Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

4. Fonografik yozuv

Fonografik (yun. phone – tovush, grapho – yozaman degani)⁴⁴ yozuv eng mahsuldor yozuv sifatida yuzaga keldi, chunki bu yozuv tilning fonetik tomonlarini ham aks ettirishga imkon yaratdi. Buning mohiyati shundaki, endi so`zlar bo`g`inlarga bo`linib, har bir bo`g`in ayrim iyeroglif yordamida ifodalangan. Bu fonografik yozuv taraqqiyotining birinchi – sillabik (yun. sillabe – bo`g`in degani) bosqichi hisoblanadi. Qadimgi hind yozuvi bo`lmish devanagari bunga yaxshi misol bo`la oladi:

15-rasm. Qadimgi nind yozuvi “devanagari”dan namuna.

Devanagari yozuvida har bir belgi undosh tovushlarning a unlisi bilan qo`shib aytilgan: ba, va, ga, da va h. Bu yozuv birligi sillabema hisoblanadi. Kirill yozuvidagi е, ё, ю, я harflarini eslasangiz, ular ye, yo, yu, ya kabi bo`g`inlarni aks ettiradi.

Fonografik yozuvning bu bosqichida muayyan miqdordagi unli tovush ishtirok etadigan belgilar talab qilingan, demak, ularning soni ko`p bo`lmaydi.

ﮐﻴﺂﺐ 15-rasm. Arab yozuvi (kitob).

16-rasm. Fera orolidan topilgan qaqimgi yunon yozuvi.
Fonografik yozuvning ikkinchi bosqichi consonant (undosh) bosqich hisoblanadi, chunki bu yozuvda o`zak hosil qiluvchi undoshlargina harflar bilan ifodalanadi, unlilar esa diakritik (yun. diakritikos – farqlovchi degani)<sup>45</sup> belgilar yordamida aks ettiriladi. Bunga arab yozuvi misol bo`la oladi.






















Fonografik yozuvning uchinchi bosqichi fonematik bosqich deb atalishi mumkin, chunki bu bosqichda har bir tovush uchun bitta harf qo`llangan. Bu yozuvning yuzaga kelishida qadimgi yunonlarning xizmatlari kattadir. Ular qadimgi finikiyaliklardan grafik belgilarni o`zlashtirib oldilar va unli tovushlar uchun ham harf qo`shdilar. Bunda ham ular finikiyaliklar alifbosidagi ortiqcha undosh harflardan foydalanganlar. Alifbo so`zi haqida quyidagi fikrlar mavjud: finikiyaliklar tilida aleph (yunoncha alpha) “ho`kiz”, beth (yunoncha betha) “uy”, gimel (yunoncha gamma) “bo`yinturuq”, daleth (yunoncha delta) “eshik” degan ma’nolarni ifodalagan. Dastlabki ikkita harf nomidan alifbo so`zi paydo bo`lgan.⁴⁶

Shunday qilib, yunon alifbosi birinchi harf-tovush alifbosi hisoblanadi va u lotin, slavyan va boshqa ko`pgina alifbolar yaratilishi uchun asos bo`ldi.

17-rasm. Alifbo taraqqiyoti: Misr iyerogliflaridan to lotin alifbosigacha.



21-§. O`zbek yozuvi tarixidan
O`zbek xalqi o`z tarixi davomida Markaziy Osiyo xalqlari bilan bir qatorda quyidagi yozuvlardan foydalanib kelgan:

1. Mixxat. Eramizdan oldin VI-IV asrlarda Markaziy Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida ishlatilgan yozuv (namunasi oldingi bo`limda berilgan).

2. Oromiy yozuvi. Finikiy yozuvi asosida eramizdan oldin 1-ming yillikda oromiy davlatida shakllangan consonant yozuvdir. Uning namunalari oromiylar shohi Farasman tomonidan chiqarilgan tangalar orqali bizgacha yetib kelgan.

3. Yunon va karoshta yozuvlari. Eramizdan oldingi III-I asrlarda ishlatilgan yozuvdir.

4. So`g`d yozuvi. Hozirgi eramiz boshidan VI asrlargacha ishlatilgan yozuv.

5. Xorazm yozuvi. II asr oxiri III asr boshlarida Xorazm shohi chiqargan tangalarda uchraydigan yozuv bo`lib, oromiy yozuviga o`xshash bo`lgan.

6. O`rxun-enasoy yozuvi. Namunalari Mo`g`ulistonning O`rxun (yoki O`rxon) vodiysidan hamda Rossiyaning Enasoy (Yenisey) daryosi havzasidan topilgan yozuv.

7. Uyg`ur yozuvi. VI asrdan XV asrgacha turkiy xalqlar va mo`g`ullar tomonidan qo`llangan yozuv.

8. Arab yozuvi. VIII asr boshlaridan 1930-yilgacha O`zbekiston hududida amalda bolgan yozuv.

9. Lotin yozuvi. 1929-yildan 1940-yilgacha O`zbekistonda amal qilingan yozuv. Maktablarda bu alifboga o`tish 1927-28 o`quv yilidan boshlanib, 1929-30 o`quv yilida tugallangan. Davlat idoralarida esa 1928-1930-yillarda to`liq o`tib bo`lingan. Quyida shu yozuvga asoslangan alifbo berilgan:

Aa	Bb	Cc	Ҫҫ	Dd	Ee	Əǝ	Ff	Gg	Ƣƣ
Aa	Bb	Cc	Ҫҫ	Dd	Ee	Əǝ	Ff	Gg	Ƣƣ
Hh	Ii	Jj	Kk	Ll	Mm	Nn	Ņņ	Oo	Pp
Hh	Ii	Jj	Kk	Ll	Mm	Nn	Ņņ	Oo	Pp
Qq	Rr	Ss	Şş	Tt	Uu	Vv	Xx	Zz	Ƶƶ
Qq	Rr	Ss	Şş	Tt	Uu	Vv	Xx	Zz	Ƶƶ

10. Kirill yozuvi. 1940-yil 6-8-may kunlari bo`lib o`tgan O`zbekiston Oliy Soveti III sessiyasida qabul qilingan qarorga binoan joriy qilingan yozuv bo`lib, unga to`liq o`tish 1942-yil boshlarida yakunlandi.

ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи	ҳарф	номи
Аа	а	Ёё	ё	Лл	эл	Сс	ес	Чч	че	Яя	я
Бб	бе	Жж	же	Мм	эм	Тт	те	Шш	ше	Ўў	ў
Вв	ве	Зз	зе	Нн	эн	Уу	у	Ъъ	айириш белгиси	Ққ	қе
Гг	ге	Ии	и	Оо	о	Фф	эф	Ьь	юмшатиш белгиси	Ғғ	ғе
Дд	де	Йй	йэ	Пп	пе	Хх	хе	Ээ	э	Ҳҳ	ҳе
Ее	е	Кк	ка	Рр	эр	Цц	це	Юю	ю

11. Yangi lotin yozuvi. 1991-yil 31-avgust kuni O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi e’lon qilingandan keyin yangi yozuvga o`tish masalasi kun tartibiga qo`yildi. Bunga quyidagilar sabab bo`ldi:

1. Dunyo tamadduniga qo`shilish zaruriyati: dunyo aholisining 30 foizi shu yozuvdan foydalanadi.

2. Hayotimizga computer texnologiyasining shiddat bilan kirib kelishi: computer dasturlari asosan shu yu yozuvda yaratiladi.

Ana shular hisobga olingan holda, ancha muhokamalardan keyin 1993-yilda maxsus qonun qabul qilindi. Mazkur Qonunni quyida to`liq keltiramiz.
O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINING QONUNI

LOTIN YOZUVIGA ASOSLANGAN O`ZBЕK ALIFBOSINI JORIY ETISH TO`G`RISIDA
O`n ikkinchi chaqiriq O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Kеngashining o`n uchinchi sеssiyasida 1993-yil 2-sеntabrda qabul qilingan.

Ushbu Qonun O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib va o`zbеk yozuvining lotin alifbosiga o`tilgan 1929-1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kеlib chiqib, kеng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda rеspublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishni jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi.

1-modda. O`zbеkiston Rеspublikasida lotin yozuviga asoslangan quyidagi 31 harf va 1 tutuq bеlgisi (apostrof)dan iborat o`zbеk alifbosi joriy etilsin:

2-modda. Lotin yozuvi asosidagi o`zbеk yozuvini joriy etish bilan birga O`zbеkiston xalqining milliy iftixori bo`lmish bеbaho ma’naviy mеros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o`rganish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi.

O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti: I.A.KARIMOV

Toshkеnt shahri, 1993-yil 2-sеntabr