Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Morfologik usul bilan sodda yasam a otlar yasaladi:  paxta+kor, 
a r a v a + s o z ,q ir + g ‘ich ,  c h o p + iq ,  o ro m + g o h .  O t  y a s o v c h i 
qo'shim chalar beshta m a ’noviy  guruhga b o ‘linadi:
-  shaxs oti yasovchi q o 'sh im ch ala r
-  m avhum  ot yasovchi qo'sh im ch alar
-  faoliyat-jarayon oti yasovchi qo'sh im ch alar
-  o 'rin -jo y  oti yasovchi q o 'sh im ch alar
-  narsa oti yasovchi qo'shim chalar
Shaxs  oti yasovchi  qo‘shimchalar.  Bu  q o 'sh im ch alar asosan 
ot asosdan ot yasaydi.
32

-  chi  gulchi,  suvchi,  ishchi,  taqachi
-  dosh  sirdosh,  sinfdosh,  kursdosh
-  d o ‘z  etikdo %  zardo ‘z
-  shunos  tilshunos,  adabiyotshunos,tabiatshunos
-  kor  paxtakor,  g ‘allakor,  sholikor
-  kash  aravakash,  tuyakash
-  xon  kitobxon,  gazetxon
-  gar  chilangar,  misgar,  zargar
-  soz  soatsoz  ,aravasoz
-  paz  oshpaz,  somsapaz
-  boz  dorboz,  masxaraboz
-  x o ‘r   о ‘txo ‘r,  go ‘shtxo ‘r
-  p a ra st  butparast
-  dor  amaldor,  mansabdor
-  bon  bog‘bon,eshikbon.
-  furush  pistafurush  ,chitfurush
-  ham   hamqishloq  ,  ham shahar .
M avhum o t yasovchi qo'shim chalar ot va f e i asosdan ot yasaydi.
-  lik 
k o 'p  
m a ’noli  q o 'sh im c h a   b o i ib   quyidagi  m a ’noli 
m avhum  o tlarni yasaydi:
-  xoslik  ,  m o ija lla n g a n lik   so ‘zlarini  yasashda  q o ila n ila d i 
darslik,  urug‘lik.
-  paytga vaqtga aloqadorlik  shanba-lik,  asr-lik, payshanba-lik.
-  joy m a ’nosiga  nisbatan  m uz-lik,  qum -lik,  suv-lik.
-  ch  quvon-ch,  o ‘kin-ch
-  nch  taya-nch
-  inch  qo ‘rq-inch
-  a t  insoniyat-iy&t  qadriyat,  qobiliyat 
Faoliyat-jarayon otlari shaxs va narsalarning faoliyat jarayonini
nom laydi.Bu q o 'sh im ch alar ot, sifat  va f e i  asoslardan ot yasaydi.
- 
lik k o 'p  m a ’noli qo'sh im ch a b o iib ,  quyidagi m a ’nolam i 
ifodalaydi:
-  kasb  faoliyat  m a ’nolarini:  sholikor-lik,  gallakor-lik
-  um m ing m a’lum  davrini:  bola-lik,  о ‘smir-lik, yosh-lik,  qari-lik
-  xarakter-xususiyatni:  ezm a-lik, yalqov-lik
-  chilik  m o ‘lchilik,  uzum -chilik,  g ‘alla-chilik,  yigit-chilik
-  garchilik  serob-garchilik,  loy-garchilik.
-  (u)v  chaquv,  saylov,  tanlov
-  (i)m  terim,  unum ,  y ig ‘im
33

-  (i)q 
chopiq,  buyruq
-  Q  (oq)  sanoq,  taroq,  qiynoq
0 ‘rin joy  oti  yasovchi  q o'shim chalar  o t  va  fe ’l  asosdan  ot 
yasaydi.
-  loq 
o ‘tloq,  qumloq
-  iston  qabriston,  guliston
-  zor  gulzor,  daraxtzor,  olmazor
-  goh  tomoshagoh,  о ‘yingoh,  saylgoh,  oromgoh
-  don  guidon,  suvdon
-  xona  sinfxona,  oshxona,  darshona
-  obod  D o ‘mbirobod,  Yunusobod,  Yangiobod
-  m a  bostirma,  pistirma
N arsa oti yasovchi qo'shim chalar asosan fe’l asosdan ot yasaydi.
-  к  to ‘shak,  kurak
-  ik  ko'rik,  teshik
-  g i(-k i,-q i,-g ‘u)  kulgi,  tuyg'u,  chopqi,supurgi
-  m  chidam,  to'plam,  bog‘la m ,o ‘ram,  chimdim
-  im  (-urn)  kechirim,  bo'g'im,  tuzum
-  ma  qo ‘llanma,  uyushma,  toshma
-  qin  (-g ‘in)  qirg'in,  yo n g ‘in,  bosqin
-  in  (-u n )  tugun,  y o g ‘in
-  indi  yuvundi,  cho ‘kindi,  chirindi
-  m achoq  topishmachoq,  bekinmachoq
-  ak  qarsak,  pirpirak
-  a  sharshara,  g ‘a rg‘ara
-  os  gulduros,  sharros
-  ildoq  chirildoq,  hiqildoq
S intaktik  usul  bilan  q o 'sh m a  o tlar yasaladi.  S intaktik usul 
bilan yasalgan q o 'shm a otlar tarkibi quyidagicha bo'ladi:
• ot  +   otdan: 
asalari,  gultojixo ‘roz
• sifat  +   otdan:  к о ‘ksulton,  oqsoqol,  olaqarg‘a
•  son  +  o td an : 
beshbarm oq, 
mingoyoq, 
to'rtburchak, 
uchburchak
SIFAT YASALISHI
Sifatlar m orfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. 
M orfologik usul  bilan sodda yasam a sifatlar yasaladi:  mevali, 
sersavlat,  dilkash,jozibali.  Sifat yasovchi  q o 'sh im ch alar o t,  sifat, 
fe’l asoslardan sifat yasaydi:
34

-  li  q o ‘shim chasi  k o ‘p  m a ’noli  q o 'sh im ch a bo'lib:
-  asosdan anglashilgan narsa,  predmetga egalikni:  rasmli, bolali, 
mazmunli
-  belgining  kam ligini:  yog ‘li  soch  ,  suvli  sochiq 
*
-  belgining  ko'pligini:  yog ‘li palov,  go'shtli  taom  1' '
-  li qo'shim chasi asosan o td a n   sifat yasaydi.  -dor,  -ser,  -ba,  - 
bo  so'z yasovchi qo'shim chalari bilan sinonim  b o 'la oladi: soqolli- 
soqoldor,  suvli-sersuv,  m a ’n ili-b a m a ’ni,  obro‘li-boobro‘.
-d o r  unumdor,  vafodor
-se r  sersuv,  serqirra
-ba  b a m a ’ni,  boodob
-m and  ishtiyoqmand,  kasalm and
-k o r  ehtiyotkor fu su n ko r
-siz  suvsiz,  asossiz
-be(siz)  beminnat,  b eg ‘araz
-no(siz)  nomard,  nojo ‘ya ,  noo ‘rin
-ch an   ishchan,  о ‘ychan
-choq  tortinchoq,  maqtanchoq
-ch ak   kuyinchak,  erinchak
-chiq  qizg'anchiq,  sirpanchiq
-q o q (-g ‘oq)  yopishqoq,  toyg‘oq
-g ir(-k ir,-q ir)  keskir,sezgir,  topqir
-a g ‘on  chopag‘on,  qopag'on
-m on  toparmon,  tutarmon,  ishbilarmon
-aki  yuzaki,  shartaki
-qi  yig'loqi,  sayroqi,  qayroqi
-k   chirik,  kem tik
-ik  egik,  bukik,  о ‘lik
-q  iliq,  issiq,  oqsoq,  yum shoq
-iq  bo'liq,  o ‘siq,  yirtiq,  ochiq
-kin  (-q in ,  - g i n )   so  lg ‘in, j o ‘shqin,  horg‘in
-in  to ‘kin,  sochin,  erkin
-m a  y ig ‘m a,  terma,  tu g ‘m a,  burama
-m as  qo ‘rqmas,  yengilmas,  yaram as
-ildoq  qarsildoq,  bijildoq
-ch   tinch, jirkanch
-iy(viy)  axloqiy,  samoviy, jism oniy
-g i(-k i,-q i)  oldingi,  tashqi,  kechki,  tonggi
-i  qishloqi,  iroqi,  qozoqi
35

-cha  ruscha,  о ‘zbekcha,  qozoqcha
-nam o  mullanamo,  kam namo,  avliyonamo
-simon  tuxumsimon,  aylanasimon,  doirasimon
-parvar  insonparvar,  vatanparvar
-bad  badbo‘y,  badnafs
-chil  epchil,  kam chil,  izchil
-don  bilimdon,  gapdon
-kash  mehnatkash,  dilkash
-msiq  qarimsiq,  achimsiq
-bop  ommabop, palovbop
-xush xushmanzara, xushhavo
S in tak tik   usul  bilan  q o ‘shm a  sifatlar  yasaladi.  Q o ‘sh m a 
sifatlam ing tarkibiy  qismlari:
• ot  +   otdan:  devqomat,  havorang,  bodomqovoq,  alpqomat
• sifat  +   otdan:  sofdil,  kaltafahm
• o t+ fe ’ldan:  osmono ‘p a r jo n k u y a r
F E ’L  YASALISHI
F e ’llar  m orfologik  va  sintaktik  usullar bilan  yasaladi.  S odda 
yasama fe’llar morfologik usul bilan yasaladi.
-la fe’l yasovchi  faol qo'shim cha bo‘lib, quyidagi  turkum lardan 
f e i  yasaydi:
• otdan 
о ‘yla, so ‘zla
• sifatdan 
oqla,  k o ‘kla
• ravishdan 
tezla,  odimla
• taqlid so‘zdan 
sharilla,  pirilla
• undov  so ‘zdan 
dodla,  chuhla,  voyvoyla.
-Ian  ikkilan,  rohatlan,  uylan
-lash  gaplash,  salomlash,  xayrlash
-ilia  chirilla,  pirilla,  mo ‘Itilla
-ira   sharqira, yarqira
-a  о ‘yna,  osha, yasha
-ay ко ‘pay,  kuchay,  ozay, puchay
-(D r  qisqar,  eskir
- a r  yoshar,  bo ‘zar,  oqar
-k(ik)  kechik,  birik
-q(iq)  y o iiq
-i  changi,  boyi,  tinchi
-t(it)  to ‘lat,  berkit
36

S intaktik usul bilan q o ‘shm a fe’llar yasaladi.  Q o ‘shm a fe’llar 
doim  ajratib yoziladi.  Q o'shm a fe’llar tarkibi quyidagicha bo'ladi:
• o t  +   fe’ldan  vafot etmoq,  tashrif buyurmoq,  qo 7 qo ‘ymoq, 
imzo  chekm oq
• fe ’l  +   fe’ld an   sotib  olmoq,  borib  kelm oq,  tortib  olmoq. 
Qo'shma fe’llami ko'makchi fe’lli shakllardan faiqlash lozim. Bunday
fe’llar yetakchi  fe’l +   ko'm akchi fe’l shaklida  tuziladi. Yetakchi fe’l 
ravishdosh  shakdida  bo'lib,  harakat(holat)  m a’nosini  ifodalaydi. 
K o'm akchi  fe’l  o ‘z  lug'aviy  m a’nosidan  chekinadi  va  harakatning 
turli xarakteristikasini ko'rsatuvchi qo'shim cha m a’nolam i anglatadi. 
(K o'm akchi  fe’l  tushirib  qoldirilsa  ham   harakat  m a’nosi  yetakchi 
fe’ldan anglashiladi). 
- chiqdi
- bo 'ld i
к о ‘rib 
------------ -  berdi
-  qoldi
- turdi
Q uyida berilgan ko ‘m akchi felli so‘z shakllarining m a’nolariga 
diqqat  qiling:  sezib  qolmoq,  o ‘qib  bermoq,  ketib  qolmoq,  qarab 
qo ‘ym oq,  kelib turmoq,  kutib qolmoq, yura boshlamoq.  (K o'm akchi 
fe’llam ing m a’nolari haqida  fe’l turku m ida bahs yuritam iz).
RAVISH YASALISHI
R avishlar moxfalogik va sintaktik usullar bilan yasaladi. 
Morfologik usul bilan ot va fe’l asoslardan sodda yasama ravishlar 
yasaladi.
-c h a  yaxshilikcha,  butunicha, yashirincha
-la rc h a   mardlarcha,  o ‘g ‘ri!archa,  dushm anlarcha,  onalarcha
-ch asig a  erkakchasiga,  yigitchasiga
-siga  yoppasiga,  qatorasiga,  ertasiga
-o n a   do ‘stona,  shoirona,
-lab  tonnalab,  savatlab
-a n   majburan,  asosan,  tasodifan
-in yashirin
-lay   (ligicha)  butunlay,  tirikligicha 
S intaktik usul bilan q o 'sh m a ravishlar yasaladi.
•  h a r, hech  so'zlarini  o 'rin , payt  m a ’noli so'zlarga  qo'shish 
bilan q o 'sh m a  ravishlar yasaladi:  h a r  zam on,  h a rla h za ,  h ar on, 
h ar safar,  hech  vaqt,  hech jo y
37

• 
bir  so ‘zini  o ‘rin,  payt  m a ’noli  so'zlarga  q o ‘shish  bilan: 
biroz,  bir zum da,  biryo ‘la,  bir nafas,  birqancha,  birmuncha.
MORFOLOGIYA
Tilshunoslikning bu b o ‘lim ida so'zning gram m atik m a ’nosi va 
u lam i ifodalovchi  gram m atik shakllar o'rganiladi.
So'z tilshunoslikning ikkita bo'lim ida o'iganiladi: leksikologiyada 
va  m orfologiyada.  S o 'zn in g   borliqdagi  m a ’lum   narsa,  belgi- 
xususiyat,  h arak at-h o latlam i bildirishi uning atash m a ’nosi yoki 
lug'aviy m a’nosi deyiladi.  So'zning bunday m a’nosi leksikologiyada 
o'rganiladi.
S o 'zlar  atash  m a ’nosi  bilan  birgalikda  m a ’lum   gram m atik 
m a’no va bu  m a ’nolarni ifodalovchi shakllarga ham  ega bo 'ladi. 
So'zning grammatik m a’nosi so'zning atash m a’nosiga  qo'shim cha 
m a’no  bo'lib,  bir  turkum   so 'z la r  u chun  um um iy  m a ’nodir.
K ito b ------------ atash  ma’nosi  -   o 'quv  quroli
grammatik  ma’nosi  —  predm et,  ot  so 'z 
turku m i,  birlikda,  bosh  kelishikda.
H a r qanday gram m tik m a ’no  m a ’lum  gram m atik shakl orqali 
ifodalanadi. G ram m atik m a’nolam i ifodalovchi shakllar grammatik 
shakllar deyiladi.  Masalan,  uzumlami so'zi «uzum daraxti mevasi», 
«daraxt»  -  m a’nolari bilan birga «ko'plik»,  «kelishik»  m a’nolariga 
va bu m a’nolam i ifodalovchi shakllarga {lar, ni) ega. «Uzum  daraxti 
mevasi»,  «daraxt»  m a ’nolari  bu  so 'zning  atash  m a ’nosi,  qolgan 
m a’n olar  esa  gram m atik  m a’nolaridir.  G ram m atik   m a ’no  bir 
turkumga  xos  so 'zlar  u ch u n   um um iydir.
So'zlaming so'rog'i va qanday umumlashgan  m a’no ifodalashiga 
ko'ra guruhlaiga bo'linishi so'z turkumlari sanaladi. So'z turkumlari 
m a’no va vazifasiga ko'ra quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1.  M ustaqil so'zlar
2. Y ordam chi so'zlar
3.  U ndov so'zlar
4. Taqlid so'zlar
5.  Modal so'zlar
M a ’lum  bir so'roqqa javob bo 'lib , biror gap bo'lagi vazifasida 
keladigan  so 'z la r  mustaqil s o ‘zlar deyiladi:  fe’l,  ot,  sifat,  son, 
olm osh va ravishlar m ustaqil  so'zlardir.
M ustaqil  so'zlardan  kelishik  va  egalik  qo ‘shim chalan  bilan 
o'zgarish xususiyatiga ega bo'lgan so'zlar щ /lar deyiladi.  Ismlarga
38

quyidagi  s o ’z  turk u m lari  kiradi:  ot  —  narsaning  no m i,  sifat  — 
belgining  n o m i,  so n   —  m iq d o r  nom i,  olm osh  —  ism lar  o 'rn id a  
almashib keluvchi, ularga ishora qiluvchi so'zlar, sifatdosh, harakat 
nom i,  taqlid  so ’zlar.
OT  SO  Z  TURKUMI
Shaxs,  narsa  m a ’nolarini,  shuningdek joy nom larini bildirib, 
kim?nima?qayer?  so‘roqlariga  javob bo‘ladigan so'zlar ot deyiladi. 
Kim? so‘rog‘i shaxsni bildiruvchi so'zlarga,  nim a? so ‘rog‘i narsa- 
b u y u m n i  b ild iru v c h i  s o 'z la rg a ,  qayer?  s o 'r o g 'i  jo y   n o m in i 
bildiruvchi so'zlarga beriladi.  Shunga ko'ra otlar shaxs otlari, narsa- 
buyum  o tlari,  o 'rin -jo y  otlariga bo'linadi.  M asalan:  olma,  bulut, 
do ‘ppi;  qiz,  chol,  Qo ‘zivoy;  qishloq,  guzar,  Toshkent.
O tla r tuzilishiga ko ‘ra  sodda, q o 'sh m a, ju t va takroriy otlarga 
bo'linadi.
S o d d a   o t l a r   fa q a t  b ir  a so s d a n   ta rk ib   to p g a n   o tla rd ir: 
ishlarimiz,  ко ‘chadagi,  о ‘roq.  S odda o tlar tub va yasam a b o'lad i. 
T arkibida so 'z  yasovchi qo'shim chasi b o im a g a n  o tla r sodda tub 
otlardir:  tilimiz, bolalar, kitob.  Morfologik usul bilan (so'z yasovchi 
q o 'sh im ch ala r yordam ida)  yasalgan o tlar sodda yasam a otlardir: 
ekin, supurgi,  aravakash
Q o ‘shm a  o tla r  ikki  yoki  u n d an   ortiq  asosdan  tarkib  top gan  
otlardir:  kungaboqar,  beshbarmoq,  qo ’Iqop,  boychechak.  Q o 'sh m a 
o tlar q o 'sh ib   yoki  ajratib  yoziladi:
•  ikki  va  u n d a n   o rtiq  asosdan  tarkib  topgan  tu rd o sh   o tlar 
doim   ajratib  yoziladi:  laylakqor,  olibsotar,  tillaqosh,  atirgul;
•  ikkinchi  qism i  turdosh  o tdan  b o 'lg an   atoqli  o tla r  q o 'sh ib  
yoziladi:  Oltiariq,  Yangibozor,  Surxondaryo;
•  ikkinchi  qism i  atoqli  o td an   b o 'lg an   q o 'sh m a   o tla r  ajratib 
yoziladi:  0 ‘rta  Osiyo,  G ‘arbiy  Yevropa,  0 ‘rta  Chirchiq.
Ju ft o tlar  ikkita otning juftlashuvidan hosil bo'ladi va chiziqcha 
bilan  yoziladi:  kitob-daftar,  ota-ona,  temir-tersak,  ot-ulov,orzu- 
armon,  gap-so ‘z-
T a k ro riy   o tla r   o tn i  ay n a n   yoki  tovush  o 'z g a ris h i  b ilan  
takrorlash  orqali  hosil  qilinadi.  Takroriy  o tlar  chiziqcha  bilan 
ajratib yoziladi:  savat-savat,  dasta-dasta,  qovun-povun,  uy-puy.
39

OTLARNING MA’NOLARIGA KO  RA TURLARI:
Bir  turdagi  p red m etlard an   b in n in g   n om ini  yoki  u m u m iy 
nomini bildirishiga ko‘ ra otlar atoqli otlar va turdosh otlaiga bo‘linadi. 
Bir  turdagi  p redm etlardan  bittasini  ajratib  ko'rsatuvchi,  shaxs, 
narsa yoki joyga atab qo'yilgan otlar atoqli otlar deyiladi: Amudaryo, 
Zarafshon,  Sirdaryo,  Nigora.
Atoqli otlar nim ani atab kelishiga k o 'ra  ikki xil bo'ladi:  shaxs 
nom lari va joy nomlari.  Kishilarga atab qo'yilgan nom lar,  ularning 
ism i,  familiyasi,  taxallusini bildiruvchi atoqli o tlar shaxs nomlari 
deyiladi:  Mir Alisher N a v o iy ,  Yusuf xos Hojib,  M ahmud Qoshg‘ariy, 
Hasanali,  Erkin  Vohidov.
M a’lum bir geografik hududga atab qo'yilgan nom lar joy nomlari 
deyiladi:  Farg'ona,  Xatirchi,  Chorsu,  Italiya,  M arkaziy  Osiyo, 
0 ‘zbekiston Respublikasi.  M am lakat va o 'lka nom lari qo'shm a so'z 
shaklida b o 'lg an d a  h a r bir qism  bosh  h a rf bilan  yoziladi:  Buyuk 
Britaniya,  Am erika  Qo ‘shma Shtatlari,  Saudiya Arabistoni,  О ‘rta 
Osiyo.  Tarkibi  turdosh  otlarning qo'sh ilish idan  hosil b o 'lg an  joy 
nom lari  q o 'sh ib   yoziladi:  Oltiariq,  Yettisuv,  Oqtosh,  Bildirsoy, 
Qizilqum,  Yangiobod,  Q um qo‘rg‘on.  Tarkibida  b o ‘yi,  o rti,  oldi 
so'zlari  ishtirok  etgan  joy  nom lari  q o 'sh ib   yoziladi:  Orolbo ‘yi, 
Kavkazorti.
A toqli  o tla r  tashkilot,  korxona,  m uassasa  no m larini  ham  
bildiradi:  S o g ‘liqni  saqlash  vazirligi,  0 ‘zbekiston  Oliy  Majlisi, 
0 ‘zbekiston  Milliy universiteti,  «Bahor» konsert zali,  « 0 ‘zbekiston» 
mehmonxonasi,  «Sharq gullari» firm asi.
•  xalqaro tashkilot va oliy davlat tashkilotlari va mansablarining 
n o m la ri  tark ib id ag i  h a r  b ir  s o 'z   bosh  h a rf  b ilan   y o ziladi: 
0 ‘zbekiston  Respublikasi Prezidenti,  Vazirlar M ahkamasi, Xalqaro 
Olimpiya  Qo ‘mitasi;
•  v az irlik lar,  id o ra la r,  ta s h k ilo tla r  va  k o rx o n a la r  n o m i 
tarkibidagi  birinchi  so 'z  bosh  h a rf bilan  yoziladi:  M adaniyat  va 
sport  ishlari  vazirligi,  Quvasoy sement zavodi;
• turli  korxonalar,  m ahsulotlar,  inshootlarga  berilgan  shartli 
n o m lar  q o 'sh tim o q   ichida  bosh  h a rf bilan  yoki  birinchi  qism i 
bosh  h a r f   b ilan   b erilad i:  «Istiqlol»  saroyi,»U m id  gulshani» 
oromgohi.
A toqli  otlar tarixiy  sana va bayram   nom larin i  ham   bildiradi. 
Tarixiy sana va bayram lam ing birinchi nom lari tarkibidagi birinchi 
so 'z  bosh h a rf bilan yoziladi:  8  mart  -  Xalqaro xotin qizla rku n i, 
9 m ay  — Xotira  va  qadrlash  kuni.
40

Turdosh  otlar  bir turdagi  shaxs,  narsa,  o ‘rin-joy,  faoliyat- 
jarayon  nom larini  bildiruvchi  otlardir.  T urd osh  otlar  quyidagi 
m a’noviy guruhlarga b o ‘linadi:
Shaxs otlari — kim? so‘rog‘igajavob b o ‘lib,  shaxslami yoshiga, 
yashash  joyiga,  m ansabiga,  ijtim oiy  holatiga,  nasl-nasabiga, 
qarindoshlik darajasiga k o ‘ra  nom lab keladi.  M asalan:  yigit,  qiz, 
ayol, erkak — jins jihatdan;  amma, xola,  tog‘a,  amaki - qarindoshlik 
darajasiga  k o ‘ra;  leytenant,  dotsent, polkovnik — unvoni jih atd an; 
tikuvchi,  oshpaz, sartarosh — kasb-koriga ko‘ra;  chol,  kampir,  bola
—  yoshiga  k o ‘ra;  mahalladosh,  qishloqdosh  —  yashash  joyiga 
nisbatan nom langan.
Shaxs otlari tub va yasam a o tlar b o ‘lishi m um kin.  U lar shaxs 
oti yasovchi q o ‘shim chalar yordam ida yasaladi:  sinfdosh,  suvchi, 
dorboz,  soatsoz,  kitobxon  kabi.
-lik q o ‘shimchasi o ‘rin-joy bildiruvchi turdosh va atoqli otlarga 
q o ‘shilib,  shaxsning  shu  hududga  m ansubligini  bildiradi,  atoqli 
otlarga  q o ‘shilgan  —lik  qo'sh im ch asi  atoqli  o tn i  tu rd osh   otga 
aylantiradi  va  kichik  h a rf bilan  yoziladi:  andijonlik,  qishloqlik, 
amerikalik.
Narsa  otlari  —  nim a?  so ‘rog‘iga javob  b o 'lib ,  jo nli va jonsiz 
narsalarning nom larini bildiradigan otlardir.  N arsa otlari quyidagi 
m a ’noviy guruhlarga ajraladi:
Hayvon nom lari —  kuchuk, mushuk, sichqon,  chumoli,  chigirtka 
0 ‘sim lik  nom lari  —  gul,  rayhon,  yalpiz,  gultojixo‘roz 
O ziq-ovqat  nom lari  —  piyoz,  kartoshka,  qovun,non 
K iyim -kechak —  shim , yubka, palto,  to ‘n 
Idish-tovoq  nom lari  —  qoshiq,  kosa,  qozon,  cho ‘mich 
Ish  qurollari  nom lari  —  ketm on,  bolta,  arra,  tesha 
O sm on jism lari  nom i  —  yulduz,  oy,  bulut,  quyosh 
N arsa otlam ing  tu b  va yasam a shakli mavjud:  -gich,  -,qich,  - 
gi,  -qi,  -  k,  - o q ,  -indi,  -m a,  -don,  -m oq,-m  
q o ‘shim chalari
41

asosga q o ‘shilib yasam a narsa otlari yasaydi:  о ‘roq,  taroq,  tugma, 
qirg‘ich,  guidon,  achitqi,  tishkovlagich,  elak,  supurgi.
Aniq va  mavhum  otlar.  Sezgi a ’zolarim iz yordam ida  (ushlab, 
k o ‘rib)  bilishim iz  m um kin  b o ig a n   narsalarni  bildirgan  o tlar 
aniq  otlar  deyiladi:  kitob,  daftar,  stol,  stul,  parta.  A niq  otlar 
birlik va k o ‘plik shaklda q o ‘llaniladi,  birlik va  ko'plik m a’nolarini 
anglata oladi:  k itob lar - birdan ortiqlik m a’nosini anglatadi.
Sezgi  a ’zo larim iz  y o rd a m id a  (ush lab ,  k o ‘rib)  b ilish im iz 
m um kin b o im a g a n , tafakkur va ta sa w u r orqali idrok qilinadigan 
narsalarni  bildirgan  otlar  m avhum   o tlar  deyiladi:  g ‘am,  q a yg ‘u, 
baxt,  quvonch,  aql,  uyqu, farishta,  hayo,  nomus.  M avhum   otlar 
faqat birlikda qo‘llaniladi va ko‘plik  (—lar)  qo‘shimchasini olganda 
gram m atik m a ’no  ifodalanm aydi,  m a ’no kuchaytiriladi,  uslubiy 
m a’no anglashiladi:  Tuyg ‘u la rim j o ‘shib ketdi.
M avhum  o tlar yasam a b o iis h i ham   m um kin:
—  lik  shodlik,yom onlik,  ahmoqlik
—  ch  quvonch,  o ‘kinch, yupanch,  sog‘inch
—  inch  qo ‘rqinch
—  gi  sevgi,  kulgi
—  at,  rot  sam im iyat,  hissiyot
Yakka va to ‘da otlar.  D onalab sanaladigan p red m etlar yakka 
o tla r d ir :  d a fta r ,  r u c h k a ,  q a la m ,  s tu l,  sto l.  B ir  tu r d a g i 
p re d m etlam in g  jam in i  bildiruvchi,  o ‘zi  alohida  p redm etga  xos 
atash  m a ’nosini  anglatm aydigan  o tlar  to ‘da  otlardir:  xalq,  el, 
yurt,  poda,  sabzavot,  meva.
Faoliyat  jarayon  otlari 
shaxs, 
n arsalarn in g  
fao liy at 
jaray onini 
ifodalovchi  otlardir:  chorvachilik,  tanlov,  chopiq, 
loygarchilik,  terim,  ro ‘shnolik.  F aoliyat  — jarayon  otlari quyidagi 
q o ‘sh im chalar bilan  yasaladi: