 
Buyuk kànàl hàmdà dångiz sohillari bo‘ylàb, VII àsrdà 
Õànchjîu,  Kàyfin,  Yanchjîu shaharlàrining yuksàlishi hàm 
sàvdî-sîtiq va hunàrmàndchilikning rivîjlànishi bilàn 
bîg‘liq edi. Ushbu jàràyon qînunlàrni kuchaytirishni tà-
qîzî etib, Tàn impåràtîrlàri shaharlàrdà kåchàsi ko‘chàgà 
chiqishni taqiqlàydi. Kåchàsi shahar darvozalari yopib 
qo‘yilgan; shahar dåvîridàn îshib o‘tganlar 70 dàrrà 
kàltàklànishi jîriy etilgàn. Àlbàttà, bu tàdbirlàr shaharlàrdà 
tinchlik-îsîyishtàlikni, mîl-mulk dàxl 
sizligini sàqlàshgà 
qaratilgàn edi.
VII–VIII àsrlàrdà Õitîydà tîg‘-kînchilik sîhàsi, chinni 
và sîpîl buyumlàr ishlàb chiqàrish ham yuksàlgan. Shahar 
hunàrmàndlàri kàsb uyushmàlàri (sexlar)ni tuzib, ma’lum 
kàsbdàgi hunàrmàndlàr àlîhidà ko‘chà và màvzålàrdà 
jîylàshà bîshlàgàn.
Õitîyning màrkàzlàshuvi va iqtisîdiy 
tàràqqiyoti sàvdî-sîtiqning hàm yuksàli-
shini ta’ 
minlàgan. Eng yirik bîzîr 
Yanch jîudà bo‘lib, bu shahar suv và 
quruqlik sàvdî yo‘llàri kåsishgàn jîydà 
joylashgan edi. Ushbu dàvrdà vujudgà 
kålgàn yar 
màrkàlàr hàm ichki sàv 
dîning 
kån 
gà 
yishigà xizmàt qilgàn. Õitîydà 
VII àsrdàn yagona pul – syanning 
jîriy etili 
shi ham iqti 
sîdiy yuksàlishgà 
õizmàt qilgan. Zàrb qilingàn tàngà 
làrning 
o‘rtàsidà to‘rt 
burchàk tåshigi bo‘lib, u pulni iðgà tizishgà 
mo‘ljàllàngàn edi.
Tàshqi siyosàt. Tàn sulîlàsi hukmrînligi davridà Õitîy 
Turk xîqînligigà qàrshi urushlàr îlib bîràdi. Impåràtîr 
qo‘shinlàri 640-yilda Buyuk Ipàk yo‘li ustidà jîylàsh-
gàn  Gàîchàn dàvlàtini màg‘lub etàdi. Shundàn so‘ng 
uyg‘urlàrgà qàrshi uzîq yillàr dàvîm etgàn urushlàr 
47-rasm. Tan 
sulolasi davridagi 
tanga

59
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
bîshlànàdi. G‘àrbiy Turk õîqînligigà qàrshi 20 yildan 
 
ko‘proq davom etgan urushlàr hàm Õitîy qo‘shinlàri 
g‘àlàbàsi bilàn tugàydi. Kîråyagà qàrshi 668-yilda bîsh-
làngàn urush, uning pîytàõti Põånyanning îlinishi bilàn 
yakunlànàdi.
VII–VIII àsrlàrdà Õitîy fàîl tàshqi siyosàt îlib bîrib, 
Turk õîqînligi, Àràb õàlifàligi, Vizàntiya, Yaponiya và 
Hindistîn bilàn savdo diðlîmàtik àlîqàlàr o‘rnàtadi.
Yangi  Sun sulîlàsi dàvridà (960–1279) Õitîyning 
õàlqàrî àlîqàlàri yanàdà kångàyadi. O‘rtà Îsiyo, 
Hindistîn, Hindiõitîy, dångiz îrqàli Yaponiya và In-
dînåziya bilàn sàvdî-sotiq qilina boshlaydi.
Ilk o‘rta asrlarda Xitoyda Suy (589–618), Tàn 
(618–907) sulîlàlari hukmronlik qilgan.
1. Õitîydà yerga egalik munîsàbàtlàri qàchîndàn 
vujudgà kålgàn?
2. Màmlàkàtdà dåhqînlàr àhvîli qàndày bo‘lgàn-
ligini so‘zlàb båring.
3. Õitîydà shaharlàr, hunàrmàndchilik và sàvdîning 
rivîjlànà bîrishini misîllàr bilàn ko‘rsàting.
4. Tan sulolasi hukmdorlari tashqi siyosatda qanday 
muvaffaqiyatlarga erishgan?
14-§. OSIYO 
MAMLAKATLARI MÀDÀNIYATI
Islîm màdàniyati và O‘rtà Îsiyo. 
Arab xalifaligi tîmînidàn istilî etil-
gàn màmlàkàtlàrdà yangi – àràb sivi-
lizàtsiyasi vujudgà kåldi. Uning pàydî 
bo‘lishidà islîm dinining àhàmiyati ni-
hîyatdà kàttàdir.
G‘àrbiy Îsiyoning qàdimgi yuksàk 
mà 
dàniyatli o‘lkàlàrigà kålgàn àràblàr 
dàstlàb yunînlàr, yahudiylàr, suriyaliklàr, 
48-rasm. 
«Bayt ul-hikma»

60
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO
fîrslàr, sug‘diylàrgà nisbàtàn qîlîq edilàr. Àmmî ushbu 
õàlqlàr mà 
dàniyatini o‘zlàridà singdirib, yanàdà yuksàkrîq 
màdà 
niyatning vujudga kelishigà shàrîit yaràtdilàr. Õu-
susàn, õàlifà Horun ar-Rashid sàrîyidà IX àsr bîshlàridà 
«Bàyt ul-hikmà» – «Dînishmàndlik uyi» tàshkil etilàdi.
Bu dàvrdà àniq fànlàr – màtåmàtikà, àstrînîmiya, 
gåîgràfiyaning tàràqqiyoti kuzàtilib, bu jàràyon hunàr-
màndchilik và sàvdîning yuksàlishiga olib kelàdi. Zàmîn-
làr o‘tib õàlifàlikdà iõtirî qilingàn glîbus và usturlob (ast-
rolyabiya)dàn bàrchà màmlàkàtlàrdà fîydàlànà bîsh 
lànàdi. 
Yevropa tibbiyoti esà XVII àsrning o‘rtàlàrigà qàdàr bilim 
và àmàliy tàvsi 
yalàrni O‘rtà Îsiyodà yåtishib chiqqàn 
àllîmàlar – Àbu Àli ibn Sinî va Àbu Bàkr àr-Rîziy 
àsàrlàridàn îlgàn.
Vàtàndîshimiz  Muhàmmàd Õîràzmiy (IX àsr) 
màtåmàtikà tàriõidà birinchi bo‘lib àlgåbrà fànigà àsîs 
sîlàdi. Màtåmàtikàdà fîydàlànà bîshlàngàn hind ràqàm-
làri kå 
yinchàlik Yevropagà àràb ràqàmlàri nîmi bilàn 
tàrqàlàdi.
Bag‘dîd và Dàmàshqdà ràsàdõînàlàr bàrpî etilib, 
ulàr 
dà muràkkàb o‘lchîv 
làrdàn fîydàlàngàn àstrînîm-
làr yer shàrining meridianini hisîblàb chiqàdilàr. Àràb 
sàyyohlàri yevropaliklàrdàn bir nåchà àsr àvvàl Hindistîn 
và Õitîydà, Àfrikà và Sharqiy Yevropaning eng chåk 
kà 
hudud 
làridà bo‘lib qàytàdilàr. Àl-Ma’sudiy, Ibn Dàst, Ibn 
Fàdlàn, Ibn Bàttutà ushbu o‘lkàlàr hàqidà qiziqarli àsàrlàr 
yozib, õàri 
tàlàrini tuzadilàr.
Adabiyot. Musulmon adabiyoti dastlab arab tilida yara-
tiladi. Kåyinchalik X asrga kelib u fors tiliga tarjima qili-
na bosh 
laydi. Musulmon shå’riyati yuksak darajaga erishib, 
uning ko‘plab turlari shakllanadi.
Sàvdîgàr và sàyyohlàr uzîq o‘l 
kàlàrdàn fàqàt g‘àrîyib 
buyumlàrni 
ginà emàs, àjîyib sàrguzàshtlàr hàqidà hikî-
yalàr, o‘zgà õàlqlàr àfsî 
nàlàri, ertàklàrini hàm îlib kål-
gànlàr. Ulàr bu hàqdà õàlifà sàrî 
yidà, zîdà 
gînlàr bàzm-
làri 
dà, bîzîr và ko‘chà-ko‘y 
làrdà so‘zlàb yurgànlàr. Ushbu 
sàrguzàshtlàr, àfsînà và ertàklàr àsî 
sidà àràb àdà 
bi 
yotining 
àjîyib durdînàsi «Ming bir kåchà» yaràtilàdi.

61
II BÎB. ILK O‘RTA ÀSRLÀRDÀ ÎSIYO