Jurnalistika fakulteti

2- bob. Grammatik kategoriya turlari

R. Sayfullayeva tasnifi bo‘yicha Grammatik kategoriyalar tasnifi:

1) Egalik kategoriyasi
2) Kelishik kategoriyasi
3) Son kategoriyasi
4) Daraja kategoriyasi
5) Nisbat kategoriyasi
6) O‘zgalovchi kategoriya
7) Harakat tarzi kategoriyasi
8) Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi
9) Kesimlik kategoriyasi
Kesimlik kategoriyasi o‘z ichida bir necha turlarga bo‘linadi. a) Shaxs-son
b) Zamon
c) Tasdiq-inkor
d) Mayl(modallik)¹³
Grammatik kategoriya ham serqirra mohiyatli lisoniy hodisa bo‘lganligi sababli
turli tomonlama tasnif qilinadi. Masalan:
1) Kategoriya shakllarining ma’noviy tarkibiga ko‘ra
2) Morfologik kategoriyaning so‘z turkumi yoki gap bo‘laklariga xosligiga
ko‘ra
3) Morfologik kategoriya sintaktik qobiliyatining yo‘nalishiga ko‘ra
Shuningdek, sifatga xos bo‘lgan shakllar sifatning, songa xos bo‘lgan shakllar
sonning kategoriyasini tashkil etadi. Bunda sifatning daraja yasovchi shakllarini
sifatning tasniflovchi kategoriyasiga kiritamiz: -roq, -chil kabi; sonning ma’no
turlarini hosil qiluvchi shakllarni esa sonning tasniflovchi kategoriyasiga kiritamiz: -ta, -tadan , -ov(-ovlon), -ala, -tacha, -larcha, -lab, -lar, -(i)nchi.
__________________________________
¹³Sayfullayeva R. va boshqalar “Hozirgi o`zbek adabiy tili” 2009
Hozirgi o‘zbek tilida grammatik kategoriyaga munosabatiga ko‘ra so‘zning
grammatik shakllari ikki turga bo‘linadi: 1) kategorial shakllar; 2) nokategorial
shakllar. Kategorial shakllar ma’lum bir so‘z turkumiga xos grammatik shakllar
sistemasiga birlashuvchi, demak, grammatik kategoriya hosil qiluvchi shakllardir:
otlardagi grammatik son, egalik va kelishik shakllari, fe’llardagi zamon, shaxs-son
shakllari: -im, -ing, -i; -ning, -ni, -ga kabi. Nokategorial shakllar ham ma’lum
grammatik ma’noni anglatadi, ammo bir sistemaga birlashmaydi, ma’lum darajada
mustaqillikka ega bo‘ladi.Otlardagi kichraytirish va erkalash shakllari, fe’llarning
vazifa shakllari kabilar nokategorial shakllarga kiradi: -cha, -aloq, -xon, -gan, -
(i)sh, -(i)b kabi. Grammatik kategoriyalarni quyidagi shakllar tizimi hosil qila oladi:
1. Otlarda: son, egalik, kelishik va kesimlik shakllari. 2. Sifatlarda: daraja shakllari. 3. Ravishlarda: qisman daraja shakllari. 4. Fe’llarda: zamon, shaxs-son, mayl, nisbat (daraja), bo‘lishli-bo‘lishsizlik shakllari. Grammatik kategoriya sintaktik
munosabat ifodalash yoki ifodalamasligiga ko‘ra morfologik kategoriya va
sintaktik kategoriya kabi turlarga bo‘linadi. Morfologik kategoriya so‘zlarning turli
morfologik ma’nolarini ifodalovchi grammatik ma’no va shaklning birligidir. Masalan, otlardagi son (birlik va ko‘plik), sifatlardagi daraja kategoriyasi, fe’llardagi bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi, nisbat kategoriyasi va boshqalar
morfologik kategoriyalar hisoblanadi. Sintaktik kategoriya so‘zlarning sintaktik
munosabatini ifodalash uchun xizmat qiladigan shakl va ma’no birligidir. Otlardagi
kelishik, egalik, kesimlik shakllari, fe’llardagi zamon, shaxs-son va mayl
kategoriyalari sintaktik kategoriyalar hisoblanadi.