Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti


—  lik  sartaroshlik,  mehribonlik,  to ‘quvchilik —  chilik


Download 24 Kb.
Pdf ko'rish
bet5/30
Sana05.02.2018
Hajmi24 Kb.
#26036
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30

—  lik  sartaroshlik,  mehribonlik,  to ‘quvchilik
  chilik  g'allachilik,  paxtachilik,  ipakchilik,  pillachilik
  garchilik  loygarchilik,  y o g ’ingarchilik
  uv  о ‘quv,  yozuv,  chizuv
  im  terim,  kirim-chiqim
  iq  chopiq,  qaytariq
0 ‘rin-joy  otlari:  qayer?  so ‘rog‘iga  javob  b o iib ,  o ‘rin-joy 
m a ’nosini  bildiruvchi  otlardir:  shahar,  tuman,  guzar,  mahalla, 
ko'cha,  maydon,  gulzor,  oromgoh,  g'arb,  shimol.  0 ‘rin joy  otlari 
o ‘rin joy  oti  yasovchi  q o ‘shim chalar bilan  yasaladi:
  zor  gulzor,  mevazor,  tokzor
42

—  loq  qumloq,  toshloq
—  iston  qabriston,  guliston
  goh  sayrgoh,  tomoshagoh
—  xona  qo ‘riqxona,  yotoqxona,  oshxona
  ma  bostirma,  tortma
OTLARNING  LU G A V IY   SHAKLLARI
Son  shakli
Qarashlilik 
shakli (-niki)
Kichraytirish 
(-cha,  choq,  chak)
0 ‘rin-joy
(-dagi)
Hurmat  shakli 
(-xon,  -oy,  -jon)
O tlam ing  lug'aviy  shakllari
Chegara shakli 
(-gacha)
O tlarning son shakli uning lug'aviy shakli sanaladi.  Son shakli 
birlik va ko‘plik shaklga ega.  O tlam ing —lar qo ‘shim chasini olgan 
shakli  k o ‘p lik  sh a kli,  -lar  q o ‘shim chasini  olm agan  shakli  esa 
b ir lik   s h a k li  b o ‘lib   h is o b la n a d i.  M a s a la n :  K ito b .......  —
( b i r l i k )
4 a la m (Kriik>  “   q a la m la r(ko-plik>-
O tlam in g birlik  shakli  p redm etning yakkaligini  ifodalaydi,  u
maxsus ko‘rsatkichga ega emas.
Otlam ing ko‘plik shakli predm etning birdan ortiqligini ifodalab 
keladi va quyidagi usullar bilan yasaladi:
•  morfologik usul — asosga -lar q o ‘shim chasini qo ‘shish orqali 
yasalgan  shakl:  farzandlar,  gullar,  qushlar,  yulduzlar.
•  sintaktik  usul  —  o td an   oldin  m iqdor  bildiruvchi  ayrim  
so 'z la r  yoki  so n lam i  keltirish  orqali  yasaladigan  shakl:  o ‘nta 
kitob,  ancha gul,  ко ‘p  odam.
•  sem antik  usul  —  m a ’noviy  k o ‘plikni  anglatuvchi  otlarda 
ifodalanadi:  poda,  omma, jam iyat,  to ‘da.
-la r qo‘shimchasi gram m atik va uslubiy m a ’nolarni ifodalash 
xususiyatiga ega:
-la r  q o ‘sh im ch asi  ism larga  q o ‘shilib,  k o ‘plik  m a ’n o sin i 
ifodalashi uning gram m atik m a ’nosidir: uylar,  bolalar, yaxshilar, 
kelgan lar.
-la r  q o ‘sh im ch asin in g   faqat  birlikda  q o ila n u v c h i  otlarg a 
q o ‘shilib,  ko‘plikdan tashqari anglatgan m a ’nolari uning   uslubiy 
ma ’nosi b o ‘lib hisoblanadi.
-lar  qo‘shimchasining  uslubiy  ma’nolari:
43

•  m a vhum   otlarga  — la r  q o ‘sh im c h a si  q o 's h ils a ,  m a ’no 
k u c h a y tir ila d i:  s e v in c h la r im ,  q a y g ‘u la r im ,  a r m o n la r im , 
quvonchlarim .
• donalab sanalmaydigan  otlarga  -  qo'shilgan da  xil,  nav,  tu r 
m a ’nolarini  anglatadi:  u n la r,  suvlar,  y o g ia r.
•  atoqli  otlarga 
q o 's h ilg a n d a   u m u m la s h tirish ,  ja m la sh  
m a ’nolarini  ifodalaydi:  A km allarnikiga bordik.  S am arq and larni 
aylandik.
• Tabiatdagi yakka jismlarga  qo'shilganda  m a’no kuchaytiriladi: 
O y la r  y u z ig a   p a r d a   to r ta d i.  U sh b u   s a n a lg a n   o t l a r   -la r  
q o ‘shimchasini olsa-da,  ular uslubiy m a’n oni ifodalaydi.  Shuning 
u ch u n   ham   quyida  sanab  o ‘tgan  otlarim iz  birlikda  q o ‘llanuvchi 
otlar b o ‘lib,  ular gram m atik ko'plik m a’nosida q o ‘llana olm aydi.
Ism  asoslarga  q o ‘shilib,  ulam i boshqa so‘zlarga bog‘lab keladi 
va  gap  b o ‘laklarini  shakllantirishga  xizm at  qiladi.  Ism larning 
m unosabat shakllariga egalik,  kelishik q o ’shim chalari va ism larni 
kesim likka  xoslovchi  shakllar  —man,  -san,  -dir q o ‘shim chalari, 
bo ‘Imoq,  sanalmoq,  hisoblanmoq kesim lik bog‘lam alari  kiradi.
Egalik  qo‘shimchalari  -   ism larga  q o ‘shilib  asos  qism ida 
ifodalangan  n arsaning  belgisining,  xususiyatining, 
h arak at- 
h o la t i n in g   u c h   s h a x s d a n   b irig a   q a r a s h lilig in i  b ild ir g a n  
q o ‘shim chalardir.
birlik 
ко ‘plik
I  onam  
borishim 
onam iz  borishiraiz
II  onang  borishing 
onangiz  borishingiz
III  onasi  borishi 
o n a (la r)i  b o rish(lar)i
U ndo sh  bilan tugagan  ism larga  —im,  -im iz,  -ing,  -ingiz,  -i,  -
lari; unli bilan tugagan ism larga  ~m ,  -miz,  -ng,  -ngiz,  -si,  -(lar)i 
qo'shim chalari q o ‘shiladi.
44

Viloyat,  shahar,  tum an,  korxona nom larida q o ‘llangan egalik 
q o ‘s h im c h a la r i  x o slik ,  te g is h lilik ,  u m u m d a n   a jra lg a n lik  
m a ’nolarini  ifodalaydi:  Orol  dengizi,  Bobur  bog‘i,  A m ir  Temur 
xiyoboni.  Bu gaplarda egalik m a’nolari anglashilmaydi.
RavishJarda egalik qo'shim chalari ajratilm aydi, ular yaxlitlanib 
qolgan b o ‘ladi:  kechasi,  kunduzi,  kechalari.
Egalik q o ‘shim chasini olgan so ‘zdan oldin qaratq ich  kelishigi 
shaklidagi  so‘z  belgili  va  belgisiz  q o'llanadi:  kitobning  varag'i, 
cho 7 havosi,  mening  ustozim.
Sifatdosh  va  harakat  nom i  tarkibidagi  egalik  q o 'sh im ch alari 
harakat bajaruvchisining shaxsi va sonini bildiradi.  Shuning u chu n 
u lardan  oldin  q aratqich  kelishigini  olgan  so‘zning  k o ‘p in ch a 
qo ‘llanilishiga ehtiyoj bo'lm aydi.  Masalan:  Bilganingni ayt.  Qachon 
kelishini bilmaymiz-
Ba’zan egalik qo'shim chasi belgisiz shaklda q o ‘llaniladi:  bizning 
uy, siznirtg ко ‘cha.
Q arashlilik  m a ’nosi  ism larga  —niki  lug‘aviy  shakl  yasovchi 
q o ‘shim chasini qo'shish orqali ham  ifodalanadi.  Bu shaklni olgan 
so‘z gapda faqat kesim vazifasida keladi,  shaxs-sonda o ‘zgarmaydi: 
kitob  m eniki,  kitob  Karimniki.
Egalik  qo‘shimchali  so'zlarning  imlosi.
• terak,  qishloq,  bolalik singari ikki va ko‘p b o ‘g ‘inli so ‘zlarda 
egalik  q o ‘shim chasi  q o ‘shilganda,  asos  qism ining  oxirgi  k,  q 
tovushlari  g va  g 'ta r z id a   talaffuz  qilinadi  va  shu nd ay  yoziladi: 
teragi,  qish log‘i,  bolaligi;
• o'rin,  shahar,burun  kabi  ikkinchi  b o ‘g‘inida  i,  a,  и  qisqa 
unlilari ishtirok etgan so ‘zlarda egalik q o ‘shim chasi q o ‘shilganda 
ikkinchi  b o ‘g ‘indagi  i,  a,  и  unlilari  tushib  qoladi:  о ‘m i,  shahri, 
burni;
• nok,  chok,  mashq  kabi  bir  b o ‘g‘inli,  idrok,  ishtirok,  huquq 
kabi  k o ‘p  b o ‘g ‘inli so ‘zlarda egalik q o ‘shim chalari  q o ‘shilganda 
asos  qism da  hech  qanday  o ‘zgarish  b o ‘lmaydi:  noki,  ishtiroki, 
huquqi.  D em ak, egalik  qo ‘shimchalari q o ‘shilganda b a’zi so‘zlarda 
tovush alm ashishi va tovush tushishi hodisalari yuz beradi.
Kelishik  shakllari.  Ism larni  boshqa  so ‘zlarga  tob elan tirib  
bog‘lash u c h u n  xizm at  qiluvchi q o ‘shim chalar kelishik shakllari 
sanaladi.  K elishik shakllari doim   tobe so ‘zga q o ‘shiladi.  0 ‘zbek 
tihda oltita kelishik shakli mavjud:
45

Kelishik nomlari
Qo'shimchalari
Misollar
Bosh kelishik

Bola gapirdi
Qaratqich kelishigi
-ning
Karimning ukasi
Tushum kelishigi
-ni
Do'stini  uchratmoq
Jo'nalish kelishigi
-ga (-ka. -qa)
Onaga,  tog'ga.  buloqqa. 
bilakka
O'rin-payt kelishigi
-da
Maktabda o'qimoq
Chiqish kelishigi
-dan
Uydan chiqmoq
Ismlaming egalik qo‘shimchalari ham da kelishik  qo‘shimchalari 
bilan o ‘zgarishi turlanish deyiladi. Turlovchi q o ‘shim chalar egalik 
va kelishik q o ‘shimchalaridir.
Bosh  kelishik  -  Mm?  nima?  qayer?  so‘roqlariga javob  bo ‘ladi. 
Bosh kelishik shakli maxsus ko'rsatkichga ega emas. Bu shakldagi so‘z 
gapda  ega, ot kesim, undalm a vazifalarida keladi.Masalan:  M ening 
onam  — vrach. Bahor, buncha-go‘zalsan.  Qizcha  maktabda o ‘qiydi.
Q a ra tq ich   k e lish ig i 
—k im n in g ?  n im an in g ?  q ay e rn in g ? 
so ‘roqlariga javob b o ‘ladi.  Q aratqich kelishigini olgan so ‘z gapda 
qaratqich aniqlovchi vazifasida keladi.  Masalan:  K arirm aag^. ukasi 
bor.  Olma,  ,  .  bargi to ‘kildi.
b e lg is iz  
°
Q aratqich kelishigidagi so‘z qaratqich,  u b o g ia n ib  kelgan so‘z 
esa qaralmish deyiladi. Qaratqich kelishigi qaratqichni qaralmishga 
to b elan tirib   b o g ‘laydi  va  qaralm ishdagi  n arsa-h o d isa,  belgi- 
xususiyat,  h arak at-holatning qarashliligini bildiradi.  M asalan:
Maktabimiz?amtqich  bog 4‘>aralmish
Q aratqich  kelishigi  o ‘zidan  keyin  ot  va  otlashgan  so ‘zlarni 
bogiaydi:  ona mehri, qizlaming yaxshisi,  bolaning bilgani.  U  belgili 
va belgisiz shaklga ega.  Belgisiz shakli turdosh o tlard a uchraydi: 
maktab bog‘i,  bahor yomg'iri. Lekin qaratqich va qaralmish o ‘rtasida 
so‘z ishtirok etganida u belgili shaklda qoilaniladi:  maktabimizning 
katta  bog‘i,  bahorningyoqim liyom g'iri.
Atoqli otlar,  olm oshlar, sifatdoshlarda qaratqich kelishigi doim  
belgili  q o ‘llan ilad i.  M asalan:  K arim ning  ukasi,  uning  fik r i, 
ham m aning j o y i .
Q aratq ich   kelishigining  belgili  shakli  n in e  va  n 
(poetik) 
shakllarga  ega:  Erkalanib  yotadi  onasin  quchog‘ida.  Saidaning 
hujrasida y ig ‘ilishdi.
Q aratqich  kelishigi  egalik  q o ‘shim chasini  olgan  so‘z  bilan 
q o ila n sa  qarashlilik m a’nosini ifodalaydi.
Tushum   kelishigi 
kim ni?  nim ani?  qayerni?  so ‘roqlariga 
javob  b o ia d i.  T ushum   kelishigidagi  so ‘z  doim   o ‘tim li  fe ila rg a
46

bog‘lanadi.  Bu so‘z gapda doim  vositasiz to ‘Idiruvchi vazifasida keladi: 
Bu sh e ’rla rn i hayajon bilan o'qiymiz-
Tushum kelishigidagi so‘z bilan o ‘timli fe’l yonm a-yon kelganda 
tushum   kelishigi  belgisiz  q o ‘llanadi.  M asalan:  Kitob  o ‘qidi,  suv 
/сЫ /.T ushum   kelishigidagi  so ‘z  bilan  o ‘tim li  fe’l  orasida  biro r 
so ‘z  q o ‘llansa,  tu sh u m  kelishigi  faqat belgili  shaklda  q o ‘llanadi: 
Kitobni  miriqib  o ‘qidi,  suvni  qonib  /cAbelgisiz shakli k o ‘pincha turdosh otlarga - narsa otlariga xosdin gul 
terdi, x a ty o zd i,  rasm  chizdi.A toqli otlar,  shaxs otlari,  olm oshlar, 
otlashgan so‘zlar faqat belgili shaklda qo'llanadi:  Karimni ко ‘rdi, 
ham m ani chaqirdi,  ко ‘rganini aytdi, yaxshini maqtang
J o ‘nalish  kelishigi  kim ga?  nim aga?  qayerga?  so ‘roqlariga 
javob b o ‘lib, gapda quyidagi vazifalarda q o ‘llaniladi:
• shaxs va narsa otlariga q o ‘shilib,  kimga? nimaga? so‘roqlariga 
javob  b o ‘ladi,  gapda  vositali  t o ‘Idiruvchi  bo ‘lib  keladi:  Yurakka 
buyurib  bo ‘Imaydi.  Do ‘stimga x a t yozdim.
• o ‘rin-joy otlariga q o ‘shilib, qayerga? so‘rog‘iga javob b o ‘lib 
keladi,  gapda o ‘rin holi vazifasida keladi:  Qishloqqa qaytdi.
• payt otlariga q o ‘shilib qachon? so*rog‘iga javob b o ‘ladi, payt 
holi vazifasida keladi.  Ertaga qayting.  Tongga yaqin boramiz.
J o ‘nalish kelishigidaga so‘zdan keyin sifat va fe’llar qo ‘llaniladi: 
yurishga  qulay,  doskaga yozmoq,  ovqatga pazanda.
0 ‘rin-payt  kelishigi 
kim da?  nim ada?  qayerda?  q ach on ? 
so‘roqlariga javob b o ‘ladi.
• shaxs va narsa otlariga q o ‘shilib, kimda? nim ada? so‘roqlariga 
javob  b o 'lad i,  gapda  to ‘Idiruvchi  vazifasida  keladi:  t elefonda 
gaplashmoq,  do ‘stida  ко ‘rmoq.
 o ‘rin-joy otlariga q o ‘shilib,  qayerga? so ‘rog‘iga javob b o ‘lib 
keladi,  gapda o ‘rin holi vazifasida keladi:  q ishloqda yashaydi.
• payt otlariga qo‘shilib, qachon? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, gapda 
payt holi vazifasida keladi.  Tongda aytdi hayot otini.
Chiqish kelishigi  kim dan? nim adan? qayerdan? qachon? nim a 
uchun? nim a sababdan? so‘roqlariga javob bo‘ladi.
Nondan  olmoq  .  ,  .

nimadan?
Qo ‘rqqanidan y ig ‘lamoqnimauchun?
Ertalabdan  chaqirmoq  ,  ,
"  

qachon?
D o ‘stidan  olmoq..  ,  ,
"  
kimdan ?
  shaxs va narsa otlariga qo'shilib, kimdan? nimadan? so‘roqlariga 
javob bo‘ladi, gapda to ‘Idiruvchi vazifasida keladi: do ‘stidan so ‘ramoq, 
uzumdan  olmoq
47

• o ‘rin-joy otlariga qo'shilib,  qayerdan? so ‘rog‘iga javob b o ‘lib 
keladi,  gapda o ‘rin holi vazifasida keladi:  shahardan qaytmoq.
• payt otlariga qo‘shilib, qachon? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, gapda 
payt  holi vazifasida keladi.  Mashg'ulotlar tushdan  boshlanadi.
• otlashgan sifatdoshlarga qo‘shilib,  nima uchun so‘rog‘iga javob 
b o ia d i,  gapda sabab  holi vazifasida keladi:  Q o’rqqanidait rostini 
aytib  q o ‘ya  qoldi.
B a’zan  tushum   kelishigi  o ‘m id a  chiqish  kelishigidagi  so ‘z 
ishlatilishi  m um kin.  B unda  tushum   kelishigidagi  so ‘z  b u tu n n i, 
chiqish  kelishigidagi  so‘z  qism ni  anglatadi:  suvni(dan)  iching, 
uzum ni(dan) yeng.
J o ‘nalish,  o ‘rin-payt va chiqish kelishiklari ko‘m akchilar bilan 
gram m atik m a ’nodoshlik hosil qiladi:  О ‘qish sizga( uchun) kerak, 
m aktabga(tom on)  bormoq.
Ismlarni  kesimga  xoslovchi  shakllar.  Kesim  ega bilan  shaxs va 
sonda  moslashadi.  Ism   orqali  ifodalangan  kesimlar  shaxs  sonni 
bildiruvchi  -m a n ,-  san,-  dir  qo‘shimchalari,  emas,  ekan,  emish, 
b o ‘lmoq,  sanalmoq,  hisoblamoq  boglam alari  vositasida  ega  bilan 
moslashadi.  D em ak,  -m a n ,  -san,  -J/> qo‘shimchalari,  emas,  ekan, 
emish, bo ‘Imoq, sanalmoq, hisoblanmoq boglam alari ismlarni kesimga 
xoslovchi shakllardir.  Masalan:  Men o ‘qituvchiman.  Siz ulug‘odam 
bo4asiz.  Men  vrach  ЬоЧатап.  Siz dushmansiz.  U boy  edi.
H arakat nom i bilan ifodalangan kesim tarkibida d arkor,  kerak, 
lozim,  shart so ‘zlari b o lg a n d a  kesim ni ega  bilan  m oslashtiruvchi 
q o ‘s h im c h a la r   h a r a k a t  n o m ig a   q o ‘sh ila d i:  M en  b o rish im  
kerak.B olalar  tez  qaytishi  shart.
SIFAT 
SO‘Z 
TURKUMI
O tga bog'lanib uning belgisini bildiradigan va qanday? qanaqa? 
so‘roqlariga javob boladigan so‘zlarga sifat deyiladi.  Masalan: go ‘zal, 
baland, xushbo ‘y, kemtik.  Sifat gapda asosan sifatlovchi-aniqlovchi, 
kesim   vazifasida  keladi:  Y o nbag'irlar  k o ‘m - k o ‘k.  Baaaol  am aki 
pakana .  vuzi katta.  ivasi kalta odam.  U ju d a  sersap.
Sifatlar tuzilishiga k o ‘ra sodda, q o ‘shm a,juft,  takroriy sifatlarga 
b o lin a d i.
Sodda sifatlar bitta asosli b o ’lib,  tarkibiga ko‘ra tub va yasam a 
b o ia d i.  Yasovchi  qism larga  b o lin m a y d ig a n   sifatlar  tub  sifatlar 
sanaladi.  (Shakl yasalish qism i bundan m ustasno).  M asalan:  qari, 
qoramtir,  eskiroq,  sariq.
48

Asos va yasovchi qismga bo iin ad ig an  sifatlar esa yasama sifatlar 
deyiladi. Sodda yasama sifatlar asosga yasovchi q o ‘shimcha qo ‘shish 
orqali hosil b o ‘ladi:  guldor,  sezgir,  turkiy,  kechki.
Q o‘shma sifatlar ikki va u n d an  ortiq asoslam ing birlashuvidan 
tarkib topgan sifatlardir.  Q o ‘shm a sifatlar asosan q o ‘shib yoziladi. 
Q o ‘shm a  sifatlar  tarkibi  quyidagi  so ‘z  tu rkum laridan   b o ‘ladi: 
jigarrang,  bodomqovoq,  toshyurak  ot  +   otdan;  sofdil,  shirinso'z
-  sifat  +   otdan;  osmono ‘par,  m ehnatsevar -  o t  +   fe’ldan.
Juft  sifatlar  o 'z a ro   y aqin  m a ’no li  yoki  zid  m a ’noli  ikki 
asosning juftlashishidan hosil b o ‘ladi.  M asalan:  katta-kichik,  oq
—qora,  yaxshi-yom on  -  zid  m a ’noli  qism lardan;  uzuq-yuluq, 
esli-hushli  yaqin  m a ’noli  qism lardan  tarkib  topgan.  Ju ft  sifat 
qismlari chiziqcha bilan yoziladi. Qismlar orasida  —u,  -yu yuklama- 
b o g io v ch ilari b o ‘lsa,  ular o 'rta sid a  chiziqcha q o ‘yiladi va ajratib 
yoziladi:  ya k k a -y u  yagona.
Takroriy  sifatlar b ir asosning takrorlanishidan  hosil b o ia d i 
va  u lar belgini  ta ’kidlab,  kuchaytirib  ifodalashga  xizm at  qiladi: 
yangi-yangi,  m ayda-m ayda,  barra-barra.
ASLIY  VA  NISBIY  SIFATLAR
Belgini to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ifodalaydigan va uni darajalab ko‘rsatish 
im koniyatiga  ega  b o ig a n   sifatlar  asliy  sifatlar  deyiladi:  g o ‘zal, 
suvli,  achchiq,  aqlli,  yuzaki.  Go ’zal,  go ’zalroq, ju d a  go ’zal kabi.
Asliy sifatlar tuzilishiga ko ‘ra:
• sodda tub sifatlar:  yaxshi,  qiziq,  egri,  novcha,  ozoda;
• sodda yasama sifatlar:  tiniq, chiroyli, yulg‘ich, bama ’ni, yasama.
• q o ‘shm a sifatlar b o i a  oladi:  shirinso ‘z, xushbo ‘y,  kaltafahm, 
ochko ‘z-
Nisbiy  sifatlar belgini  to ‘g ‘rid a n -to ‘g‘ri  em as,  balki  boshqa 
bir tushunchaga nisbatlagan holda ifodalaydigan va daraja ko‘rsatish 
im koniyatiga  ega  b o im a g a n   sifatlardir:  yozgi,  y ig ‘ma,  derazali, 
devoriy, g ‘ishtin.
Nisbiy sifatlar tuzilishiga ko‘ra quyidagicha b o iad i:
• sodda yasama:  d o ‘ppili, serg‘alva, tonggi,  chillaki,  ro ‘molli;
• juft  sifat: 
egri-bugri,  sarg‘ish -q o ‘ng ‘ir,  m ayd a-chu yd a, 
baland-past, qora-qura.
49

SIFAT  DARAJALARI
Belgining ortiq yoki kamligi jihatidan farqlanishi sifat darajalari, 
shu m a’noni ifodalovchi shakllar esa daraja shakllari deyiladi.  Sifat 
darajalari to ‘rt xil:
1. 
Oddiy daraja. 2. Qiyosiy daraja. 3. Orttirma daraja. 4. Ozaytirma 
daraja.
Oddiy daraja  — belgining odatdagi  m e ’yorini_bildirib,  boshqa 
sifat darajalari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.  Oddiy daraja maxsus 
ko'rsatkichga  ega emas:  yaxshi,  qiziq,  ulkan,  chiroyli, yom on,  oq, 
qora,  zerikarli.
O rttirm a  d araja  —  belgining  m e ’yordan  o rtiq   ekanligini 
bildirgan  sifat  shakli  bo ‘lib,  quyidagi  usullar bilan  yasaladi.
• sintaktik usul:  oddiy darajadagi sifat oldidan  juda, g'oyatda, 
nihoyatda,  eng,jiqqa,  g ‘irt,  о  Iguday,  tim  kabi  so ‘zlarni  keltirish 
bilan  yasaladi:  juda  ayyor, jiqqa  ho ‘I,  о ‘Iguday ziqna,  eng katta, 
g ‘oyatda  chiroyli,  g ‘irt yolg'on;
•  fonetik usul:  sifatning  birinchi b o ‘g ‘inini tovush  o ‘zgarishi 
orqali takrorlab qo'llash  orqali yasaladi:  kap-katta,  qip-qizil, sap- 
sariq,  k o ‘m - k o ‘k,  bab-baravar.
Qiyosiy  daraja  —  qiyoslanuvchi  belgining  m e’yordan  biroz 
kamligini  qiyoslab  ko‘rsatuvchi  daraja  bo‘lib,  sifat  asosiga  —год 
q o'sh im ch asini  q o ‘shish  orqali  yasaladi:  Dunyoda  joh illikdan 
dahshatliroq narsa yo ‘q.  Oqshommigo ‘zalroq,  tongmi?! Insonning aqli 
mushtidan  ко ‘ra  kuchliroqdir.
O zaytirm a  daraja  —  belgining  m e ’yordan  kam   ekanligini 
bildiruvchi  sifat  shaklidir.  U  quyidagi  usullar bilan yasaladi:
• sintaktik usul:  oddiy darajadagi sifat oldidan sal,picha,  biroz, 
xiyol,  xiyla,  nim,  biroz so ‘zlarini  keltirish  orqali:  sal shirin,  biroz 
yaxshi,  xiyol durust.
 m orfologik  usul:  rang,  tus  bildiruvchi  ayrim   sifatlarga  -  
(i)sh ,  -(i)m tir   g o 's h im c h a la rin i  q o ‘shish  o rq ali:  k o ‘kim tir, 
sarg ‘imtir,  qizg ‘ish,  ко'к ish.
SIFA TLA R N IN G   M A’NO  TU R LA R I
Sifatlar  qanday  belgini  ifodalashiga  ko‘ra  m a ’no  turlariga 
b o ‘linadi.
1. 
Xususiyat sifatlari.  N arsalam ing turli xususiyat,  holatlarini, 
kishilarning xarakter xususiyatlarini  ifodalovchi sifatlar xususiyat 
sifatlari deyiladi:  suyuq,  quyuq,  toza, xafa,  ochiq, yopiq, xursand, 
qattiqqo‘1,  shir in so ‘z,  xushm uom ala,  qattiq,  yumshoq,  g ‘a m x o ‘r.
50

2.  R ang-tus sifatlari.  P redm etlarning rangi,  tusini bildiruvchi 
sifatlardir:  ola-bula, jigarrang,  oq,  qizil,  ко ‘к,  sariq,  havorang.
3.  M aza  t a ’m   sifatlari.  N arsalarning  m a z a -ta ’m ini  bildirgan 
sifatlardir:  shirin,  achchiq,  nordon,  sho ‘r,  mazali,  bemaza.
4.  H a jm -o ic h o v  sifatlari.  N arsalarning vazni, o ‘lchovi,  hajm i 
va shaklini  bildiradigan  sifatlardir:  katta,  kichik,  dumaloq,  o g ‘ir, 
yengil,  yassi,  keng,  tor,  uzun.
5.  H id sifatlari:  x u sh b o ‘y,  q o ‘lansa,  badbo ‘y,  muattar.
6.  M akon-zam on sifatlari.  Narsalarning o ‘rin va vaqtga nisbatan 
belgilarini bildiruvchi sifatlardir.  U lar  -gi,  -ki,  -qi q o ‘shim chalari 
orqali  yasaladi:  bulturgi,  yozgi,  kuzgi,  qishki,  qadimgi.
SIFATLARNING  OTLASHUVI
Sifat b o g ia n ib  kelgan ot b a’zan gapda tushib qoladi va otning 
so‘rog‘i,  lug‘aviy va sintaktik shakl yasovchi q o ‘shimchalari, gapdagi 
vazifasi  sifatga  yuklanadi  va  sifat  otlashadi:  Yaxshiga yondash, 
yomondan  qoch.  B a xiln in g   qo'lida  oy  b o ‘Isa,  osmon  yorishmas. 
Achchiqni achchiq kesadi.
B a’zi  sifatlar  shaxs  otlari  sifatida  ot  turkum iga  ko‘chishi 
m um kin:  erkak,  ayol,  go ‘dak,  yosh,  chol,  kam pir,  kasal,  bemor. 
M azkur so’zlar o t turkum iga m ansubdir.
Download 24 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling