Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- QO’LLANISH DOIRASIGA KO’RA O’ZBEK TILINING LUG’AT TARKIBI 1. Umumxalq ishlatadigan so’zlar
- 2. Shevaga xos so ’zlar
- 4. Yangi so ’zlar
- O ZBEK TILINING LUGAT TARKIBI
- -(i)sh,-m oq, -(u )v
- Sintaktik munosabat shakllarini yasovchi qo‘shimchalar
- -komakchilarda
FRAZEOLOGIYA Tilshunoslikning iboralarni o ‘rganuvchi b o ‘limidir. Iborada bir necha so‘z birgalikda bitta turg‘un birikm ani hosil qiladi va bitta so‘zga teng keladigan k o ‘chm a m a ’noni anglatadi: aravani quruq olib qochmoq — «aldam oq», q o ‘li ochiq — «saxiy». Iboralarni o ‘z m a ’nosida q o ila n g a n erkin so‘z birikm alaridan farqlash lozim : K altak zarbidan boshini shishirdi - o ‘z m a’nosida qoilangan . N im a qilishini bilm ay boshi shishdi - k o ‘ch m a m an o d a qoilangan ibora. B a rm o g ’in i tishlam oq, o ’z y o g ’ida qovurilm oq, q u lo g ’iga quymoq, tarvuzi q o ’ltigidan tushmoq birliklarida ham shu holat kuzatiladi. Ib o ralard a so 'z la r m a ’noviy b u tu n lik u ch u n birlashgan — yaxlitlangan b o ia d i va bitta lug‘aviy m a’no anglatadi. Iboralar bitta lug'aviy birlik sifatida qaraladi, lug'atlarda so'zlar qatorida beriladi, chunki u lar h am so 'z la r kabi m a ’no ifodalaydi. M asalan, ко ‘zini yog‘ bosgan iborasi — «m ag'rurlangan», yo g ‘ tushsa yalaguday iborasi — «toza», t o ‘nini teskari kiyib olmoq iborasi - «qaysarlik qilmoq» m a’nosini beradi. Iboralar fikrni obrazli tarzda ifodalashga xizmat qiladi. Iboralar h am xuddi so 'zlar kabi o m onim , sinonim , an to n im b o ia oladi. O m onim iboralar shaklan bir xil, m a’nolari esa turlicha b o ig a n iboralardir. Masalan: ------ ► o im o q ко ‘z y u m m o q ------ ► e ’tib o r berm aslik. Quyidagi om onim iboralam ing m a’nolarini qiyoslang: boshiga ко ‘tarmoq, so ‘z bermoq, qo 7 ко ‘tarmoq. S inonim iboralar shaklan h ar xil b o is a ham bir-biriga yaqin m a’noli iboralardir: hafsalasi p ir b o ‘lmoq, tarvuzi q o ‘ltig‘idan tushmoq; o g ‘zi qulog‘ida, og'zining tanobi qochgan, boshi k o ‘kka у etgan. A nto n im iboralar xuddi so 'z la r kabi zid m a ’noli iboralardir: boshi k o ‘k k a yetm oq — tarvuzi q o ‘ltig‘idan tushmoq, yulduzni benarvon uradigan — q o ‘y o g ‘zidan c h o ‘p olmagan. 23 QO’LLANISH DOIRASIGA KO’RA O’ZBEK TILINING LUG’AT TARKIBI 1. Umumxalq ishlatadigan so’zlar - yoshidan, jinsidan, kasbidan, dunyoqarashidan q a t’i nazar barchaning nutqida q o ’llanadigan so’zlardir: bormoq, kelmoq, ovqat, mashina, oq, qora, daraxt, meva, katta, kichik. Bunday so’zlar o ’zbek tilida so’zlashuvchilaming barchasi uchun umumiy bo’lgan, hammaga tushunarli va hammaning nutqida bir xil darajada qo’llanadigan so’zlardir. 2. Shevaga xos so ’zlar - m a ’lum hududda q o ’llanuvchi so ’zlardir: moma, m oyak, (aka, inak, ena. B unday so ’zlar bir tilning faqat m a’lum hududiga xos b o ’lib, boshqa joylarda o ’zgacha nom bilan yuritiladi. Bu so’zlardan bittasi um um xalq tili b o ’lgan adabiy til uchun qabul qilinadi va ana shu so ’z adabiy til u ch un m e ’yor sanaladi: mo ’rcha, qarinja, chum oli — bu so ’zlardan chum oli — adabiy tilga, m o ’rcha — Buxoro shevasiga, qarinja — Xorazm shevasiga xos so’zdir. 3. Eskirgan so’zlar - tilim izning m a’lum davrida q o ’llanib, hozirgi kunda foydalanilm aydigan so ’zlardir: riyoziyot, c h o ’ri, mirshab, hudaychi. S o ’zlarning eskirishi ikki xil y o ’l bilan am alga oshadi: • so ’zning o ’zi ham , u ifodalagan tush u n ch a ham eskiradi. B unday so ’zlar tarixiy so ’zlar(istorizm lar) deyiladi. Istorizm lar o ’tm ish voqeligi b o ’lgan narsa — ho d isalarn in g n o m laridir: mingboshi, tanob, omoch, cho ’ri. • faqat so’zning o ’zi eskiradi, u ifodalagan tu sh u n ch a esa saqlanadi va u boshqa so’z bilan nomlanadi: dudoq — lab, qopqa — eshik, gard u n ,o ch u n — dunyo. 4. Yangi so ’zlar — hozirgi kunda yangilik b o ’yog’i saqlanib turgan so ’zlardir: sayt, marketing, magistr. 5.A tam alar — m a’lum fan, kasb - hunarga oid b itta aniq tu shunch ani bildiruvchi so ‘zlardir. M asalan tilshunoslikka oid atam alar: o 'zak, sintaksis, morfologiya, hoi, kelishik, morfema. A tam alar q o ’llanishiga k o ’ra ilmiy atam alar va kasbiy atam alarga b o ’linadi. M a ’lum bir fan doirasida q o ’llanadigan atam alar ilmiy a ta m a la r h iso b lan ad i: m ilod, era, tuzum , quldorlik tuzum i, antropologiya — tarixga oid; tenglama, ildiz, kasr — m atem atika oid. Ilm iy atam alar ikki xil y o ’l bilan hosil b o ’ladi: • um um xalq tilidagi so ’zlardan m a ’nosini m axsuslashtirish orqali hosil qilinadi. Bunday so’zlar um um xalq tilida bir m a’noni, 24 fan tilida esa boshqa m a ’n o n i bildiradi: fe ’I, hoi, qo ’shimcha, ot, to ’Idiruvchi — tilshunoslikda atam a sanalsa, um um xalq tilida bu so’zlar boshqa m a’nolam i anglatadi. • Boshqa tillardan ilmiy tush u n ch a u ch u n atam a olish orqali. Bular faqat shu fan sohasidagina ishlatilib, um um xalq tilida ishlatilmaydi:mws/>a/, manfiy, teorema, grammatika. 6. Jargon va argolar — m a ’lum dunyoqarashdagi, guruhdagi kishilar n utq id a q o ila n u v c h i so ‘z va iboralar: mullajiring — pul, ко ‘к - dollar, qaychi — revizor. Bular noadabiy qatlam ga m ansub so'zlardir. O ZBEK TILINING LUG'AT TARKIBI 0 ‘zbek tili lug‘at tarkibiga kiruvchi so 'z la r dastlab qaysi tilga mansubligiga qarab ikki turga b o iin a d i: o ‘z qatlam va o ‘zlashgan qatlam: 0 ‘z qatlam so'zlariga um um turkiy so'zlar, ya’ni turkiy tillaming barchasi u ch u n um um iy b o ’lgan so 'z la r kiradi. U la r turkiy tillar uchun um um iy bo'lib, faqat fonetik jihatdan farqli talaffuz qilinishi m um kin: ona, bola, yur, kir, ket. U m um turkiy so 'zlar asosan otlar va fe’llarga m ansub b o ig a n . Bir, ikki b o 'g 'in li so 'z la r b o ig a n . Bir b o 'g 'in li so 'z la r k o 'p in ch a yopiq b o 'g 'in b o 'lg an va asosan fe’llar kirgan. K o 'p b o 'g 'in li so'zlar 2 yoki 3 b o 'g 'in li b o ig a n : ota, ona, qara, sana, quvon, sevin. O'zbek tilining o'zlashgan qatlamiga arabcha so'zlar, fors- tojikcha so'zlar, ruscha-baynalm inal so 'z la r kiradi. Arabcha so'zlarea xos xususivatlar: - bir xil yoki h a r xil u n lila rn in g q o 's h a lo q q o ila n ilish i: m aorif jam oa, matbaa, taajjub. - so 'z boshi m, h, v tovushlari bilan boshlanuvchi so 'z la r k o 'p kuzatiladi: muhabbat, vijdon, visol, muqaddas, Muxlisa, vazifa, hayajon, M alika, hush, hafsala. - tutuq belgisining unlini cho'zish va undoshdan keyin ajratish xususiyati h am asosan arabcha so'zlarga xos: ma ’no, s u r ’at, a ’lo, r a ’no, ta l’at, s a n ’at, j u r ’at, m a s ’ul. - l,g ‘, j (sirg'aluvchi), v, h, m arab ch a so 'z la rn in g faol tovushlaridir: lug‘at, lobar, lahja, m ashg‘ul, lavha, g'ulom, hikmat, ajdaho, gijda, maysara. Fors — toiikcha so'zlarsa xos xususivatlar: 25 - so 'z yoki b o 'g 'in oxirida q o ’sh undoshlarning qo'llanilishi xos: daraxt, go'sht, sinf, dastyor, durust, karaxt, musht, qasd, dash!, dars, raim, mard, mast. - f, j (portlovchi,), x faol tovushlardir: fitna,jar, xursand, oftob, fazo, xulosa, faqat, fahm -farosat, daftar. Ruscha bavnalminal so'zlar: Rus tili va u orqali boshqa tillardan o'zlashg an so 'z va atam alardir: tramvay, stol, stul, variant, tema, paragraf vassal, sayt, fayl. LEKSIKOGRAFIYA O 'zb ek tilining lug'atchilikka bag'ishlangan bo'lim idir. Lug'atlar alifbo tartibida tuziladi va quyidagi turlarga bo'linadi: 1.E nsiklopedik (qom usiy) lu g 'a tla r — b u lard a keltirilgan so'zlam ing m a’nosi emas, balki shu so'z bilan nom langan voqelikka taalluqli m a’lum otlar beriladi: “ O 'zbek milliy ensiklopediyasi” . 2.Taijim a lug'atlari — ikki yoki undan ortiq tildagi so'zlam ing qiyosiga bag'ishlangan lug'atlardir: R uscha-o'zbekcha, o'zbekcha- inglizcha, inglizcha-ruscha-o'zbekcha lug’atlar. 3.Lingvistik (filologik) lu g 'a tla r — bular tilsh un oslikn ing m a ’lu m b ir b o 'lim ig a , m uam m osiga b a g 'ish lan g a n b o 'la d i: “O 'zbek tilining im lo lu g 'ati” , “ O 'zbek tilining orfoepik lu g 'ati” , “O 'zbek tilining izohli lug'ati” . Izohli lug'atda ham m a so'zlam ing m a’nolari, qaysi tildan o'zlashganligi, bosh va ko'ch m a m a’nolari izohlanadi. “ O 'z b e k tilining izohli frazeologik lu g 'a ti”da iboralarning m a’nolari sinonimlari, variantlari beriladi. “O 'zb ek tiliningchappa (ters) lu g 'a ti” da s o 'z la r oxirgi harfi b o 'y ic h a joylashtiriladi, qofiyadosh, bir xil q o 'sh im c h a li s o 'z la r aniqlanadi. Quyidagi lug’atlarni eslab qoling: “O 'z b e k tilining sinonim lari lu g 'a ti” , “O 'z b e k tilining antonim lar lu g 'a ti” , “O 'z b e k tilining etimologik lu g 'a ti” , “ O 'z b e k tili om onim lari lu g 'a ti” , “O 'z b e k ism lari lu g 'a ti” , “N avoiy asarlari lu g 'a ti” . SO 'Z TA RK IB I (M O R F E M IK A ) S o'z tarkibi - asos va qo'shimchalardan iborat. So'zning asosiy m a’nosini ifodalab, mustaqil qo'llana oladigan qismi asos deyiladi. Asos so 'z n in g tub, bo 'lin m as lug'aviy m a ’noli qism i bo 'lib , barcha so'zlarda qatnashadi. 26 M ustaqil q o ‘llan a olm aydigan, asosga q o ‘shilib, unga yangi m a’no yoki qo'shim cha m a’no yuklaydigan, shuningdek, so‘zlam i bog'lashga xizmat qiladigan qismga qo‘shimcha deyiladi. Q o‘shimcha asosga q o 'sh ilib , uning lug'aviy yoki gram m atik m a ’nosini shakllantirishga xizm at qiladi: kel + di - keldi (gram m atik m a’no); p a st + ay - pasay (lug'aviy m a’no -sifatdan fe’l yasalgan). So‘zni m a ’noli qismlarga ajratishga e ’tibor bering: uyush /q o q / lik,ко ‘ngil/chan, ke l/tir/ish /n i, su vo /q /ch i/lik , b iz/n iki/la r, y a l t / ira/sh/i/dan, ish/lo/vchi/lar, u n/um /dor/lik, inson/iy/at/ga, p is h / iq/chilik. Q o 'shim chalar vazifasiga ko‘ra ikki turli b o ia d i: so'z yasovchi qo'shim chalar va shakl yasovchi qo'shimchalar. Masalan, ~oq asosiga - l a qo'shim chasining qo'shilishidan «oq rangga kiritish» m a ’noli yangi so 'z yasalgan. Shakl yasovchi qo 'sh im ch alar yangi lug'aviy m a’no hosil qilm aydi. M asalan: qizlar so 'zid a qizlarning birdan ortiq ekanligi, qizcha so'zida esa kichraytirish m a’nosi ifodalangan. D em ak, q o 'sh im ch alar quyidagi turlarga bo'linadi: S o‘z yasovchi qo'shim chalar — asosga qo'shilib , yangi m a ’noli so'z yasaydi, ular so 'zning lug'aviy m a ’nosini shakllantirishga xizm at qiladi. S o 'z yasovchi q o 'sh im ch alar to 'rtta turkum ga xos so 'zlam i yasaydi: O T , SIFA T , F E ’L , RA V ISH . M asalan: kabob+paz, supur+gi, tepa+lik, orom+goh (ot), gul+siz, meva+li, ish Jrchan~~og‘iz+ aki (sifat), yashir+in, mard+ona, butun+lay, no+iloj (ravish), qalt+ira, sekin+ la, kech+ ik, suv+sira (fe’l / S hakl yasovchi q o ‘shim chaIar — asosga q o 'sh ilib , unin g m a’nosiga q o 'sh im ch a m a’no yuklash yoki o 'z i q o'shilayotgan so'zni boshqa so'zga bogiash vazifasini bajaruvchi qo'shimchalardir. Demak, shakl yasovchi qo'shim chalar gramm atik m a’noga xizm at qiladi, so 'zning m a ’lum turkum ga xos m a ’nosini shakllantiradi, lug'aviy m a ’noni o'zgartirm aydi. 27 Shakl yasovchi q o ‘shim chalar o ‘z navbatida vazifasiga k o ‘ra ikki turli b o ia d i: lug‘aviy shakl yasovchilar va sintaktik shakl yasovchilar (sintaktik m unosabat shakllari). L ug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimcha — asosga q o ‘shilib , uning m a’nosiga qo‘shim cha m a’no yuklovchi qo‘shimchalardir. Masalan: gul+lar, kel+ gan, yaxshi+ roq, bor+ib. Q uyida so ‘z turkum lariga m ansub lug‘aviy shakl yasovchi qo'shim chalarga diqqat qiling: Otlarda: -la r (k o ‘plik) q o ‘shim chasi: kitoblar, gullar, qizlar. - c h a , -c h o q , -c h a k , -(a )lo q (kich ray tirish , erk alatish ) q o ‘shim chasi: kelinchak, bog‘cha, toychoq.. -niki (qarashlilik) q o ‘shim chasi: m en iki, settiki, m akta bn iki, oyimniki_. -g a ch a (chegara) q o ‘shim chasi: Toshkentgacha ik k i soatlik yo 7 bor. Uydan m aktabgacha bo ‘Igan masofa uncha uzoq emas. -dagi (o ‘rin-joy) q o ‘shimchasi: Qishloqdagi hovvimizda mevali daraxtlar ко ‘p. - x o n , - j o n , - b o y , - v a c h c h a , - b e k , -v o y ( h u r m a t ) q o ‘shim chasi: M anzuraxon, 0 ‘tkirjon, Salimboy, m ullavachcha. Sifatlarda: -ro q — qiyosiy daraja q o ‘shim chasi: y o g ‘liroq palov. -i(s h ), -i(m tir) — ozaytirm a daraja q o ‘shim chasi: ко ‘k im tir, sarg‘im tir, -g in a - b elg in in g k u ch sizlig in i b e lg ilo v c h i q o ‘sh im ch a: kichkinagina, maydagina. Sonlarda: -inchi, - t a , -ta c h a , -la rc h a , -lab , -ov, -a la , -ovlon: birinchi, bitta, beshtacha, yuzlarcha, minglab, beshala, uchovlon. F e’lla r da: -m a — h a ra k a tn in g b o im a g a n lig in i ifod alay di: qochm a, yugurm a, borm a, yozm a; - ( i) n ,- ( i) l, -(i)s h , - d ir( -tir ), - t, -s a t, -g a z (-k a z ,-q a z ,-g ‘az) ко ‘rsat, keril, keltir, о ‘tqaz, oshir, tomiz, kiyin , egil; -s a - sh art m ayli q o ‘shim chasi: borsa, kelsa, о ‘qisa; -m oqchi - m aqsad mayli q o ‘shimchasi: bormoqchi, kelmoqchi, о ‘qim oqchi; -g a n , - a r , -m as sifatdosh q o ‘shim chalari: kela r — kelm as, bo ‘la r — bo ‘Imas; 28 -(i)sh,-m oq, -(u )v harakat nom i qo'shim chalari: o'qim oq, bormoq, kelmoq; -(i)b , -gach,-guncha, -gani, -may ravishdosh qo'shim chalari: borib, borgach, borguncha; -la, -gila(-kila,-qila) ishqala, savala, tortqila, surgila; -inqira, -imsira — harakatning takroriyligi yoki kuchsizligini bildiruvchi qo'shim cha: bosinqira, kulim sira . Sintaktik munosabat shakllarini yasovchi qo‘shimchalar o'zi qo'shilayotgan so 'zn i boshqasiga bog'lash vazifasini bajaruvchi qo'shim chalardir. Bu qo'shim chalar mustaqil m a’no anglatm aydi, so'z m a’nosiga qo'shim cha m a’no qo'shm aydi. So'zlarni bir-biriga bog'lash, so 'z birikm asi va gap hosil qilish u ch u n xizm at qiladi. Ularga: -kelishik q o 'sh im c h a la ri; -egalik qo'shim chalari; -shaxs-son q o 'shim chalari kiradi. So'zning m a’noli qismlari m a’lum tartibga ega. Q o'shim chalar so'zlarga quyidagi tartibda qo'shiladi: * г Asos So*z yasovchi Lug'aviy shakl yasovchi Sintaktik shakl yasovchi — ► qoShiinchalar —► qo'shimchalar — ► q o ‘s h im c h a Ia r Quyidagi so'zlam ing m a’noli qismlari tartibiga e ’tibo r bering: ish + c h i+ la r+ im iz, p a x ta + c h ilik + n i, te r+ im + c h i+ la r+ g a , bog ‘+bon +lar+da, ish +la +t+ish +ni. B a ’z a n s h a k l y a s o v c h i q o 's h i m c h a s o 'z y a s o v c h i qo'shim chalardan oldin qo'shilish holati ham uchraydi. M asalan: ко ‘rsatma,o ‘tkazgich, tortinchoq, isitma. Quyidagi holatlarda so'z tarkibi qismlarga ajralmaydi: ' -ko'makchilarda: ко ‘ra , qaraganda, bo ‘ylab, boshlab, yarasha; -ayrim ravishlarda: birdan , tezda, yolg'ondan, birdaniga, qo ‘qqisdan, chindan; -m odal s o ‘zlarda: aftidan, cham asi, s o ‘zsiz, shubhasiz, aytishlaricha; - tarixiy yasalishda: quloqchin,qishloq, yuksak,kom ir, olcha. Qo'shimchalar tuzilishiea ko 'ra sodda va murakkab bo'ladi. Sodda qo'shim chalar — bitta tarkibga egadir: ish +chi, yash +a, suv+sira. M u ra k k a b qo'shim chalar — bir n ech a q o 'sh im ch alarn in g birlashuvidan tashkil topadi: ikki + lan, mo 7 + ch ilik, pishiq + chilik, isrof + garchilik, kom pyuter + lashtirish. 29 S O Z YASALISHI S o‘z yasalishi tilshunoslikning bir b o iim i b o ‘lib, bunda yangi so 'd a rn in g y a sa lish usullari o ‘rganiladi. O 'zbek tilida quyidagi so‘z yasalish usullari bor: M orfologik usul- (asos + so‘z yasovchi q o ‘shim cha) — asosga so ‘z yasovchi q o ‘shim cha q o ‘shilishidan yangi so ‘z yasaladi: yaxshi+ lik, quvon+ch, k o ‘r+ ik, erin+choq, y o ‘l+iq, gup+illa. Bu usul bilan sodda yasama so'zlar yasaladi. S in ta k tik usul- (asos+asos) - bunda q o 'sh m a so 'z la r hosil b o 'la d i, u la r b ir n e c h a m u staq il m a ’noli m o rfe m a la rn in g qo'shilishidan yasaladi: bel+bog‘, havo+rang, olib+sotar, atir+gul, olib+bormoq, taklif+qilmoq, har+doim. S em antik (m a ’noviv) usul- bunda bir turkum ga xos so'z boshqa so 'z turkum iga k o ‘chib, yangi m a ’no anglatadi: yupqa ( belgi - sifat), yupqa (taom nom i - ot) S o 'zla rn i qisqartirish usuli- so 'z yasalishining bu usuli faqat ot so 'z turkum iga xos bo'lib, so'zlarni qisqartirish orqali yangi so'z yasaladi. Q isqartm a so'zlar quyidagicha yasaladi: • bosh harflam i qisqartirish bilan: IIB , BM T, AQ Sh, TDPU; • b o 'g 'in va bosh harflam i qisqartirish bilan: ToshMA, 0 ‘zAA, Far DU, 0 ‘zMU; • y o p iq b o 'g 'i n l a r n i q is q a rtiris h o rq a li: T o sh viltra n s, О ‘zdavnashr. Q isqartm a otlarni shartli qisqartm alardan farqlash lozim : S. Rahimov, A .N avoiy kabi. SO Z YASALISHI TA H L ILI: 1.M atn tarkibidagi yasama so'zlargina ajratiladi. 2.M atn tarkibidagi yasama so'zlar m a’noli qismlarga ajratiladi. 3.Tahlxl jarayonida shakl yasovchi q o 'sh im ch ala r inobatga olinm aydi. 4.Agarda so 'z tarkibida bir necha so'z yasovchi qo'sh im chalar qatnashgan bo'lsa oxirgisi so'z yasovchi qo'shim cha sifatida ajratiladi (unum dorlik so’zida unum dor — asos, lik yasovchi q o ’shimchadir, sifatdan ot vasalgan). 5.Qaysi tu rkum dan so'z yusalganligi aytiladi. N am una: Tepaliklarda qor ostidan zanglagan temir parchalari chiqib turar edi. Ushbu gapda ikkita yasama so'z bor: tepaliklarda - 30 so'zida asos - tepa, yasovchi q o ‘shim cha — lik, ravishdan ot yasalgan; zanglagan — so‘zida asos — zang, la — so 'z yasovchi qo'shim cha, o tdan fe’l yasalgan. SO'ZLARNING TURLARI S o 'zlar tuzilishiga ko'ra: sodda so'zlar, q o 'sh m a so'zlar, juft so'zlar, takroriy so'zlarga bo'linadi. S o dda s o 'z la r — b ir aso sd a n ib o rat b o 'lg a n s o 'z la rd ir: kitobxon,baland, mevazor, qoramtir kabi. Sodda so'zlar o 'z navbatida ikkiga bo'linadi: sodda tub so'zlar va sodda yasama so'zlar. ' Sodda tub soizlar — tarkibi asos va yasovchi qo 'shim chalarga bo'linm aydigan so'zlardir. B oshqacha aytganda, tarkibida so 'z yasovchi qo 'sh im ch a bo'lm agan so'zlar tub so 'zlar deyiladi: bola, uycha, yaxshiroq, borgan. Bunday so'zlar tarkibida shakl yasovchi qo'sh im ch a qatnashishi yoki so 'z faqat asosdan iborat bo'lishi m um kin. Sodda yasam a so‘zlar. Asosga so 'z yasovchi q o 'sh im ch alar qo'shilishi orqali hosil qilingan so’zlar sodda yasama so'zlar deyiladi. M asalan: o'rikzor, sersavlat, zargarlik, qahramonona. D em ak, bunday so 'zlar tarkibida so 'z yasovchi q o 'sh im ch a ishtirok etgan so'zlardir. S o'zning shakl yasovchi qo'shim chalarsiz qismi asos sanaladi: haliqchilar, ishchanWk, fo'p/andi. Bir um um iy asosga ega bo'lg an so 'z la r asosdosh (o ’zakdosh) so 'zlar deyiladi: tinch, tinim , betinim, tiniq; gulla, guidon, gulli. Q o'shm a so 'z la r- bir n echa asoslarning birikuvidan hosil boigan, y a’ni sintaktik usul bilan yasalgan so'zlardir: tomorqa, bedapoya, Yangiyo‘1, yo lg ‘izoyoa, sohibjamol, oz/nuncha, devsifat. Q o 'sh m a so 'z la m in g tarkibi turli so 'z tu rkum larid an bo'lishi m um kin: k o ‘ksulton{sifat va ot), qorbo‘ron (ot va o t), shirinso‘z (sifat va ot) kabi. Fel turkum ida qo'shm a fe’llar doim ajratib yoziladi: sotib olmoq, ahd qilmoq, borib kelmoq, bayon etmoq. Q o'shm a so 'zlar ham yasam a so ‘zlardir. J u ft s o 'z la r - u m u m la s h tiris h , ja m la s h kabi g ra m m a tik m a ’nolarni ifodalaydi, chiziqcha bilan ajratib yoziladi: qozon- tovoq, yaxshi-yom on, ana-m ana, eson-omon Juft so 'z qism lari quyidagicha tuziladi: • h a r ikki qism i m ustaqil q o 'llan a oladi: k o ‘rp a -to ‘shak, esli- hushli, siz-biz; 31 • faqat bir qism i m ustaqil q o 'lla n a oladi: egri-bugri, temir- tersak; • h ar ikkala qism i m ustaqil q o ‘llana olm aydi: щ -buji, apil- tapil. Juft so ‘z qismlai quyidagi m a ’no m unosabatlarini hosil qiladi: • o ‘zaro sinonim (m a’nodosh) so‘zlardan tuziladi: b axt-saodat, kuch-quvvat; • o ‘zaro antonim so‘zlardan tuziladi: uzoq-yaqin, qishin-yozin, katta-kichik; • sinonim b o 'lm agan, uyadosh so ‘zlardan tuziladi: ota-ona, qovun-tarvuz- Ba’zan juft so‘zlarda sem antik usul bilan yasalish (boshqa so‘z turkumiga ko'chish) holati kuzatiladi. Masalan: bordi-keldi, qo ‘ydi- chiqdi, oldi-berdi fe’llari ot so‘z turkum iga ko ‘chadi: Ularning ко ‘p yillardan beri bordi-keldisi bor. Takroriy so'zlar. Bu so‘zlar ham juft so ‘zlar kabi chiziqcha bilan ajratib yoziladi, yasama so‘z sanalmaydi. Takroriylik, ko‘plik, jam likkabi g ram m atikm a’nolarni ifodalaydi. Uzun-uzun kipriklari qilt etmaydi. 0 ‘z onamni qayla-qayta xotirlayman. Takroriy so‘zlar birinchi undosh tovushni o ‘zgartirish bilan ham hosil qilinishi m um kin: ish-pish, b u g ‘doy-m u g ‘loy, non-pon. Takroriy so ‘zlarni gapda ketm a-ket qo'llangan so'zlardan ham da nutqiy takrorlardan farqlash lozim: Suv toshdan toshga urilib oqadi. O'zingni o'zingga maqtagandan qo ‘rq. Oyi, oyi, tezroq keling! OT YASALISHI O tlar turli so‘z turkum laridan morfologik, sintaktik va so‘zlam i qisqartirish usullari bilan yasaladi. Q uyida o t yasalish usullarini ko ‘rib chiqam iz. Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling