Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti
(O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 83-, 302-
Download 4.02 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 8.4. Lavozimdan chetlashtirish
- (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 37-modda).
- (Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi 23- modda).
- Majburiy keltirish jinoyat-protsessual majburlov chorasi bo‘lib, u tergov va sud organlariga chaqiruv bo‘yicha kelmayotgan shaxsni
- (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 26-moddasi)
- (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 18-moddasi)
|
(O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 83-, 302-, 304-, 307-, 309-, 310-, 311-moddalari.) Yuqoridagi asoslarga ko‘ra, oqlov hukmi chiqarilganda yoki ish harakatdan tugatilganda oqlov hukmida, qarorda esa tergovchi, prokuror reabilitatsiya etilgan shaxsning o‘ziga yetkazilgan mulkiy ziyonni undirib olish huquqini e’tirof etishlari lozim. Shuningdek, reabilitatsiya etilgan shaxsga mulkiy ziyonni qoplash, ma’naviy ziyonni bartaraf qilish va boshqa huquqlarini tiklash tartibi tushuntiriladi.
293
(Muallif – yuridik fanlar doktori, dotsent G.Z.To‘laganova)
Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir. (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 37-modda).
Har bir shaxs mehnat qilish, kasb tanlash, qulay ish
sharoitlarini talab qilish va ishsizlikdan himoya qilinish huquqiga egadir.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 255- moddasida ko‘zda tutilgan lavozimdan chetlashtirish jinoyat-protsessual majburlov choralari orasida alohida o‘rin tutadi. Ya’ni shaxs va fuqaroning mehnat huquqlarini bevosita cheklaydi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksida lavozimdan chetlashtirish asoslari, qo‘llash va uning ustidan shikoyat qilish tartibi, amal qilish muddati, qonunga xilof ravishda lavozimdan chetlashtirish oqibatida yetkazilgan ziyonni qoplash qoidalari bir necha moddalarda bayon etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 255-260-moddalari). Amaldagi qonunchiligimizga asosan bu chora faqat mansabdor shaxslarga emas, balki har qanday toifadagi shaxslarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin. Ilgari lavozimdan chetlashtirish shaxsni ayblanuvchi tariqasida ishga jalb etish to‘g‘risidagi boblarga kiritilgan bo‘lsa, endilikda unga protsessual majburlov choralari qatoridan alohida 29-bob ajratilgan. Bundan tashqari, ayrim toifadagi mansabdor shaxslarni lavozimidan chetlashtirish tartibi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 259-moddasi) hamda shaxsning lavozimidan qonunga xilof ravishda chetlashtirilgani oqibatida yetkazilgan ziyon, basharti keyinchalik unga nisbatan oqlov hukmi chiqarilgan yoki jinoyat ishi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 83-moddasida nazarda tutilgan asoslarga ko‘ra tugatilgan bo‘lsa, to‘la hajmda qoplanishi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 260-moddasi) qayd etilgan. Mazkur protsessual majburlov chorasining ayblanuvchini lavozimidan chetlashtirish ehtiyot choralariga juda yaqinlashadi, lekin u protsessual majburlov choralarining mustaqil turi hisoblanadi. Chunki u ehtiyot choralariga mansub bo‘lgan erkinlik va shaxsiy daxlsizlikni emas, balki faoliyat turi va kasb tanlash kabi konstitutsiyaviy huquqni cheklaydi.
294
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining 2012-yil 18- sentabrdagi 335-sonli Qonuni bilan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 256-moddasiga kiritilgan o‘zgarishlarga muvofiq, ayblanuvchini lavozimidan chetlashtirish uchun asoslar mavjud bo‘lganda prokuror, tergovchi ayblanuvchini lavozimidan chetlashtirish to‘g‘risida iltimosnoma qo‘zg‘atish haqida mazkur protsessual majburlov chorasini qo‘llash asoslarini bayon etgan holda qaror chiqaradi. Ayblanuvchini lavozimidan chetlashtirish to‘g‘risida iltimosnoma qo‘zg‘atish haqidagi qarorda: lavozimidan chetlashtiriladigan shaxs haqidagi ma’lumotlar; uning ish joyi; lavozimdan chetlashtirish asoslari ko‘rsatiladi. Qarorga iltimosnomani asoslovchi zarur materiallar ilova qilinadi. Tergovchining ayblanuvchini lavozimidan chetlashtirish to‘g‘risida iltimosnoma qo‘zg‘atish haqidagi qarori va zarur materiallar prokurorga yuboriladi. Prokuror ayblanuvchini lavozimidan chetlashtirish to‘g‘risidagi iltimosnomaning asosliligini tekshirib, unga rozi bo‘lgan taqdirda, ayblanuvchini lavozimidan chetlashtirish to‘g‘risida iltimosnoma qo‘zg‘atish haqidagi qarorni va zarur materiallarni sudga yuboradi. Ushbu qonunchilikka kiritilgan o‘zgartishlar mazkur jinoyat-protsessual majburlov chorasini qo‘llash tartibini eng jiddiy ehtiyot chorasi hisoblangan qamoqqa olishga yaqinlashtirdi. Lavozimdan chetlashtirish o‘z tabiatiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 47-moddasida nazarda tutilgan xizmat bo‘yicha cheklashga ham o‘xshaydi, lekin ular qo‘llanish maqsadlari bo‘yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Xizmat bo‘yicha cheklash jazo chorasi bo‘lib, u faqat harbiy xizmatchilarga nisbatan qo‘llanilsa, lavozimdan chetlashtirish har qanday
ayblanuvchi, sudlanuvchiga nisbatan qo‘llanadigan vaqtincha protsessual majburlov chorasidir. Amaldagi qonunchilikda ayblanuvchi yoki sudlanuvchini mulkchilik shaklidan qat’i nazar, har qanday korxona va tashkilotda (davlat, xususiy) egallab turgan har qanday lavozimidan chetlashtirish mumkinligi nazarda tutiladi. Lavozimdan chetlashtirish vaqtincha qo‘llanadigan chora bo‘lib, u faqat dastlabki tergov va sudda muhokamasi davrida qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 259-moddasiga ko‘ra, sudning ayblanuvchini, sudlanuvchini lavozimidan chetlashtirish to‘g‘risidagi ajrimi korxona, muassasa, tashkilot rahbari uchun majburiy bo‘lib, rahbar ajrimni olishi bilan darhol uni ijro etishi hamda bu haqda tergovchini, prokurorni va sudni xabardor qilishi shart.
295
(Muallif – yuridik fanlar doktori, dotsent G.Z.To‘laganova)
Majburiy keltirish jiddiyligi bo‘yicha lavozimdan chetlashtirish chorasidan keyingi o‘rinda turuvchi protsessual majburlov chorasi hisoblanadi. Majburiy keltirish – protsessual majburlov chorasi bo‘lib, amaldagi jinoyat-protsessual qonunchilikka ko‘ra u ayblanuvchi, sudlanuvchi, guvoh, ekspert, xolis va tarjimonlarga nisbatan ular tomonidan tegishli majburiyatlar bajarilmagan holatlarda qo‘llaniladi. Majburiy keltirish protsessual majburlov chorasi bo‘lib, u ayblanuvchi, jabrlanuvchi, guvoh, ekspert va sudlanuvchi chaqiruvlarga binoan uzrsiz sabablarga ko‘ra hozir bo‘lmaganda, tergov va sud harakatlari yurituvini ta’minlash maqsadida surishtiruvni olib borayotgan shaxs, tergovchi, prokuror va sud huzuriga majburiy tarzda keltirishdan iborat. Majburiy keltirish jinoyat-protsessual javobgarlik chorasi yoki jinoyat-protsessual sanksiya hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 262- moddasiga binoan majburiy keltirish gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi va guvohning protsessual harakatlarda yoki sud majlisida ishtirok etishini ta’minlash uchun, faqatgina bir holatda - basharti ular uzrsiz sabablarga ko‘ra kelishdan bosh tortganligi aniqlangan taqdirda qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 57- moddasida fuqaroviy da’vogar deb e’tirof etilgan shaxs ayni vaqtda jabrlanuvchining barcha huquqlaridan foydalanishi va
uning majburiyatlarini bajarishi shart ekanligi ta’kidlangan. Demak, fuqaroviy da’vogar ham majburiy keltirilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 74- moddasiga binoan xolis o‘zi ishtirok etgan tergov harakatini yuritish bilan bog‘liq holatlar bo‘yicha guvoh tariqasida so‘roq qilinganda, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 66-moddasida nazarda tutilgan guvohning huquqlaridan foydalanadi va majburiyatlarini bajaradi. Binobarin, xolis guvohning majburiyatlarini bajarayotgan hollarda, unga nisbatan majburiy keltirish tarzidagi protsessual majburlov chorasi qo‘llaniladi. MDH davlatlari qonunchiligida majburiy keltirilishi mumkin bo‘lgan shaxslar ro‘yxati turlicha ko‘rinishga ega. Bu chora Armaniston
296
Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 153-moddasida faqat gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, jabrlanuvchi, guvohga, Estoniya Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 783-moddasi va Rossiya Federatsiyasi Jinoyat-protsessual kodeksining 111-moddasi 2-qismida esa gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvohdan tashqari fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar, ekspert, mutaxassis, tarjimon va xolislarga nisbatan qo‘llanishi nazarda tutilgan. Belarus Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 128-moddasi 2-qismiga ko‘ra esa, majburiy keltirish tarzidagi chora surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudning qarori bilan jinoyat protsessi ishtirokchilarining barchasiga nisbatan qo‘llanishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 97-moddasi ikkinchi qismida chaqiruv qog‘ozida shaxs kim sifatida, qaysi manzilga va kimning huzuriga chaqirilayotganligi, qaysi kunda va qaysi soatga kelishi kerakligi, shuningdek uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmay qolgan taqdirda qanday oqibatlar ro‘y berishi ko‘rsatilgan bo‘lishi lozimligi ta’kidlangan. Chaqiruv qog‘ozi chaqiriluvchiga topshirilib, tilxat olinadi. Chaqiruv qog‘ozi olib borilganda chaqiriluvchi vaqtincha yo‘q bo‘lsa, unga berib qo‘yish uchun chaqiruv qog‘ozi u bilan birga yashovchi voyaga yetgan oila a’zolaridan biriga, yotoqxona ma’muriyatiga, uy egasiga yoki fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organi vakiliga topshirilib, tilxat olinadi. Biroq, jinoyat-protsessual qonunchilikda chaqiruv qog‘ozi kechikib yoxud qandaydir sabablarga ko‘ra umuman topshirilmaganda qanday yo‘l tutish lozimligi ko‘rsatilmagan. Shaxs uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmay qolgan taqdirda qanday oqibatlar ro‘y berishi to‘g‘risida ogohlantirilmagan har qanday holatda, unga nisbatan majburiy keltirish chorasi qo‘llanmasligi kerak. Majburiy keltirish jinoyat-protsessual majburlov chorasi bo‘lib, u tergov va sud organlariga chaqiruv bo‘yicha kelmayotgan shaxsni majburiy tarzda keltirishdan iboratdir. Amaldagi jinoyat-protsessual qonun hujjatlariga ko‘ra, jinoyat ishini yuritish munosabati bilan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud tomonidan belgilangan tartibda chaqirilgan shaxslar aynan ko‘rsatilgan vaqtda hozir bo‘lishlari shart. Uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmaganlari taqdirda ular majburiy keltiriladilar (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi 261-modda). Amaldagi jinoyat-protsessual qonun hujjatlariga ko‘ra, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi, guvohga nisbatan majburiy keltirishni qo‘llash mumkinligiga, basharti ular uzrsiz sabablarga ko‘ra kelishdan bosh tortganligi aniqlangan taqdirda, yo‘l qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 262-moddasi
297
ikkinchi qismiga ko‘ra, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchini oldindan chaqiruvsiz majburiy keltirish ular surishtiruv, dastlabki tergov va suddan yashirinib yurgan yoki aniq yashash joyi bo‘lmagan taqdirda qo‘llanilishi mumkin. Majburiy keltirish protsessual majburlov chorasi sifatida insonga jismoniy ta’sir ko‘rsatish bilan bog‘liq. Majburiy keltirish to‘g‘risidagi qaror yoki ajrim ijro etish uchun ish yuritilayotgan joydagi ichki ishlar organiga topshiriladi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 264-moddasi birinchi qismi). Majburiy keltirish chorasining ijro etilishi amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi va Adliya vazirligi va Ichki ishlar vazirligining 2007-yil 12-yanvardagi 2/1, 2-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Sudga kelishdan bosh tortgan shaxslarni majburiy keltirish bo‘yicha sud topshiriqlarini ijro etish tartibi to‘g‘risida”gi Yo‘riqnoma asosida amalga oshiriladi.
Hech
kimga uning
roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘tkazilishi mumkin emas.
Jinoyat sodir etish vaqtida o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan va o‘z harakatlarini boshqara olgan shaxs aqli raso deb topiladi. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etish vaqtida aqli noraso holatda bo‘lgan, ya’ni surunkali ruhiy kasalligi, ruhiy holati vaqtincha buzilganligi, aqli zaifligi yoki boshqa tarzdagi ruhiy kasalligi sababli o‘z
harakatlarining ahamiyatini anglay olmagan
yoki harakatlarini boshqara olmagan shaxs javobgarlikka tortilmaydi.
Milliy sud-huquq tizimini isloh etishning mantiqiy davomini anglatuvchi sud hokimiyati mustaqilligini mustahkamlash masalalari 298
jinoyat ishlari yurituvining sudga qadar bosqichlarida sud nazoratini kengaytirishni, xususan, tibbiy muassasaga joylashtirish kabi protsessual majburlov choralarini qo‘llashda tatbiq etilishini taqozo etdi. Jumladan, 2012-yil 18-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksining 29- va 31-boblariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilib, sudga qadar ish yurituv bosqichida qo‘llanadigan choralar, ya’ni lavozimdan chetlashtirish va tibbiy muassasaga joylashtirish tarzidagi protsessual majburlov choralari faqat sudyaning sanksiyasi asosida qo‘llash tartibi qonunan mustahkamlandi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 265-266- moddalari ushlab turish, qamoqda saqlash kabi jiddiy protsessual choralardan biri sanaladigan shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish tartibini belgilaydi. Sud-tibbiyot yoxud sud-psixiatriya ekspertizasini o‘tkazishda statsionar kuzatuv zarurati bo‘lsa, prokuror, tergovchi shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risida iltimosnoma qo‘zg‘atish haqida mazkur protsessual majburlov chorasini qo‘llash asoslarini bayon etgan holda qaror chiqaradi. Ushbu chiqarilgan qaror prokuror tomonidan o‘rganib chiqilib, sudga iltimosnoma kiritish yoki kiritmaslik masalasi hal qilinadi. Ushbu jarayonda prokuror shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risidagi iltimosnomaning asosliligini tekshirib, unga rozi bo‘lgan taqdirda, shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risida iltimosnoma qo‘zg‘atish haqidagi qarorni va zarur materiallarni sudga yuboradi. Sudya shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risidagi iltimosnomani ko‘rib chiqib, shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risida yoki shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirishni rad qilish haqida ajrim chiqaradi. Har bir jinoyat sodir qilgan aqli raso shaxs o‘z qilmishining oqibatini tushungan holda qasddan harakat qiladi yoki ehtiyotsizlik natijasida jinoyat sodir etadi va jinoiy javobgarlikka tortiladi. Bu masalaga jinoyat huquqi fanida jiddiy ahamiyat beriladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 18-moddasida jinoyat sodir etish vaqtida o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan va o‘z harakatlarini boshqara olgan shaxs aqli raso deb topiladi. Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etish vaqtida aqli noraso holatda bo‘lgan, ya’ni surunkali ruhiy kasalligi, ruhiy holati vaqtincha buzilganligi, aqli zaifligi yoki boshqa tarzdagi ruhiy kasalligi sababli o‘z harakatlarining ahamiyatini anglay olmagan yoki harakatlarini boshqara olmagan shaxs javobgarlikka tortilmaydi (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 18-moddasining 2-qismi). Demak, jinoyat protsessida jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan yoki ayblanayotgan 299
shaxsning aqli rasoligi yoki norasoligi masalasi hal etilishi muhim, chunki u aqli noraso deb topilsa, jinoyat ishi alohida toifaga ajratiladi va O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 61-bobida ko‘rsatilgan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash to‘g‘risidagi ishlarni yuritish tartibida olib boriladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat- protsessual kodeksining 265-269-, 569-moddalarida shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish asoslari, tartibi, muddatlari, bunday qaror va ajrimlar ustidan shikoyat qilish hamda bu toifadagi ishlarni to‘xtatib turish masalalari bayon etilgan. Shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish va tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llash shaxsni jamiyatdan ajratish bilan bog‘liq bo‘lgan keng ma’nodagi jinoyat-protsessual majburlov hisoblanadi, ya’ni bu choralar O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 25- moddasidagi shaxsning erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqlarini cheklash bilan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 265-moddasiga ko‘ra, jabrlanuvchilar va guvohlar tegishli sud ekspertizasini o‘tkazish uchun tibbiy muassasaga majburiy joylashtirilishi mumkin emas, zero ular gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 15-moddasi to‘rtinchi va beshinchi qismlarida nazarda tutilgan og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir
etganligini fosh
qilayotgan va
ular bergan
ko‘rsatuvlarning ishonchliligini tekshirishning boshqa
imkoniyati bo‘lmagan hollar bundan mustasnoligi belgilangan. Ishni sudga qadar yuritish bosqichida shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risidagi masala O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 31- bobida belgilangan tartibda, sudlanuvchini tibbiy muassasaga joylashtirish haqidagi masala esa O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 423 va 438-moddalarida nazarda tutilgan tartibda sud tomonidan hal qilinadi. Shuningdek, mazkur modda mazmuniga ko‘ra, gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining tibbiy muassasada bo‘lgan vaqti qamoqda saqlash muddatiga qo‘shib hisoblanadi. Bu holat ham shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish chorasini qamoqda saqlash jinoyat- protsessual institutiga yanada yaqinlashtiradi. Shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish to‘g‘risidagi iltimosnoma dastlabki tergov yuritilayotgan joydagi jinoyat ishlari bo‘yicha tuman (shahar) sudi tomonidan ko‘rib chiqiladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 265- moddasiga binoan, ayblanuvchi va sudlanuvchining ruhiy holati ustidan 300
statsionar kuzatuv zarurati bo‘lganda, ular tegishli tibbiy muassasaga joylashtiriladi va bu holatda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 236-moddasida ehtiyot choralarining maqsadlaridan birortasi ham ko‘zda tutilmaydi. Biroq shaxsga nisbatan ehtiyot chorasi qo‘llanilmagan bo‘lsa, uni tibbiy muassasaga joylashtirilishi bir vaqtning o‘zida ehtiyot choralari ko‘zlaydigan maqsadlarga erishish uchun xizmat qilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi
265- moddasining to‘rtinchi qismida jabrlanuvchi va guvohlarni ekspertiza o‘tkazish uchun tibbiy muassasaga majburiy tarzda joylashtirish mumkin emasligi ta’kidlangan. Shubhasiz, jabrlanuvchi va guvohlar majburiy tarzda tibbiy va ruhiy statsionarlarga joylashtirilmasliklari lozim. Lekin ular gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 15-moddasi to‘rtinchi va beshinchi qismlaridagi og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etishda aybli ekanligini ochib berayotgan va ko‘rsatuvlarning ishonchliligini tekshirishning boshqa imkoniyati bo‘lmagan hollarda tibbiy muassasaga joylashtirilishlari mumkinligi haqidagi qoidaga e’tiroz bildirish mushkul. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 173-moddasi 5-bandidagi jabrlanuvchi, guvohning ruhiy va jismoniy holatini hamda ular ish uchun ahamiyatli bo‘lgan holatlarni idrok qilish, esda saqlash va so‘roq qilganda, ifodalab berish layoqatiga ega ekanliklarini, shuningdek jabrlanuvchining jinoyat protsessi chog‘ida o‘z huquqlari va qonuniy manfaatlarini mustaqil himoya qila olish layoqatini aniqlashda ekspertiza o‘tkazishning shart ekanligi ham faqat jinoyat ishini muvaffaqiyatli hal etishga ko‘maklashadi. Biroq, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 173- moddasi 5-bandida ko‘rsatilgan holatlarda ekspertizani tayinlash va o‘tkazish jinoyat ishini yuritishga mas’ul bo‘lgan mansabdor shaxslarning majburiyatiga kiradi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 55-moddasida jabrlanuvchining surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudning chaqiruviga binoan hozir bo‘lish, haqqoniy ko‘rsatuvlar berish, haqiqatni aniqlashga, dalillarni yo‘q qilish, soxtalashtirish, guvohlarni ko‘ndirishga urinish va qonunga xilof boshqa harakatlar bilan to‘sqinlik qilmaslik, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sudning talabi bo‘yicha dalillar taqdim qilish va ishning tergovi va sud majlisi vaqtida tartibga rioya etish kabi majburiyatlari belgilangan. Guvohning huquqiy maqomiga ham shunga o‘xshash majburiyat va
301
javobgarlik choralari xosdir. (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 66-moddasi). Qonunda jabrlanuvchi yoki guvohning ekspertiza tekshiruvi yoxud guvohlantirish o‘tkazishdan bosh tortganligi uchun jinoyat-protsessual javobgarlik choralarini belgilash mumkin, lekin bu choralar ushbu subyektlarni jamiyatdan ajratish bilan bog‘liq bo‘lmasligi aniq. Bir vaqtning o‘zida xuddi shunday zarurat tug‘ilganida gumon qilinuvchi va ayblanuvchi jamiyatdan ajratiladi. Demak, ularni tibbiy yoki ruhiy statsionarga joylashtirishda ehtiyot choralarini qo‘llashga xos bo‘lgan maqsadlar ko‘zlanadi. Ushbu fakt orqali tomonlarning tengligi prinsipi buziladi. Shunday jiddiy majburlov chorasini qo‘llashni gumon qilinuvchi va ayblanuvchining protsessual maqomi orqali asoslash ularning jinoyat sodir etishda aybdor deb topilmaganligini e’tiborga olganda ishonchsiz ko‘rinadi. Albatta, gumon qilinuvchi va ayblanuvchi, shuningdek jabrlanuvchi va guvoh statsionar ekspert tekshiruvlariga ixtiyoriy tarzda rozilik bergan holatlar bundan mustasno. Ushbu holatda tibbiy yoki ruhiy statsionarga joylashtirish o‘zining majburlov xarakterini yo‘qotadi. Shaxsning roziligisiz tibbiy yoki ruhiy statsionarga majburiy joylashtirish faqat hibsda saqlanayotgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilishi lozim. Hibsda saqlanmayotgan gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchini tibbiy yoki ruhiy statsionarga majburiy joylashtirish zarurati tug‘ilgan hollarda esa O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 243-moddasida nazarda tutilgan tartibda sudga murojaat qilinadi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini tibbiy yoki ruhiy statsionarga majburiy joylashtirish amaldagi O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 265- 269-moddalarida ko‘zda tutilgan tartibda amalga oshirilishi mumkin. Shaxs tibbiy muassasaga ko‘pi bilan bir oy muddatga joylashtirilishi mumkin. Alohida hollarda shifokorlarning statsionar ekspertiza o‘tkazish jarayonida olingan xulosasiga asosan bu muddat sudning ajrimi bilan bir oyga uzaytirilishi mumkin va muddatni yanada uzaytirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ekspertiza o‘tkazishni tayinlagan shaxs yoki ekspertlar tomonidan jiddiy qonunbuzarliklarga yo‘l qo‘yilganligi aniqlangan hollarda sudya o‘zining xususiy ajrimi orqali protsessual ta’sir choralarini ko‘radi. Download 4.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|