Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
— lik sartaroshlik, mehribonlik, to ‘quvchilik — chilik
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Son shakli Qarashlilik shakli (-niki) Kichraytirish (-cha, choq, chak) 0 ‘rin-joy (-dagi) Hurmat shakli
- -lar qo‘shimchasining uslubiy ma’nolari
- Egalik qo‘shimchalari
- Egalik qo‘shimchali sozlarning imlosi.
- Tushum kelishigi -ni Dostini uchratmoq Jonalish kelishigi -ga (-ka. -qa) Onaga, togga. buloqqa. bilakka
- J o ‘nalish kelishigi
- Ismlarni kesimga xoslovchi shakllar.
- SIFAT SO‘Z TURKUMI
- ASLIY VA NISBIY SIFATLAR
— lik sartaroshlik, mehribonlik, to ‘quvchilik — chilik g'allachilik, paxtachilik, ipakchilik, pillachilik — garchilik loygarchilik, y o g ’ingarchilik — uv о ‘quv, yozuv, chizuv — im terim, kirim-chiqim — iq chopiq, qaytariq 0 ‘rin-joy otlari: qayer? so ‘rog‘iga javob b o iib , o ‘rin-joy m a ’nosini bildiruvchi otlardir: shahar, tuman, guzar, mahalla, ko'cha, maydon, gulzor, oromgoh, g'arb, shimol. 0 ‘rin joy otlari o ‘rin joy oti yasovchi q o ‘shim chalar bilan yasaladi: — zor gulzor, mevazor, tokzor 42 — loq qumloq, toshloq — iston qabriston, guliston — goh sayrgoh, tomoshagoh — xona qo ‘riqxona, yotoqxona, oshxona — ma bostirma, tortma OTLARNING LU G A V IY SHAKLLARI Son shakli Qarashlilik shakli (-niki) Kichraytirish (-cha, choq, chak) 0 ‘rin-joy (-dagi) Hurmat shakli (-xon, -oy, -jon) O tlam ing lug'aviy shakllari Chegara shakli (-gacha) O tlarning son shakli uning lug'aviy shakli sanaladi. Son shakli birlik va ko‘plik shaklga ega. O tlam ing —lar qo ‘shim chasini olgan shakli k o ‘p lik sh a kli, -lar q o ‘shim chasini olm agan shakli esa b ir lik s h a k li b o ‘lib h is o b la n a d i. M a s a la n : K ito b ....... — ( b i r l i k ) 4 a la m (Kriik> “ q a la m la r(ko-plik>- O tlam in g birlik shakli p redm etning yakkaligini ifodalaydi, u maxsus ko‘rsatkichga ega emas. Otlam ing ko‘plik shakli predm etning birdan ortiqligini ifodalab keladi va quyidagi usullar bilan yasaladi: • morfologik usul — asosga -lar q o ‘shim chasini qo ‘shish orqali yasalgan shakl: farzandlar, gullar, qushlar, yulduzlar. • sintaktik usul — o td an oldin m iqdor bildiruvchi ayrim so 'z la r yoki so n lam i keltirish orqali yasaladigan shakl: o ‘nta kitob, ancha gul, ко ‘p odam. • sem antik usul — m a ’noviy k o ‘plikni anglatuvchi otlarda ifodalanadi: poda, omma, jam iyat, to ‘da. -la r qo‘shimchasi gram m atik va uslubiy m a ’nolarni ifodalash xususiyatiga ega: -la r q o ‘sh im ch asi ism larga q o ‘shilib, k o ‘plik m a ’n o sin i ifodalashi uning gram m atik m a ’nosidir: uylar, bolalar, yaxshilar, kelgan lar. -la r q o ‘sh im ch asin in g faqat birlikda q o ila n u v c h i otlarg a q o ‘shilib, ko‘plikdan tashqari anglatgan m a ’nolari uning uslubiy ma ’nosi b o ‘lib hisoblanadi. -lar qo‘shimchasining uslubiy ma’nolari: 43 • m a vhum otlarga — la r q o ‘sh im c h a si q o 's h ils a , m a ’no k u c h a y tir ila d i: s e v in c h la r im , q a y g ‘u la r im , a r m o n la r im , quvonchlarim . • donalab sanalmaydigan otlarga - qo'shilgan da xil, nav, tu r m a ’nolarini anglatadi: u n la r, suvlar, y o g ia r. • atoqli otlarga q o 's h ilg a n d a u m u m la s h tirish , ja m la sh m a ’nolarini ifodalaydi: A km allarnikiga bordik. S am arq and larni aylandik. • Tabiatdagi yakka jismlarga qo'shilganda m a’no kuchaytiriladi: O y la r y u z ig a p a r d a to r ta d i. U sh b u s a n a lg a n o t l a r -la r q o ‘shimchasini olsa-da, ular uslubiy m a’n oni ifodalaydi. Shuning u ch u n ham quyida sanab o ‘tgan otlarim iz birlikda q o ‘llanuvchi otlar b o ‘lib, ular gram m atik ko'plik m a’nosida q o ‘llana olm aydi. Ism asoslarga q o ‘shilib, ulam i boshqa so‘zlarga bog‘lab keladi va gap b o ‘laklarini shakllantirishga xizm at qiladi. Ism larning m unosabat shakllariga egalik, kelishik q o ’shim chalari va ism larni kesim likka xoslovchi shakllar —man, -san, -dir q o ‘shim chalari, bo ‘Imoq, sanalmoq, hisoblanmoq kesim lik bog‘lam alari kiradi. Egalik qo‘shimchalari - ism larga q o ‘shilib asos qism ida ifodalangan n arsaning belgisining, xususiyatining, h arak at- h o la t i n in g u c h s h a x s d a n b irig a q a r a s h lilig in i b ild ir g a n q o ‘shim chalardir. birlik ко ‘plik I onam borishim onam iz borishiraiz II onang borishing onangiz borishingiz III onasi borishi o n a (la r)i b o rish(lar)i U ndo sh bilan tugagan ism larga —im, -im iz, -ing, -ingiz, -i, - lari; unli bilan tugagan ism larga ~m , -miz, -ng, -ngiz, -si, -(lar)i qo'shim chalari q o ‘shiladi. 44 Viloyat, shahar, tum an, korxona nom larida q o ‘llangan egalik q o ‘s h im c h a la r i x o slik , te g is h lilik , u m u m d a n a jra lg a n lik m a ’nolarini ifodalaydi: Orol dengizi, Bobur bog‘i, A m ir Temur xiyoboni. Bu gaplarda egalik m a’nolari anglashilmaydi. RavishJarda egalik qo'shim chalari ajratilm aydi, ular yaxlitlanib qolgan b o ‘ladi: kechasi, kunduzi, kechalari. Egalik q o ‘shim chasini olgan so ‘zdan oldin qaratq ich kelishigi shaklidagi so‘z belgili va belgisiz q o'llanadi: kitobning varag'i, cho 7 havosi, mening ustozim. Sifatdosh va harakat nom i tarkibidagi egalik q o 'sh im ch alari harakat bajaruvchisining shaxsi va sonini bildiradi. Shuning u chu n u lardan oldin q aratqich kelishigini olgan so‘zning k o ‘p in ch a qo ‘llanilishiga ehtiyoj bo'lm aydi. Masalan: Bilganingni ayt. Qachon kelishini bilmaymiz- Ba’zan egalik qo'shim chasi belgisiz shaklda q o ‘llaniladi: bizning uy, siznirtg ко ‘cha. Q arashlilik m a ’nosi ism larga —niki lug‘aviy shakl yasovchi q o ‘shim chasini qo'shish orqali ham ifodalanadi. Bu shaklni olgan so‘z gapda faqat kesim vazifasida keladi, shaxs-sonda o ‘zgarmaydi: kitob m eniki, kitob Karimniki. Egalik qo‘shimchali so'zlarning imlosi. • terak, qishloq, bolalik singari ikki va ko‘p b o ‘g ‘inli so ‘zlarda egalik q o ‘shim chasi q o ‘shilganda, asos qism ining oxirgi k, q tovushlari g va g 'ta r z id a talaffuz qilinadi va shu nd ay yoziladi: teragi, qish log‘i, bolaligi; • o'rin, shahar,burun kabi ikkinchi b o ‘g‘inida i, a, и qisqa unlilari ishtirok etgan so ‘zlarda egalik q o ‘shim chasi q o ‘shilganda ikkinchi b o ‘g ‘indagi i, a, и unlilari tushib qoladi: о ‘m i, shahri, burni; • nok, chok, mashq kabi bir b o ‘g‘inli, idrok, ishtirok, huquq kabi k o ‘p b o ‘g ‘inli so ‘zlarda egalik q o ‘shim chalari q o ‘shilganda asos qism da hech qanday o ‘zgarish b o ‘lmaydi: noki, ishtiroki, huquqi. D em ak, egalik qo ‘shimchalari q o ‘shilganda b a’zi so‘zlarda tovush alm ashishi va tovush tushishi hodisalari yuz beradi. Kelishik shakllari. Ism larni boshqa so ‘zlarga tob elan tirib bog‘lash u c h u n xizm at qiluvchi q o ‘shim chalar kelishik shakllari sanaladi. K elishik shakllari doim tobe so ‘zga q o ‘shiladi. 0 ‘zbek tihda oltita kelishik shakli mavjud: 45 Kelishik nomlari Qo'shimchalari Misollar Bosh kelishik — Bola gapirdi Qaratqich kelishigi -ning Karimning ukasi Tushum kelishigi -ni Do'stini uchratmoq Jo'nalish kelishigi -ga (-ka. -qa) Onaga, tog'ga. buloqqa. bilakka O'rin-payt kelishigi -da Maktabda o'qimoq Chiqish kelishigi -dan Uydan chiqmoq Ismlaming egalik qo‘shimchalari ham da kelishik qo‘shimchalari bilan o ‘zgarishi turlanish deyiladi. Turlovchi q o ‘shim chalar egalik va kelishik q o ‘shimchalaridir. Bosh kelishik - Mm? nima? qayer? so‘roqlariga javob bo ‘ladi. Bosh kelishik shakli maxsus ko'rsatkichga ega emas. Bu shakldagi so‘z gapda ega, ot kesim, undalm a vazifalarida keladi.Masalan: M ening onam — vrach. Bahor, buncha-go‘zalsan. Qizcha maktabda o ‘qiydi. Q a ra tq ich k e lish ig i —k im n in g ? n im an in g ? q ay e rn in g ? so ‘roqlariga javob b o ‘ladi. Q aratqich kelishigini olgan so ‘z gapda qaratqich aniqlovchi vazifasida keladi. Masalan: K arirm aag^. ukasi bor. Olma, , . bargi to ‘kildi. b e lg is iz ° Q aratqich kelishigidagi so‘z qaratqich, u b o g ia n ib kelgan so‘z esa qaralmish deyiladi. Qaratqich kelishigi qaratqichni qaralmishga to b elan tirib b o g ‘laydi va qaralm ishdagi n arsa-h o d isa, belgi- xususiyat, h arak at-holatning qarashliligini bildiradi. M asalan: Maktabimiz?amtqich bog 4‘>aralmish Q aratqich kelishigi o ‘zidan keyin ot va otlashgan so ‘zlarni bogiaydi: ona mehri, qizlaming yaxshisi, bolaning bilgani. U belgili va belgisiz shaklga ega. Belgisiz shakli turdosh o tlard a uchraydi: maktab bog‘i, bahor yomg'iri. Lekin qaratqich va qaralmish o ‘rtasida so‘z ishtirok etganida u belgili shaklda qoilaniladi: maktabimizning katta bog‘i, bahorningyoqim liyom g'iri. Atoqli otlar, olm oshlar, sifatdoshlarda qaratqich kelishigi doim belgili q o ‘llan ilad i. M asalan: K arim ning ukasi, uning fik r i, ham m aning j o y i . Q aratq ich kelishigining belgili shakli n in e va n (poetik) shakllarga ega: Erkalanib yotadi onasin quchog‘ida. Saidaning hujrasida y ig ‘ilishdi. Q aratqich kelishigi egalik q o ‘shim chasini olgan so‘z bilan q o ila n sa qarashlilik m a’nosini ifodalaydi. Tushum kelishigi kim ni? nim ani? qayerni? so ‘roqlariga javob b o ia d i. T ushum kelishigidagi so ‘z doim o ‘tim li fe ila rg a 46 bog‘lanadi. Bu so‘z gapda doim vositasiz to ‘Idiruvchi vazifasida keladi: Bu sh e ’rla rn i hayajon bilan o'qiymiz- Tushum kelishigidagi so‘z bilan o ‘timli fe’l yonm a-yon kelganda tushum kelishigi belgisiz q o ‘llanadi. M asalan: Kitob o ‘qidi, suv /сЫ /.T ushum kelishigidagi so ‘z bilan o ‘tim li fe’l orasida biro r so ‘z q o ‘llansa, tu sh u m kelishigi faqat belgili shaklda q o ‘llanadi: Kitobni miriqib o ‘qidi, suvni qonib /cA/. T ushum kelishigining belgisiz shakli k o ‘pincha turdosh otlarga - narsa otlariga xosdin gul terdi, x a ty o zd i, rasm chizdi.A toqli otlar, shaxs otlari, olm oshlar, otlashgan so‘zlar faqat belgili shaklda qo'llanadi: Karimni ко ‘rdi, ham m ani chaqirdi, ко ‘rganini aytdi, yaxshini maqtang J o ‘nalish kelishigi kim ga? nim aga? qayerga? so ‘roqlariga javob b o ‘lib, gapda quyidagi vazifalarda q o ‘llaniladi: • shaxs va narsa otlariga q o ‘shilib, kimga? nimaga? so‘roqlariga javob b o ‘ladi, gapda vositali t o ‘Idiruvchi bo ‘lib keladi: Yurakka buyurib bo ‘Imaydi. Do ‘stimga x a t yozdim. • o ‘rin-joy otlariga q o ‘shilib, qayerga? so‘rog‘iga javob b o ‘lib keladi, gapda o ‘rin holi vazifasida keladi: Qishloqqa qaytdi. • payt otlariga q o ‘shilib qachon? so*rog‘iga javob b o ‘ladi, payt holi vazifasida keladi. Ertaga qayting. Tongga yaqin boramiz. J o ‘nalish kelishigidaga so‘zdan keyin sifat va fe’llar qo ‘llaniladi: yurishga qulay, doskaga yozmoq, ovqatga pazanda. 0 ‘rin-payt kelishigi kim da? nim ada? qayerda? q ach on ? so‘roqlariga javob b o ‘ladi. • shaxs va narsa otlariga q o ‘shilib, kimda? nim ada? so‘roqlariga javob b o 'lad i, gapda to ‘Idiruvchi vazifasida keladi: t elefonda gaplashmoq, do ‘stida ко ‘rmoq. • o ‘rin-joy otlariga q o ‘shilib, qayerga? so ‘rog‘iga javob b o ‘lib keladi, gapda o ‘rin holi vazifasida keladi: q ishloqda yashaydi. • payt otlariga qo‘shilib, qachon? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, gapda payt holi vazifasida keladi. Tongda aytdi hayot otini. Chiqish kelishigi kim dan? nim adan? qayerdan? qachon? nim a uchun? nim a sababdan? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Nondan olmoq . , . ” nimadan? Qo ‘rqqanidan y ig ‘lamoqnimauchun? Ertalabdan chaqirmoq , , " ” qachon? D o ‘stidan olmoq.. , , " kimdan ? • shaxs va narsa otlariga qo'shilib, kimdan? nimadan? so‘roqlariga javob bo‘ladi, gapda to ‘Idiruvchi vazifasida keladi: do ‘stidan so ‘ramoq, uzumdan olmoq 47 • o ‘rin-joy otlariga qo'shilib, qayerdan? so ‘rog‘iga javob b o ‘lib keladi, gapda o ‘rin holi vazifasida keladi: shahardan qaytmoq. • payt otlariga qo‘shilib, qachon? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, gapda payt holi vazifasida keladi. Mashg'ulotlar tushdan boshlanadi. • otlashgan sifatdoshlarga qo‘shilib, nima uchun so‘rog‘iga javob b o ia d i, gapda sabab holi vazifasida keladi: Q o’rqqanidait rostini aytib q o ‘ya qoldi. B a’zan tushum kelishigi o ‘m id a chiqish kelishigidagi so ‘z ishlatilishi m um kin. B unda tushum kelishigidagi so ‘z b u tu n n i, chiqish kelishigidagi so‘z qism ni anglatadi: suvni(dan) iching, uzum ni(dan) yeng. J o ‘nalish, o ‘rin-payt va chiqish kelishiklari ko‘m akchilar bilan gram m atik m a ’nodoshlik hosil qiladi: О ‘qish sizga( uchun) kerak, m aktabga(tom on) bormoq. Ismlarni kesimga xoslovchi shakllar. Kesim ega bilan shaxs va sonda moslashadi. Ism orqali ifodalangan kesimlar shaxs sonni bildiruvchi -m a n ,- san,- dir qo‘shimchalari, emas, ekan, emish, b o ‘lmoq, sanalmoq, hisoblamoq boglam alari vositasida ega bilan moslashadi. D em ak, -m a n , -san, -J/> qo‘shimchalari, emas, ekan, emish, bo ‘Imoq, sanalmoq, hisoblanmoq boglam alari ismlarni kesimga xoslovchi shakllardir. Masalan: Men o ‘qituvchiman. Siz ulug‘odam bo4asiz. Men vrach ЬоЧатап. Siz dushmansiz. U boy edi. H arakat nom i bilan ifodalangan kesim tarkibida d arkor, kerak, lozim, shart so ‘zlari b o lg a n d a kesim ni ega bilan m oslashtiruvchi q o ‘s h im c h a la r h a r a k a t n o m ig a q o ‘sh ila d i: M en b o rish im kerak.B olalar tez qaytishi shart. SIFAT SO‘Z TURKUMI O tga bog'lanib uning belgisini bildiradigan va qanday? qanaqa? so‘roqlariga javob boladigan so‘zlarga sifat deyiladi. Masalan: go ‘zal, baland, xushbo ‘y, kemtik. Sifat gapda asosan sifatlovchi-aniqlovchi, kesim vazifasida keladi: Y o nbag'irlar k o ‘m - k o ‘k. Baaaol am aki pakana . vuzi katta. ivasi kalta odam. U ju d a sersap. Sifatlar tuzilishiga k o ‘ra sodda, q o ‘shm a,juft, takroriy sifatlarga b o lin a d i. Sodda sifatlar bitta asosli b o ’lib, tarkibiga ko‘ra tub va yasam a b o ia d i. Yasovchi qism larga b o lin m a y d ig a n sifatlar tub sifatlar sanaladi. (Shakl yasalish qism i bundan m ustasno). M asalan: qari, qoramtir, eskiroq, sariq. 48 Asos va yasovchi qismga bo iin ad ig an sifatlar esa yasama sifatlar deyiladi. Sodda yasama sifatlar asosga yasovchi q o ‘shimcha qo ‘shish orqali hosil b o ‘ladi: guldor, sezgir, turkiy, kechki. Q o‘shma sifatlar ikki va u n d an ortiq asoslam ing birlashuvidan tarkib topgan sifatlardir. Q o ‘shm a sifatlar asosan q o ‘shib yoziladi. Q o ‘shm a sifatlar tarkibi quyidagi so ‘z tu rkum laridan b o ‘ladi: jigarrang, bodomqovoq, toshyurak ot + otdan; sofdil, shirinso'z - sifat + otdan; osmono ‘par, m ehnatsevar - o t + fe’ldan. Juft sifatlar o 'z a ro y aqin m a ’no li yoki zid m a ’noli ikki asosning juftlashishidan hosil b o ‘ladi. M asalan: katta-kichik, oq —qora, yaxshi-yom on - zid m a ’noli qism lardan; uzuq-yuluq, esli-hushli yaqin m a ’noli qism lardan tarkib topgan. Ju ft sifat qismlari chiziqcha bilan yoziladi. Qismlar orasida —u, -yu yuklama- b o g io v ch ilari b o ‘lsa, ular o 'rta sid a chiziqcha q o ‘yiladi va ajratib yoziladi: ya k k a -y u yagona. Takroriy sifatlar b ir asosning takrorlanishidan hosil b o ia d i va u lar belgini ta ’kidlab, kuchaytirib ifodalashga xizm at qiladi: yangi-yangi, m ayda-m ayda, barra-barra. ASLIY VA NISBIY SIFATLAR Belgini to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalaydigan va uni darajalab ko‘rsatish im koniyatiga ega b o ig a n sifatlar asliy sifatlar deyiladi: g o ‘zal, suvli, achchiq, aqlli, yuzaki. Go ’zal, go ’zalroq, ju d a go ’zal kabi. Asliy sifatlar tuzilishiga ko ‘ra: • sodda tub sifatlar: yaxshi, qiziq, egri, novcha, ozoda; • sodda yasama sifatlar: tiniq, chiroyli, yulg‘ich, bama ’ni, yasama. • q o ‘shm a sifatlar b o i a oladi: shirinso ‘z, xushbo ‘y, kaltafahm, ochko ‘z- Nisbiy sifatlar belgini to ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri em as, balki boshqa bir tushunchaga nisbatlagan holda ifodalaydigan va daraja ko‘rsatish im koniyatiga ega b o im a g a n sifatlardir: yozgi, y ig ‘ma, derazali, devoriy, g ‘ishtin. Nisbiy sifatlar tuzilishiga ko‘ra quyidagicha b o iad i: • sodda yasama: d o ‘ppili, serg‘alva, tonggi, chillaki, ro ‘molli; • juft sifat: egri-bugri, sarg‘ish -q o ‘ng ‘ir, m ayd a-chu yd a, baland-past, qora-qura. 49 SIFAT DARAJALARI Belgining ortiq yoki kamligi jihatidan farqlanishi sifat darajalari, shu m a’noni ifodalovchi shakllar esa daraja shakllari deyiladi. Sifat darajalari to ‘rt xil: 1. Oddiy daraja. 2. Qiyosiy daraja. 3. Orttirma daraja. 4. Ozaytirma daraja. Oddiy daraja — belgining odatdagi m e ’yorini_bildirib, boshqa sifat darajalari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Oddiy daraja maxsus ko'rsatkichga ega emas: yaxshi, qiziq, ulkan, chiroyli, yom on, oq, qora, zerikarli. O rttirm a d araja — belgining m e ’yordan o rtiq ekanligini bildirgan sifat shakli bo ‘lib, quyidagi usullar bilan yasaladi. • sintaktik usul: oddiy darajadagi sifat oldidan juda, g'oyatda, nihoyatda, eng,jiqqa, g ‘irt, о Iguday, tim kabi so ‘zlarni keltirish bilan yasaladi: juda ayyor, jiqqa ho ‘I, о ‘Iguday ziqna, eng katta, g ‘oyatda chiroyli, g ‘irt yolg'on; • fonetik usul: sifatning birinchi b o ‘g ‘inini tovush o ‘zgarishi orqali takrorlab qo'llash orqali yasaladi: kap-katta, qip-qizil, sap- sariq, k o ‘m - k o ‘k, bab-baravar. Qiyosiy daraja — qiyoslanuvchi belgining m e’yordan biroz kamligini qiyoslab ko‘rsatuvchi daraja bo‘lib, sifat asosiga —год q o'sh im ch asini q o ‘shish orqali yasaladi: Dunyoda joh illikdan dahshatliroq narsa yo ‘q. Oqshommigo ‘zalroq, tongmi?! Insonning aqli mushtidan ко ‘ra kuchliroqdir. O zaytirm a daraja — belgining m e ’yordan kam ekanligini bildiruvchi sifat shaklidir. U quyidagi usullar bilan yasaladi: • sintaktik usul: oddiy darajadagi sifat oldidan sal,picha, biroz, xiyol, xiyla, nim, biroz so ‘zlarini keltirish orqali: sal shirin, biroz yaxshi, xiyol durust. • m orfologik usul: rang, tus bildiruvchi ayrim sifatlarga - (i)sh , -(i)m tir g o 's h im c h a la rin i q o ‘shish o rq ali: k o ‘kim tir, sarg ‘imtir, qizg ‘ish, ко'к ish. SIFA TLA R N IN G M A’NO TU R LA R I Sifatlar qanday belgini ifodalashiga ko‘ra m a ’no turlariga b o ‘linadi. 1. Xususiyat sifatlari. N arsalam ing turli xususiyat, holatlarini, kishilarning xarakter xususiyatlarini ifodalovchi sifatlar xususiyat sifatlari deyiladi: suyuq, quyuq, toza, xafa, ochiq, yopiq, xursand, qattiqqo‘1, shir in so ‘z, xushm uom ala, qattiq, yumshoq, g ‘a m x o ‘r. 50 2. R ang-tus sifatlari. P redm etlarning rangi, tusini bildiruvchi sifatlardir: ola-bula, jigarrang, oq, qizil, ко ‘к, sariq, havorang. 3. M aza t a ’m sifatlari. N arsalarning m a z a -ta ’m ini bildirgan sifatlardir: shirin, achchiq, nordon, sho ‘r, mazali, bemaza. 4. H a jm -o ic h o v sifatlari. N arsalarning vazni, o ‘lchovi, hajm i va shaklini bildiradigan sifatlardir: katta, kichik, dumaloq, o g ‘ir, yengil, yassi, keng, tor, uzun. 5. H id sifatlari: x u sh b o ‘y, q o ‘lansa, badbo ‘y, muattar. 6. M akon-zam on sifatlari. Narsalarning o ‘rin va vaqtga nisbatan belgilarini bildiruvchi sifatlardir. U lar -gi, -ki, -qi q o ‘shim chalari orqali yasaladi: bulturgi, yozgi, kuzgi, qishki, qadimgi. SIFATLARNING OTLASHUVI Sifat b o g ia n ib kelgan ot b a’zan gapda tushib qoladi va otning so‘rog‘i, lug‘aviy va sintaktik shakl yasovchi q o ‘shimchalari, gapdagi vazifasi sifatga yuklanadi va sifat otlashadi: Yaxshiga yondash, yomondan qoch. B a xiln in g qo'lida oy b o ‘Isa, osmon yorishmas. Achchiqni achchiq kesadi. B a’zi sifatlar shaxs otlari sifatida ot turkum iga ko‘chishi m um kin: erkak, ayol, go ‘dak, yosh, chol, kam pir, kasal, bemor. M azkur so’zlar o t turkum iga m ansubdir. Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling