Маъруфжон йўлдошев


Download 240.02 Kb.
bet3/37
Sana01.03.2023
Hajmi240.02 Kb.
#1240139
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37
39


усулларни киритиш мумкин.»70 Фразеологик ибораларни кайта ишлашнинг турли усуллари Б.Йулдошев томонидан кенг урганилган.71 Бадиий матнда энг куп учрайдиганлари куйидагилардан иборат: 1.Ибора таркибидаги айрим сузларни алмаштириш: Яна уч кун жим туриб берсангиз, мулла минган велосипеддек ювош булиб коласиз. (С.Ахмад) Мингбошининг фалон - фалонлари бизни кузига иладими?,-деб хабар хам килмабмиз. Нега индамайсанлар? Огзингга пахта тикдингми хамманг? Дунёда уз оёгига узи болта чопадиган ахмок хам буладими? (Чулпон) 2. Ибора таркибини кенгайтириш. Бунда ибора таркибига янги суз киритилади. Тилимизда жар солмок ибораси мавжуд. Чулпон уни кушкарнайи билан жар солмок тарзида кенгайтиради: Мингбошиликни тортиб олиб, эл кузида тамом шарманда киладигандай! Абдисамат билан Ёдгор эчки, Умарали пучуклар яна кушкарнайи билан жар соладигандай! 3.Ибора таркибини кискартириш. Ибора таркибидаги айрим сузларни тушириб куллаш тилдаги тежамкорлик талаби билан амалга оширилади. Аммо ёзувчилар бундан уз бадиий-лисоний максадига кура фойдаланадилар. Тилимизда кулини ювиб култигига урмок ибораси мавжуд булиб, унинг маъноси «ихлоси кайтиб, ишонмай куйиб, диккат-эътибордан сокит килмок» тарзида изохланади. Чулпон «Кеча ва кундуз» романида уни мана бундай кискартирилган холда куллайди: Ундан кейин, кишлок одамларининг шунака узбошимча харакатларига йул куйиб берсак, оз вакт ичида кишлокдан кул ювишимиз керак булади. Бу иборанинг нойиб тура нуткида кул ювмок тарзида кискариши нафакат шакл ихчамлиги учун, балки маъно силжиши учун хам хизмат килган. Нойиб туранинг «вокеалар шу тахлит давом этса, оз вакт ичида биз кишлокни ташлаб чикишимизга тугри келади» демокчи эканлиги мазкур ибора оркали таъкидланган. Бундан куриш мумкинки, айни иборанинг кискарган варианти «ташлаб чикмок», «ажралмок», «кочиб колмок» каби янги маъно кирралари билан матн бадииятини бойитган.
Бадиий асарда кулланилган ибораларни урганишда бир асар доирасидаги фраземалар микдорини (фондини) аниклаш ва характерли хусусиятларига караб таснифлаш, уларни структурал-семантик жихатдан тавсифлаш хамда матндаги вазифасини текшириш лингвопоэтик тахлил талабларидан хисобланади. Ана шундай тахлилда ёзувчининг имконият сифатида мавжуд булган тил бирликларидан фойдаланиш махорати хам намоён булади.
Макол - матал ва хикматли сузлар
Маколлар - грамматик жихатдан тугалланган фикрни билдирувчи, кичик, ихчам, уткир мазмунли, кучма маънода ёки хам кучма маънода, хам уз маъносида кулланадиган хикматли халк ибораларидир.72 Маколларда фикрни лунда ва тиник ифодалаш имкониятининг мавжудлиги нуткнинг таъсирчанлигини таъминлашда жуда кул келади. Бадиий асарнинг халкчиллигини, хакконийлигини таъминлашда хам маколларга мурожаат килинади. Кахрамонлар нуткини бойитиш, эмоционал-экспрессивликка эришиш максадида хам маколлардан кенг фойдаланилади.Яхшининг сузи - каймок, Ёмоннинг сузи - тукмок. Эшикли булдинг - бешикли булдинг. Чумчук суйса хам кассоб суйсин. Сулаймон улди девлар кутилди. Хамал келди - амал келди каби образли ва яхлит баркарор бирикмалар макол хисобланади. «Маталлар-тарбиявий, панд-насихат маъноларини ифодаловчи, грамматик жихатдан тулик гап шаклида булган, факат уз маъносида - тугри маънода кулланадиган, киска, ихчам халк ибораларидир.»73 Масалан: Гушт суяксиз булмас, шоли - курмаксиз. Гумон иймондан айирир. Гул тиконсиз булмас кабилар матал хисобланади. Хикматли сузлар маълум шахслар томонидан айтилган ёки асарларида ишлатилган ихчам, маънодор, ишлатишга кулай ва куйма фикрлардир. Нуткка тайёр холда олиб кириш имкониятига эга булган бундай сузлар афоризмлар хам дейилади. Тилшуносликда макол- матал ва хикматли сузлар «паремалар» деб хам юритилади. Хатто тилшунослар Хамдам Бердиёров ва Раззок Расуловлар томонидан махсус лугат - «Узбек тилининг паремиологик лугати» хам тузилган. Бундан ташкари маколлар хамда афоризмларга багишланган куплаб


70 Шомаксудов А ва бошк. Узбек тили стилистикаси. -Т: 1974. 70-б.


71 Йулдошев Б. Фразеологик услубият асослари.-Самарканд, 1999.


72 Бердиёров X,., Расулов Р. Узбек тилининг паремиологик лугати.-Т: «Укитувчи», 1984, 11 -б.


73 Бердиёров X., Расулов Р. Уша асар. 12-б.



Download 240.02 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling