Мўътадил иқлимли шимолий кенглик ўсимликлари

Назорат учун саволлар 
1. Экологик омиллар нима? 
2. Экологик омиллар қандай гуруҳларга ажратиладт? 
3. Ёруғсевар (гелиофит) ўсимликлар нима? 
4. Ўсимларнинг намликка мосланишини тушунтирнг? 
5. Организмларнинг ҳаѐтий шаклларига мисоллар келтиринг? 
6. Совуққонли ва совуқ қонли ҳайвонларни тушунтиринг? 
Таянч иборалар 
Фанерофитлар, хамефитлар, гемикриптофитлар, криптофитлар, гидатофитлар, 
гидрофитлар, гигрофитлар, мезофитлар, ксерофитлар, абиотик омиллар, ѐ р у ғ л и к. 
 
MАВ3У-4. БИОСФЕРА
 

Биосфера тушунчаси, унинг чегаралари, таркибий қисми ва функциялари.

Биосферада биомассанинг тарқалиши, моддаларнинг, энергиянинг даврий айланиши 
моҳияти ва аҳамияти. 

Инсоннинг биосферага кўрсатадиган таъсирлари.
Биосфера (юнонча биос - ҳаѐт, сфера - шар сўзларидан олинган) тушунчаси фанга 
биринчи марта Австралиялик биолог олим Э.Зюус томонидан тирик организмлар яшайдиган 
ер қобиғи белгилаш мақсадида киритилган. Биосфера ҳақидаги таълимотнинг рус академиги 
В.И.Вернадский яратган ва ривожлантирган. Биосфера тирик организмлар яшайдиган ва 

---

26 
уларнинг таъсирида тинмай ўзгарадиган ер шари қобиғининг бир қисмидир. Ердаги ҳамма 
биогеоценозларнинг йиғиндиси умумий экологик система - биосферанинг хосил қилади. 
Шундай қилиб, биосферанинг элементар бирлиги биогеоценозлар хисобланади. 
Биосфера тирик ва ўлик қисмлардан иборат. Сайѐрамизда яшайдиган ҳамма тирик 
организмларнинг йиғиндиси биосферанинг тирик моддасининг ташкил этади. Тирик 
организмлар, асосан ернинг газсимон (атмосфера), суюқ (гидрофера), қаттиқ (литосфера), 
биологик қобиқларида жойлашган. Кейинги маълумотларга қараганда биосферанинг юқори 
чегараси денгиз сатҳидан 22 км баландликда атмосферанинг қуйи қатлами тропосферада 
жойлашган. Бу чегара қуѐш нурлари энергияси таъсирида кислород озонга айланади ва озон 
экрани хосил бўлади. Озон экрани кўп миқдорда тирик организмларга зарарли таъсир 
кўрсатувчи космик ва ултрабинафша нурларининг асосий қисмини ер юзасига ўтказмайди. 
Биосферанинг энг юқори чегарасида ноқулай шароитда ўта чидамли бактериялар споралар 
учрайди. Гидросферани океанлар, денгизлар, кўллар ва дарѐларнинг сувлари хосил қилади. 
Гидросфера ер шарининг 70% га яқин кисмини эгаллайди.
Ҳаѐт гидросферанинг ҳамма қисмида, ҳатто энг чуқур -11 км.гача бўлган жойларида 
хам учрайди. Ҳаѐт ернинг қаттиқ кобиғи литосферанинг юқори қатламларида, 3-4 км 
чуқурликда бўлган масофагача таркалган. Биосферанинг қуйи чегараси океанларнинг энг 
чуқур жойларига ва литосферада нефть бор бўлган, анаэроб бактериялар яшайдиган 
қисмларига тарқалган. Биосферанинг ўлик таркибига атмосферанинг, гидросферанинг ва 
литосферанинг моддалар ва энергия алмашинуви жараѐнида қатнашувчи қисмлари киради. 
Сайѐрада ҳаѐт чегаралари биосферанинг чегараларини аниқлайди. Биосфера - ернинг 
тирик организмлар яшайдиган географик қобиқларнинг бир қисмидир. 
Биосферанинг ўзига хослиги организмлар фаолият томонидан идора қилувчи 
моддаларнинг даврий айланишидир. Биосфера энергияни ташқаридан - қуѐшдан олгани 
учун очиқ система ҳисобланади. Тирик организмлар моддалар даврий айланишини идора 
қилиб, сайѐранинг юзасини ўзгартирувчи кучли геологик омил ҳисобланади.