Muhandislik geologik tadqiqotlar

2.Sel harakati yoki tranzit zonasi - Unga sel oqimi harakat kiladigan 
daryo o’zani va uning irmoqlari kiradi. Kichik jilg’alar bir - biriga qo’shilib yo’l - 
yo’lakay o’zi bilan parchalangan jinslarni oqizib borib, uchragan to’siqlarni buzib 
ketadi. 
3.Yig’ilish zonasi - bu zonaga past tekisliklar kirib, sel tog’lardan oqizib 
kelgan jinslarni shu yerda to’playdi. 
Sel oqimining miqdori va yo’nalishi tekisliklarda regionning umumiy 
geologik tuzilishiga qarab, o’zgarib boradi. Sel hodisasi Yer sharining hamma 
tog’lik rayonlariga xos bo’lib, bizning mamlakatimizda esa Toshkent viloyati tog’ 
oldi rayonlarida, Chirchiq, Oxangaron daryolari vodiylarida, Namangan, Andijon 
viloyatlarinining tog’ oldi rayonlarida ro’y beradi. Mamlakatimizda 1870 yildan 
1964 yilgacha 2079 marta sel hodisasi bo’lib, P.M. Karpov ularni 4 tipga bo’ladi: 

---

107 
1) Loyqa toshli - 909 ta;
2) Suv toshli - 336 ta;
3) Loyqa selli - 261 ta;
4) Tipi aniqlanmagan sel - 570 ta.
O’rta Osiyodagi prolyuvial lyoss jinslari sel yotqiziqlari bo’lib, suvning 
ohakli tog’ jinslarini va dala shpatining kaolinlanishi natijasida lyoss jinslari 
karbonatlashadi. Sel oqimlari xalk xo’jaligiga katta zarar yetkazadi, yo’ldagi 
uchragan narsani vayron kilib, ekinzorlarni ko’mib yuboradi.
Sellarga qarshi ko’riladigan kurash sermashaqqat va sarf - harajatlarni ko’p 
talab etadi. Sellarga qarshi kurashning eng samarali usullaridanbiri; tog’ yon 
bag’irliklarida daraxtlar o’tqazishdir. Daraxt o’z ildizlari bilan tog’ jinslarini 
mahkam ushlaydi, nurashdan, yuvilib ketishdan saqlaydi. Lekin bu usul ancha 
vaqtni talab etadi. Kerakli paytlarda - selning harakatlanish zonasida, selning 
yo’nalishini o’zgartiruvchi har - xil inshootlar qurish, selning bir necha yo’nalish-
larini o’zgartiruvchi moslamalar, shuningdek tirgak devorlar qurish shular 
jumlasidandir. 
14.7. Eroziya 
Nurash mahsulotlarini - loyqa, qum, shag’alni doimiy shag’al suvlar va 
vaqtinchalik bo’lgan oqimlar oqizib, yuvib ketadi. Yuvib, oqizib ketuvchi
(erozion) jarayonlar Yer relyefining shakllanishda asosiy rolni o’ynaydi.
Eroziya jarayonining tag (chuqurlik) turi suv oqimining chuqurligi
buyicha tog’ jinslarni yemiradi, yon eroziya esa suv oqimining yon tomonidagi 
tog’ jinslarini yemiradi.