Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti


Download 24 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/30
Sana05.02.2018
Hajmi24 Kb.
#26036
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30

FRAZEOLOGIYA
Tilshunoslikning iboralarni o ‘rganuvchi b o ‘limidir.  Iborada bir 
necha so‘z birgalikda bitta turg‘un birikm ani hosil qiladi va bitta 
so‘zga teng keladigan k o ‘chm a m a ’noni anglatadi:  aravani quruq 
olib  qochmoq  —  «aldam oq»,  q o ‘li  ochiq  —  «saxiy».
Iboralarni o ‘z m a ’nosida q o ila n g a n  erkin so‘z birikm alaridan 
farqlash lozim :  K altak zarbidan boshini shishirdi - o ‘z  m a’nosida 
qoilangan .
N im a  qilishini  bilm ay  boshi  shishdi  - 
k o ‘ch m a  m an o d a 
qoilangan ibora.
B a rm o g ’in i  tishlam oq,  o ’z   y o g ’ida  qovurilm oq,  q u lo g ’iga 
quymoq,  tarvuzi  q o ’ltigidan  tushmoq  birliklarida  ham   shu  holat 
kuzatiladi.
Ib o ralard a  so 'z la r  m a ’noviy  b u tu n lik   u ch u n   birlashgan  — 
yaxlitlangan b o ia d i va bitta lug‘aviy m a’no anglatadi.  Iboralar bitta 
lug'aviy birlik sifatida qaraladi,  lug'atlarda so'zlar qatorida beriladi, 
chunki u lar h am  so 'z la r kabi m a ’no ifodalaydi.  M asalan,  ко ‘zini 
yog‘  bosgan  iborasi  —  «m ag'rurlangan»,  yo g ‘  tushsa  yalaguday 
iborasi  —  «toza»,  t o ‘nini  teskari  kiyib  olmoq  iborasi  -  «qaysarlik 
qilmoq» m a’nosini beradi.  Iboralar fikrni obrazli tarzda ifodalashga 
xizmat qiladi.
Iboralar  h am  xuddi  so 'zlar kabi  o m onim ,  sinonim ,  an to n im  
b o ia  oladi. O m onim  iboralar shaklan bir xil,  m a’nolari esa turlicha 
b o ig a n  iboralardir.  Masalan:
------ ►
  o im o q
ко ‘z  y u m m o q ------ ►
  e ’tib o r berm aslik.
Quyidagi om onim  iboralam ing m a’nolarini qiyoslang:  boshiga 
ко ‘tarmoq,  so ‘z  bermoq,  qo 7 ко ‘tarmoq.
S inonim   iboralar shaklan  h ar xil  b o is a   ham   bir-biriga yaqin 
m a’noli  iboralardir:  hafsalasi  p ir  b o ‘lmoq,  tarvuzi  q o ‘ltig‘idan 
tushmoq;  o g ‘zi  qulog‘ida,  og'zining tanobi  qochgan,  boshi  k o ‘kka 
у  etgan.
A nto n im   iboralar xuddi  so 'z la r  kabi  zid  m a ’noli  iboralardir: 
boshi  k o ‘k k a   yetm oq  —  tarvuzi  q o ‘ltig‘idan  tushmoq,  yulduzni 
benarvon  uradigan  — q o ‘y  o g ‘zidan  c h o ‘p   olmagan.
23

QO’LLANISH  DOIRASIGA KO’RA O’ZBEK TILINING 
LUG’AT TARKIBI
1. Umumxalq ishlatadigan so’zlar -  yoshidan, jinsidan, kasbidan, 
dunyoqarashidan  q a t’i  nazar  barchaning  nutqida  q o ’llanadigan 
so’zlardir:  bormoq,  kelmoq, ovqat,  mashina,  oq, qora, daraxt,  meva, 
katta, kichik.  Bunday so’zlar o ’zbek tilida so’zlashuvchilaming barchasi 
uchun umumiy bo’lgan, hammaga tushunarli va hammaning nutqida 
bir xil darajada qo’llanadigan so’zlardir.
2.  Shevaga  xos  so ’zlar  
m a ’lum   hududda  q o ’llanuvchi 
so ’zlardir:  moma,  m oyak,  (aka,  inak,  ena.  B unday  so ’zlar  bir 
tilning faqat m a’lum  hududiga xos b o ’lib,  boshqa joylarda o ’zgacha 
nom  bilan yuritiladi.  Bu so’zlardan bittasi um um xalq tili b o ’lgan 
adabiy til  uchun  qabul  qilinadi va  ana  shu  so ’z  adabiy til  u ch un  
m e ’yor  sanaladi:  mo ’rcha,  qarinja,  chum oli  —  bu  so ’zlardan 
chum oli — adabiy  tilga,  m o ’rcha —  Buxoro  shevasiga,  qarinja — 
Xorazm shevasiga xos so’zdir.
3.  Eskirgan  so’zlar  -  tilim izning  m a’lum   davrida  q o ’llanib, 
hozirgi  kunda  foydalanilm aydigan  so ’zlardir:  riyoziyot,  c h o ’ri, 
mirshab,  hudaychi.  S o ’zlarning eskirishi  ikki xil y o ’l bilan am alga 
oshadi:
• so ’zning  o ’zi  ham ,  u  ifodalagan  tush u n ch a  ham   eskiradi. 
B unday  so ’zlar  tarixiy  so ’zlar(istorizm lar)  deyiladi.  Istorizm lar 
o ’tm ish  voqeligi  b o ’lgan  narsa  —  ho d isalarn in g   n o m laridir: 
mingboshi,  tanob,  omoch,  cho ’ri.
• faqat  so’zning  o ’zi  eskiradi,  u  ifodalagan  tu sh u n ch a  esa 
saqlanadi va u boshqa so’z bilan nomlanadi: dudoq — lab, qopqa — 
eshik,  gard u n ,o ch u n   — dunyo.
4.  Yangi  so ’zlar  —  hozirgi  kunda  yangilik  b o ’yog’i  saqlanib 
turgan  so ’zlardir:  sayt,  marketing,  magistr.
5.A tam alar  —  m a’lum   fan,  kasb  -  hunarga  oid  b itta  aniq 
tu shunch ani  bildiruvchi  so ‘zlardir.  M asalan  tilshunoslikka  oid 
atam alar:  o 'zak,  sintaksis,  morfologiya,  hoi,  kelishik,  morfema. 
A tam alar q o ’llanishiga k o ’ra ilmiy atam alar va kasbiy atam alarga 
b o ’linadi.  M a ’lum  bir fan doirasida q o ’llanadigan atam alar ilmiy 
a ta m a la r  h iso b lan ad i:  m ilod,  era,  tuzum ,  quldorlik  tuzum i, 
antropologiya  —  tarixga  oid;  tenglama,  ildiz,  kasr  — m atem atika 
oid.  Ilm iy  atam alar  ikki  xil  y o ’l  bilan  hosil  b o ’ladi:
• um um xalq  tilidagi  so ’zlardan  m a ’nosini  m axsuslashtirish 
orqali hosil qilinadi.  Bunday so’zlar um um xalq tilida bir m a’noni,
24

fan tilida esa boshqa  m a ’n o n i bildiradi:  fe ’I,  hoi,  qo ’shimcha,  ot, 
to ’Idiruvchi —  tilshunoslikda atam a sanalsa,  um um xalq  tilida bu 
so’zlar boshqa m a’nolam i anglatadi.
• 
Boshqa tillardan ilmiy tush u n ch a u ch u n  atam a olish orqali. 
Bular  faqat  shu  fan  sohasidagina  ishlatilib,  um um xalq  tilida 
ishlatilmaydi:mws/>a/,  manfiy,  teorema, grammatika.
6. 
Jargon  va  argolar  — m a ’lum  dunyoqarashdagi,  guruhdagi 
kishilar n utq id a  q o ila n u v c h i so ‘z  va  iboralar:  mullajiring —  pul, 
ко ‘к  -   dollar,  qaychi  —  revizor.
Bular noadabiy qatlam ga m ansub so'zlardir.
O  ZBEK  TILINING  LUG'AT  TARKIBI
0 ‘zbek tili lug‘at tarkibiga kiruvchi  so 'z la r dastlab qaysi tilga 
mansubligiga qarab ikki turga b o iin a d i:  o ‘z qatlam  va o ‘zlashgan 
qatlam:
0 ‘z qatlam  so'zlariga um um turkiy so'zlar, ya’ni turkiy tillaming 
barchasi u ch u n  um um iy b o ’lgan so 'z la r kiradi.  U la r turkiy tillar 
uchun um um iy bo'lib, faqat fonetik jihatdan farqli talaffuz qilinishi 
m um kin:  ona,  bola,  yur,  kir,  ket.
U m um turkiy so 'zlar asosan otlar va fe’llarga m ansub b o ig a n . 
Bir,  ikki  b o 'g 'in li so 'z la r b o ig a n .  Bir b o 'g 'in li so 'z la r k o 'p in ch a 
yopiq  b o 'g 'in   b o 'lg an   va  asosan  fe’llar  kirgan.  K o 'p   b o 'g 'in li 
so'zlar  2  yoki  3  b o 'g 'in li  b o ig a n :  ota,  ona,  qara,  sana,  quvon, 
sevin.
O'zbek tilining o'zlashgan qatlamiga arabcha so'zlar, fors- tojikcha 
so'zlar,  ruscha-baynalm inal  so 'z la r  kiradi.
Arabcha  so'zlarea  xos  xususivatlar:
-  bir  xil  yoki  h a r  xil  u n lila rn in g   q o 's h a lo q   q o ila n ilish i: 
m aorif jam oa,  matbaa,  taajjub.
-  so 'z  boshi  m,  h,  v  tovushlari  bilan  boshlanuvchi  so 'z la r 
k o 'p   kuzatiladi:  muhabbat,  vijdon,  visol,  muqaddas,  Muxlisa, 
vazifa,  hayajon,  M alika,  hush,  hafsala.
- tutuq belgisining unlini cho'zish va undoshdan keyin ajratish 
xususiyati  h am  asosan arabcha so'zlarga xos:  ma ’no,  s u r ’at,  a ’lo, 
r a ’no,  ta l’at,  s a n ’at, j u r ’at,  m a s ’ul.
-  l,g ‘,  j   (sirg'aluvchi),  v,  h,  m 
arab ch a  so 'z la rn in g   faol 
tovushlaridir:  lug‘at,  lobar,  lahja, m ashg‘ul,  lavha, g'ulom,  hikmat, 
ajdaho, gijda,  maysara.
Fors  —  toiikcha so'zlarsa xos xususivatlar:
25

-  so 'z  yoki  b o 'g 'in   oxirida  q o ’sh  undoshlarning  qo'llanilishi 
xos:  daraxt,  go'sht,  sinf,  dastyor,  durust,  karaxt,  musht,  qasd, 
dash!,  dars,  raim,  mard,  mast.
-  f, j  (portlovchi,), x faol tovushlardir:  fitna,jar, xursand,  oftob, 
fazo,  xulosa, faqat, fahm -farosat,  daftar.
Ruscha bavnalminal so'zlar: Rus tili va u orqali boshqa tillardan 
o'zlashg an so 'z va  atam alardir:  tramvay,  stol,  stul,  variant,  tema, 
paragraf  vassal,  sayt, fayl.
LEKSIKOGRAFIYA
O 'zb ek   tilining  lug'atchilikka  bag'ishlangan  bo'lim idir. 
Lug'atlar alifbo tartibida tuziladi va quyidagi turlarga bo'linadi:
1.E nsiklopedik  (qom usiy)  lu g 'a tla r  —  b u lard a  keltirilgan 
so'zlam ing m a’nosi emas, balki shu so'z bilan nom langan voqelikka 
taalluqli  m a’lum otlar beriladi:  “ O 'zbek  milliy ensiklopediyasi” .
2.Taijim a lug'atlari — ikki yoki undan ortiq tildagi so'zlam ing 
qiyosiga bag'ishlangan lug'atlardir:  R uscha-o'zbekcha,  o'zbekcha- 
inglizcha,  inglizcha-ruscha-o'zbekcha lug’atlar.
3.Lingvistik  (filologik)  lu g 'a tla r  —  bular  tilsh un oslikn ing  
m a ’lu m   b ir  b o 'lim ig a ,  m uam m osiga  b a g 'ish lan g a n   b o 'la d i: 
“O 'zbek tilining im lo lu g 'ati” ,  “ O 'zbek tilining orfoepik lu g 'ati” , 
“O 'zbek tilining izohli lug'ati” .  Izohli lug'atda ham m a so'zlam ing 
m a’nolari,  qaysi tildan o'zlashganligi,  bosh va ko'ch m a  m a’nolari 
izohlanadi.
“ O 'z b e k   tilining  izohli  frazeologik  lu g 'a ti”da  iboralarning 
m a’nolari sinonimlari, variantlari  beriladi.  “O 'zb ek  tiliningchappa 
(ters)  lu g 'a ti” da  s o 'z la r  oxirgi  harfi  b o 'y ic h a   joylashtiriladi, 
qofiyadosh,  bir  xil  q o 'sh im c h a li  s o 'z la r  aniqlanadi.  Quyidagi 
lug’atlarni  eslab  qoling:  “O 'z b e k   tilining  sinonim lari  lu g 'a ti” , 
“O 'z b e k  tilining antonim lar lu g 'a ti” ,  “O 'z b e k  tilining etimologik 
lu g 'a ti” ,  “ O 'z b e k   tili  om onim lari  lu g 'a ti” ,  “O 'z b e k   ism lari 
lu g 'a ti” ,  “N avoiy asarlari lu g 'a ti” .
SO 'Z  TA RK IB I  (M O R F E M IK A )
S o'z  tarkibi -  asos va qo'shimchalardan iborat.  So'zning asosiy 
m a’nosini ifodalab, mustaqil qo'llana oladigan qismi asos deyiladi. 
Asos  so 'z n in g   tub,  bo 'lin m as  lug'aviy  m a ’noli  qism i  bo 'lib , 
barcha so'zlarda qatnashadi.
26

M ustaqil  q o ‘llan a  olm aydigan,  asosga  q o ‘shilib,  unga  yangi 
m a’no yoki qo'shim cha m a’no yuklaydigan, shuningdek, so‘zlam i 
bog'lashga xizmat qiladigan qismga qo‘shimcha deyiladi.  Q o‘shimcha 
asosga 
q o 'sh ilib ,  uning  lug'aviy  yoki  gram m atik  m a ’nosini 
shakllantirishga  xizm at  qiladi:  kel  +   di 
-  keldi  (gram m atik 
m a’no); p a st +  ay - pasay (lug'aviy m a’no  -sifatdan fe’l yasalgan).
So‘zni m a ’noli qismlarga ajratishga e ’tibor bering:  uyush /q o q / 
lik,ко ‘ngil/chan,  ke l/tir/ish /n i,  su vo /q /ch i/lik ,  b iz/n iki/la r, y a l t /  
ira/sh/i/dan,  ish/lo/vchi/lar,  u n/um /dor/lik,  inson/iy/at/ga, p is h / 
iq/chilik.
Q o 'shim chalar vazifasiga ko‘ra ikki turli b o ia d i:  so'z yasovchi 
qo'shim chalar va shakl yasovchi qo'shimchalar.  Masalan, ~oq asosiga 
- l a  qo'shim chasining qo'shilishidan «oq rangga kiritish»  m a ’noli 
yangi so 'z yasalgan.  Shakl yasovchi qo 'sh im ch alar yangi  lug'aviy 
m a’no  hosil  qilm aydi.  M asalan:  qizlar so 'zid a  qizlarning  birdan 
ortiq ekanligi,  qizcha so'zida esa kichraytirish m a’nosi ifodalangan. 
D em ak,  q o 'sh im ch alar quyidagi turlarga bo'linadi:
S o‘z yasovchi qo'shim chalar — asosga qo'shilib , yangi m a ’noli 
so'z  yasaydi,  ular  so 'zning  lug'aviy  m a ’nosini  shakllantirishga 
xizm at qiladi.  S o 'z yasovchi q o 'sh im ch alar to 'rtta  turkum ga xos 
so 'zlam i  yasaydi:  O T   ,  SIFA T  ,  F E ’L   ,  RA V ISH .  M asalan: 
kabob+paz, supur+gi,  tepa+lik,  orom+goh  (ot), gul+siz, meva+li, 
ish Jrchan~~og‘iz+ aki  (sifat),  yashir+in,  mard+ona,  butun+lay, 
no+iloj (ravish),  qalt+ira,  sekin+ la,  kech+ ik,  suv+sira  (fe’l /  
S hakl  yasovchi  q o ‘shim chaIar  —  asosga  q o 'sh ilib ,  unin g 
m a’nosiga  q o 'sh im ch a  m a’no  yuklash  yoki  o 'z i  q o'shilayotgan 
so'zni boshqa so'zga bogiash vazifasini bajaruvchi qo'shimchalardir. 
Demak,  shakl yasovchi qo'shim chalar gramm atik m a’noga xizm at 
qiladi,  so 'zning  m a ’lum  turkum ga xos  m a ’nosini  shakllantiradi, 
lug'aviy m a ’noni o'zgartirm aydi.
27

Shakl  yasovchi  q o ‘shim chalar  o ‘z  navbatida vazifasiga  k o ‘ra 
ikki  turli  b o ia d i:  lug‘aviy  shakl  yasovchilar  va  sintaktik  shakl 
yasovchilar (sintaktik m unosabat shakllari).
L ug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimcha — asosga q o ‘shilib ,  uning 
m a’nosiga qo‘shim cha m a’no yuklovchi qo‘shimchalardir.  Masalan: 
gul+lar,  kel+ gan,  yaxshi+ roq,  bor+ib.
Q uyida  so ‘z  turkum lariga  m ansub  lug‘aviy  shakl  yasovchi 
qo'shim chalarga diqqat qiling:
Otlarda:
-la r  (k o ‘plik)  q o ‘shim chasi:  kitoblar,  gullar,  qizlar.
- c h a ,  -c h o q ,  -c h a k ,  -(a )lo q  
(kich ray tirish   ,  erk alatish ) 
q o ‘shim chasi: kelinchak,  bog‘cha,  toychoq..
-niki  (qarashlilik)  q o ‘shim chasi:  m en iki,  settiki,  m akta bn iki, 
oyimniki_.
-g a ch a  (chegara)  q o ‘shim chasi:  Toshkentgacha  ik k i  soatlik 
yo 7 bor.  Uydan  m aktabgacha  bo ‘Igan  masofa  uncha  uzoq  emas.
-dagi  (o ‘rin-joy)  q o ‘shimchasi:  Qishloqdagi hovvimizda mevali 
daraxtlar ко ‘p.
- x o n ,   - j o n ,   - b o y ,  - v a c h c h a ,   - b e k ,   -v o y   ( h u r m a t )  
q o ‘shim chasi:  M anzuraxon,  0 ‘tkirjon,  Salimboy,  m ullavachcha. 
Sifatlarda:
-ro q   —  qiyosiy daraja  q o ‘shim chasi:  y o g ‘liroq palov.
-i(s h ),  -i(m tir)  —  ozaytirm a  daraja q o ‘shim chasi:  ко ‘k im tir, 
sarg‘im tir,
-g in a   -  b elg in in g   k u ch sizlig in i  b e lg ilo v c h i  q o ‘sh im ch a: 
kichkinagina,  maydagina.
Sonlarda:
-inchi,  - t a ,  -ta c h a ,  -la rc h a ,  -lab ,  -ov,  -a la ,  -ovlon:  birinchi, 
bitta,  beshtacha, yuzlarcha,  minglab,  beshala,  uchovlon.
F e’lla r da:
-m a   —  h a ra k a tn in g   b o im a g a n lig in i  ifod alay di:  qochm a, 
yugurm a,  borm a,  yozm a;
- ( i) n ,- ( i) l,  -(i)s h ,  - d ir( -tir ),  - t,  -s a t,  -g a z (-k a z ,-q a z ,-g ‘az) 
ко ‘rsat,  keril,  keltir,  о ‘tqaz,  oshir,  tomiz,  kiyin ,  egil;
-s a   -  sh art  m ayli  q o ‘shim chasi:  borsa,  kelsa,  о ‘qisa;
-m oqchi -  m aqsad mayli q o ‘shimchasi:  bormoqchi,  kelmoqchi, 
о ‘qim oqchi;
-g a n ,  - a r ,  -m as  sifatdosh  q o ‘shim chalari:  kela r  —  kelm as, 
bo ‘la r  — bo ‘Imas;
28

-(i)sh,-m oq,  -(u )v  harakat  nom i  qo'shim chalari:  o'qim oq, 
bormoq,  kelmoq;
-(i)b ,  -gach,-guncha,  -gani,  -may ravishdosh qo'shim chalari: 
borib,  borgach,  borguncha;
-la,  -gila(-kila,-qila)  ishqala,  savala,  tortqila,  surgila; 
-inqira,  -imsira  — harakatning takroriyligi  yoki  kuchsizligini 
bildiruvchi  qo'shim cha:  bosinqira,  kulim sira  .
Sintaktik munosabat  shakllarini yasovchi  qo‘shimchalar  o'zi 
qo'shilayotgan  so 'zn i  boshqasiga  bog'lash  vazifasini  bajaruvchi 
qo'shim chalardir.  Bu qo'shim chalar mustaqil m a’no anglatm aydi, 
so'z m a’nosiga qo'shim cha m a’no qo'shm aydi.  So'zlarni bir-biriga 
bog'lash,  so 'z birikm asi va  gap  hosil  qilish  u ch u n   xizm at qiladi. 
Ularga:
-kelishik q o 'sh im c h a la ri;
-egalik qo'shim chalari;
-shaxs-son  q o 'shim chalari  kiradi.
So'zning m a’noli qismlari m a’lum  tartibga ega.  Q o'shim chalar 
so'zlarga quyidagi tartibda qo'shiladi: 
*  г
Asos
So*z yasovchi
Lug'aviy shakl yasovchi
Sintaktik shakl yasovchi

► qoShiinchalar —► qo'shimchalar 
— ►
q o ‘s h im c h a Ia r
Quyidagi so'zlam ing m a’noli qismlari  tartibiga e ’tibo r bering: 
ish + c h i+ la r+ im iz,  p a x ta + c h ilik + n i,  te r+ im + c h i+ la r+ g a , 
bog ‘+bon +lar+da,  ish +la +t+ish +ni.
B a ’z a n   s h a k l  y a s o v c h i  q o 's h i m c h a   s o 'z   y a s o v c h i 
qo'shim chalardan oldin qo'shilish holati ham  uchraydi.  M asalan: 
ко ‘rsatma,o ‘tkazgich,  tortinchoq,  isitma.
Quyidagi holatlarda so'z tarkibi qismlarga ajralmaydi:
'  -ko'makchilarda:  ко ‘ra ,  qaraganda, bo ‘ylab,  boshlab, yarasha; 
-ayrim  ravishlarda:  birdan  ,  tezda,  yolg'ondan,  birdaniga, 
qo ‘qqisdan,  chindan;
-m odal  s o ‘zlarda:  aftidan,  cham asi,  s o ‘zsiz,  shubhasiz, 
aytishlaricha;
-  tarixiy  yasalishda:  quloqchin,qishloq,  yuksak,kom ir,  olcha.
Qo'shimchalar tuzilishiea ko 'ra  sodda va murakkab bo'ladi.
Sodda qo'shim chalar — bitta tarkibga egadir:  ish +chi, yash +a, 
suv+sira.
M u ra k k a b   qo'shim chalar  —  bir  n ech a  q o 'sh im ch alarn in g  
birlashuvidan tashkil topadi:  ikki  +  lan,  mo 7  +  ch ilik,  pishiq  + 
chilik,  isrof + garchilik,  kom pyuter  +  lashtirish.
29

S O Z   YASALISHI
S o‘z yasalishi tilshunoslikning bir b o iim i b o ‘lib, bunda yangi 
so 'd a rn in g y a sa lish  usullari o ‘rganiladi.
O 'zbek tilida quyidagi so‘z yasalish usullari bor:
M orfologik usul-  (asos +  so‘z yasovchi q o ‘shim cha)  — asosga 
so ‘z  yasovchi  q o ‘shim cha  q o ‘shilishidan  yangi  so ‘z  yasaladi: 
yaxshi+ lik,  quvon+ch,  k o ‘r+ ik,  erin+choq, y o ‘l+iq, gup+illa.  Bu 
usul bilan sodda yasama so'zlar yasaladi.
S in ta k tik   usul-  (asos+asos)  -  bunda  q o 'sh m a  so 'z la r  hosil 
b o 'la d i,  u la r  b ir  n e c h a   m u staq il  m a ’noli  m o rfe m a la rn in g  
qo'shilishidan yasaladi:  bel+bog‘,  havo+rang,  olib+sotar,  atir+gul, 
olib+bormoq,  taklif+qilmoq,  har+doim.
S em antik (m a ’noviv) usul- bunda bir turkum ga xos so'z boshqa 
so 'z  turkum iga  k o ‘chib,  yangi  m a ’no  anglatadi:  yupqa  (  belgi  - 
sifat),  yupqa  (taom  nom i  -  ot)
S o 'zla rn i qisqartirish  usuli-  so 'z  yasalishining bu  usuli  faqat 
ot  so 'z  turkum iga  xos  bo'lib,  so'zlarni  qisqartirish  orqali  yangi 
so'z yasaladi.  Q isqartm a so'zlar quyidagicha yasaladi:
• bosh  harflam i  qisqartirish  bilan:  IIB ,  BM T,  AQ Sh,  TDPU;
 b o 'g 'in  va bosh  harflam i qisqartirish bilan:  ToshMA,  0 ‘zAA, 
Far DU,  0 ‘zMU;
  y o p iq   b o 'g 'i n l a r n i   q is q a rtiris h   o rq a li:  T o sh viltra n s,
О ‘zdavnashr.
Q isqartm a  otlarni  shartli  qisqartm alardan  farqlash  lozim :
S. Rahimov, A .N avoiy kabi.
SO  Z  YASALISHI  TA H L ILI:
1.M atn tarkibidagi yasama so'zlargina ajratiladi.
2.M atn tarkibidagi yasama so'zlar m a’noli qismlarga ajratiladi.
3.Tahlxl  jarayonida  shakl  yasovchi  q o 'sh im ch ala r  inobatga 
olinm aydi.
4.Agarda so 'z tarkibida bir necha so'z yasovchi qo'sh im chalar 
qatnashgan bo'lsa oxirgisi so'z yasovchi qo'shim cha  sifatida ajratiladi 
(unum dorlik so’zida unum dor — asos,  lik  yasovchi q o ’shimchadir, 
sifatdan ot  vasalgan).
5.Qaysi  tu rkum dan so'z yusalganligi  aytiladi.
N am una:  Tepaliklarda qor ostidan zanglagan  temir parchalari 
chiqib turar edi.  Ushbu gapda ikkita yasama so'z bor:  tepaliklarda -
30

so'zida  asos  -  tepa,  yasovchi  q o ‘shim cha  —  lik,  ravishdan  ot 
yasalgan;  zanglagan  —  so‘zida  asos  —  zang,  la  —  so 'z  yasovchi 
qo'shim cha,  o tdan  fe’l  yasalgan.
SO'ZLARNING  TURLARI
S o 'zlar tuzilishiga  ko'ra:  sodda  so'zlar,  q o 'sh m a  so'zlar, juft 
so'zlar,  takroriy so'zlarga bo'linadi.
S o dda   s o 'z la r   —  b ir  aso sd a n   ib o rat  b o 'lg a n   s o 'z la rd ir: 
kitobxon,baland, mevazor, qoramtir kabi.  Sodda so'zlar o 'z navbatida 
ikkiga bo'linadi: sodda tub so'zlar va sodda yasama so'zlar.
'  Sodda tub soizlar —  tarkibi  asos va yasovchi qo 'shim chalarga 
bo'linm aydigan  so'zlardir.  B oshqacha  aytganda,  tarkibida  so 'z 
yasovchi qo 'sh im ch a bo'lm agan so'zlar tub so 'zlar deyiladi:  bola, 
uycha, yaxshiroq,  borgan.  Bunday so'zlar tarkibida  shakl yasovchi 
qo'sh im ch a  qatnashishi  yoki  so 'z  faqat  asosdan  iborat  bo'lishi 
m um kin.
Sodda  yasam a  so‘zlar.  Asosga  so 'z  yasovchi  q o 'sh im ch alar 
qo'shilishi orqali hosil qilingan so’zlar sodda yasama so'zlar deyiladi. 
M asalan:  o'rikzor,  sersavlat,  zargarlik,  qahramonona.  D em ak, 
bunday so 'zlar  tarkibida so 'z yasovchi q o 'sh im ch a ishtirok etgan 
so'zlardir.
S o'zning shakl yasovchi qo'shim chalarsiz qismi  asos sanaladi: 
haliqchilar,  ishchanWk,  fo'p/andi.
Bir um um iy asosga ega bo'lg an   so 'z la r asosdosh  (o ’zakdosh) 
so 'zlar deyiladi:  tinch,  tinim ,  betinim,  tiniq; gulla,  guidon, gulli.
Q o'shm a  so 'z la r-  bir  n echa  asoslarning  birikuvidan  hosil 
boigan,  y a’ni  sintaktik  usul  bilan  yasalgan  so'zlardir:  tomorqa, 
bedapoya,  Yangiyo‘1, yo lg ‘izoyoa, sohibjamol,  oz/nuncha,  devsifat. 
Q o 'sh m a  so 'z la m in g   tarkibi  turli  so 'z  tu rkum larid an  bo'lishi 
m um kin:  k o ‘ksulton{sifat  va  ot),  qorbo‘ron  (ot  va  o t),  shirinso‘z 
(sifat va ot) kabi.  Fel turkum ida qo'shm a fe’llar doim ajratib yoziladi: 
sotib  olmoq,  ahd  qilmoq,  borib  kelmoq,  bayon  etmoq.  Q o'shm a 
so 'zlar  ham   yasam a  so ‘zlardir.
J u ft  s o 'z la r -  u m u m la s h tiris h ,  ja m la s h   kabi  g ra m m a tik  
m a ’nolarni  ifodalaydi,  chiziqcha  bilan  ajratib  yoziladi:  qozon- 
tovoq,  yaxshi-yom on,  ana-m ana,  eson-omon
Juft so 'z qism lari quyidagicha tuziladi:
• 
h a r ikki qism i  m ustaqil  q o 'llan a oladi:  k o ‘rp a -to ‘shak,  esli- 
hushli,  siz-biz;
31

• faqat  bir  qism i  m ustaqil  q o 'lla n a   oladi:  egri-bugri,  temir- 
tersak;
 h ar  ikkala  qism i  m ustaqil  q o ‘llana  olm aydi:  щ -buji,  apil- 
tapil.
Juft so ‘z qismlai quyidagi m a ’no m unosabatlarini hosil  qiladi:
• o ‘zaro sinonim  (m a’nodosh) so‘zlardan tuziladi: b axt-saodat, 
kuch-quvvat;
• o ‘zaro antonim  so‘zlardan tuziladi:  uzoq-yaqin,  qishin-yozin, 
katta-kichik;
 sinonim   b o 'lm agan,  uyadosh  so ‘zlardan  tuziladi:  ota-ona, 
qovun-tarvuz-
Ba’zan juft so‘zlarda sem antik usul bilan yasalish  (boshqa so‘z 
turkumiga ko'chish) holati kuzatiladi.  Masalan:  bordi-keldi, qo ‘ydi- 
chiqdi,  oldi-berdi  fe’llari  ot  so‘z  turkum iga  ko ‘chadi:  Ularning 
ко ‘p  yillardan  beri  bordi-keldisi  bor.
Takroriy  so'zlar.  Bu  so‘zlar  ham  juft  so ‘zlar  kabi  chiziqcha 
bilan ajratib yoziladi, yasama so‘z sanalmaydi. Takroriylik,  ko‘plik, 
jam likkabi g ram m atikm a’nolarni  ifodalaydi. Uzun-uzun kipriklari 
qilt etmaydi.  0 ‘z onamni qayla-qayta xotirlayman. Takroriy so‘zlar 
birinchi  undosh  tovushni  o ‘zgartirish  bilan  ham   hosil  qilinishi 
m um kin:  ish-pish,  b u g ‘doy-m u g ‘loy,  non-pon.  Takroriy so ‘zlarni 
gapda ketm a-ket qo'llangan so'zlardan ham da nutqiy takrorlardan 
farqlash lozim:  Suv toshdan toshga urilib oqadi.  O'zingni o'zingga 
maqtagandan  qo ‘rq.  Oyi,  oyi,  tezroq  keling!
OT  YASALISHI
O tlar turli so‘z turkum laridan morfologik,  sintaktik va so‘zlam i 
qisqartirish  usullari  bilan  yasaladi.  Q uyida  o t  yasalish  usullarini 
ko ‘rib chiqam iz.
Download 24 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling