Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

SON
P re d m e tn in g   so n -s a n o g ‘ini,  m iq d o rin i  bildirib,  q ancha? 
nechta?  n echanchi?  so'roqlariga  javob  b o ia d ig a n   so‘zlar  son 
deyiladi:  u c h ta  bola,  yigirma  besh  nafar talaba.
Son  gapda  asosan  otga  b o g'lanadi.  S on  o 'z id a n   oldin  belgi 
bildiruvchi  so ‘z  (aniqlovchi)  bilan  q o ila n a   olm aydi.  Sonning 
gapdagi asosiy vazifasi aniqlovchi va kesimdir:  Men beshinchi uyda 
yashayman.  0 ‘nta  kitob  keltirdik  —  aniqlovchi;  Kelgan  odamlar 
ikkita .  Guruhimizda  talabalar o‘ttizta  —  kesim.
S oniar  otlashish  xususiyatiga  ega:  B im i  kessang,  o ‘nni  ek. 
Soniar otlashganda yoki m avhum  m iqdom i anglatganda turlovchi 
q o 's h im c h a la r  b ila n   q o ‘llan ad i:  I k k in i  ikkiga  qo'shsa  t o ‘rt 
b o ‘ladi.Birni  birov  beradi,  ko 'p n i  mehnat.
Sonlarning ma’no turlari.  S oniar narsalar,  belgi-xususiyatlar, 
harakat-holatlam ing m iqdori yoki tartibini bildiradi.  Shunga ko‘ra 
soniar ikki guruhga:  m iq d o r soniar va tartib  sonlarga b o ‘linadi.
51

Tartib sonlar narsalarning ketm a-ketlik tartibini  bildiradigan 
sonlardir,  ular  (i)n c h i  qo'shim chasi bilan yasaladi:  yigirmanchi 
yanvar,  o ‘ninchi  uy,  besh inchi  eshik. 
T artib  son lar  m iq dor 
ifodalam aydi,  narsalarning joylashish tartibini  bildiradi.  0 ‘lchov 
m a’noli  —inchi  q o ‘shim chasi  yordam ida  yasalgan  so nlar  tartib 
son sanalm aydi:  Xonada yuzinchi chiroq yonib  turibdi.  O yog‘imga 
о ‘ttiz sakkizinchi,  egnimga  qirq sakkizinchi  kiyam an.
Miqdor sonlar qanday m iqdom i bildirishiga ko'ra sanoq, dona, 
chama,  taqsim, jamlovchi,  kasr sonlarga bo'linadi.
1.  Sanoq son son-sanoqni  bildiruvchi sonlardir.  S anoq sonlar 
yozuvda ko‘pincha arab raqami bilan yoziladi.  Sanoq sonlar boshqa 
sonlam i  yasash  uchun  asos  sanaladi.  M asalan:  Bolalar davrani 
ik k i  aylandi.  Yetti  о ‘Ichab  bir kes.
2.  Dona son —  m iqdom i donalab ifodalaydigan sonlardir.  U lar 
- t a   q o ‘shim chasi  bilan  yasaladi:  10  nafar  о ‘qiluvchi,  20  bosh 
qoramol,  100 tup  к о ‘chat,  10 ta  bola.
D onalab sanalayotgan  narsalarning turini ta ’kidlash u ch u n   — 
ta  q o ‘shim chasi  o ‘m id a  bosh  (hayvonlar),  nafar  (shaxslar),  tu p  
(o ‘sim lik),  litr(suyuqlik),  gram m   (og'irlik)  kabi  so ‘zlar  ham  
ishlatiladi.  M asalan:  ikki tup tok,  besh  nafar о ‘quvchi,  uch  litrsut, 
uch  tonna  bug ‘doy.
3.  C ham a son  — narsalarning m iqdorini taxm inlab,  cham alab 
ko'rsatadigan sonlardir.  Ulartaxm iniy m iqdom i bildiradi va sonlarga 
-ta c h a ,  -larcha,  -lab  q o ‘shim chalarini  q o ‘shish  bilan  yasaladi: 
о ‘nlab,  yuzlab,  minglab;  о ‘nlarcha,  yuzlarcha,  minglarcha.  -  
larcha,  -lab q o'shim chalari yordam ida b a ’zi sonlardan  -  o ‘nlik, 
yuzlik,  m inglik  kabi  sonlardan,  cham a  sonlar hosil  qilinadi.
B undan tashqari juft sonlar orqali ham  cham a son yasaladi: 
ikki-uch  кип,  besh-oltita  bola,  o ‘n  besh-yigirma  bog‘ beda.
4. Jamlovchi son — narsalarning miqdorini jam lab ko‘rsatadigan 
sonlardir.  U lar ikkidan o ‘ngacha b o ‘lgan sonlarga  — ov,  ala,  ovlon 
q o ‘shim chalarini q o ‘shish bilan yasaladi:  uchov,  to ‘rtov,  beshov, 
oltov,  beshala,  uchala,  ikkalasi,  ikkovlon,  oltovlon.
Jam lovchi sonlar ot xarakteridagi son hisoblanadi  U lar gapda 
otlar  kabi  q o ila n a d i,  otga  xos  egalik,  kelishik  q o ‘shim chalarini 
oladi:  Beshovi  keldi.  T o ‘rtalasiga  berildi.
5.Taqsim son  -  narsalarning m iqdorini taqsim lab ko‘rsatadigan 
sonlardir.  U lar  —tadan qo‘shimchasi yordamida yasaladi:  ikkitadan, 
beshtadan.  o'ntadan.  B undan  tashqari  d o n a  sonlarni  takrorlash 
orqali  ham   taqsim   son  hosil  b o ia d i:  ikkita -ikk ita   о ‘tirishibdi; 
o ‘n ta -o ‘ntadan  kitob  berildi.
52

N u tq d a   taq sim   so n larn i  d o n a   s o n la rd a n   farqlash  lozim : 
О ‘quvchilam ing h ar uchtadan bittasi о ‘quv yilini a ’toga yakunladi. 
Bu gapla taqsim lash m a’nosi ifodalanm agan.
6.Butun son  — butun m iqdorni ifodalovchi sonlardir:  bir, yuz, 
о ‘n  besh, yigirma olti.
7.  K asr son  — butun m iqdom ing qism ini ifodalovchi sonlardir: 
ikkidan  bir,  o ‘ndan  sakkiz,  t o ‘qqizdan  bir,  shuningdek,  yarim, 
chorak,  nimchorak.
BIR
 
SO'ZI  HAQIDA
Bir so‘zi  sondan tashqari  quyidagi  m a ’nolarni  ifodalaydi:
-  noaniqlik  m a ’nosini:  Bir kishi keldi.
-  ta k ro r  holda  q o'llanilib,  ayiruv  b o g ‘lovchisi  b o ‘lib  keladi: 
Bir  unga  bir menga  qaraydi.
-  ayiruv,  chegarolov yuklam asi vazifasida keladi:  Majlisga bir 
Karim  kelmadi.
-  fe ’llar  oldida  kelib,  m a ’noni  kuchaytiradi:  Bir  urgan  edi, 
yiqilib  tushdim.  Bir  baqirib  berdi.
-  takroriy shaklda q o ‘llanib,  ravishga k o ‘chadi:  Yig‘ilganlarga 
bir-bir  qaradi.
-  birga,  birdan,  birdaniga  so ‘zlari  ravish  sanaladi.
-  birov  —  so‘zi  gum on  olm oshi  sanaladi:  Dada,  sizni  birov 
kutyapti.
-  o'xshashlik  m a ’nosini  ifodalaydi:  Ikka la sin in g fikri bir.
HISOB  SO'ZLARI
Sanoq son bilan sanaladigan narsalami ifodalovchi so‘z o ‘rtasida 
q o lla n ib ,  shu  narsaning  o'lchovini  bildiradigan  so ‘zlar  hisob 
so ‘zlari sanaladi.  U lar son va o t orasida q o ‘llanilib,  turli o ‘lchov 
m a ’nolarini ifodalaydigan so'zlardir:  bir hovuch suv,  ikki qop un, 
yu z g ra m m   shakar,  о ‘n  ch ela k  suv,  besh  m e tr  atlas,  uch  yash ik 
olma,  b irsa v a t non.H isob so'zlari  quyidagi m a ’n o lam i bildiradi:
• u zunlikni  bildiruvchi  hisob  so ‘zlari:  ikki  qarich  mato,  to ‘rt 
odim   yo 7,  о ‘n  chaqirim   joy,  ikki  quloch  devor,  bir m etr  chit.
• og'irlikni  bildiruvchi  hisob  so ‘zlari:  ikki  gram m   kumush, 
uch  tonna  bug‘doy.
• hajm ni  bildiruvchi  hisob  so'zlari:  litr,  gektar,  sentner
• donalab sanalm aydigan o ‘lchovni bildiruvchi hisob so'zlari: 
uyum ,  to ’p,  qushoq;  ikki ch elak suv,  bir e ta k  paxta
53

• butunning qismini bildiruvchi hisob so‘zlari:  bir shingil uzum, 
ikki  tishlam   non,  bir tilim   qovun,  ikki  ho',plam   suv.
• d onalikni  bildiruvchi  hisob  s o ‘zlari:  ikki  bosh  qoram ol, 
o ‘n  tup  archa,  besh  nafar  o ‘qituvchi.
• vaqtni bildiruvchi hisob so‘zlari:  daqiqa, yil,  oy,  кип,  soniya, 
soat
Hisob so'zlari asosan ot so‘z turkum idan o ’sib chiqqan b o ’ladi.
OLMOSH
S o ‘z,  so‘z  birikm asi  va gap  o ‘rnida alm ashib  q o ila n u v c h i  va 
ularga  ishora  qiluvchi  yoki  so ‘roq  bildiruvchi  so ‘zlar  olm oshlar 
deyiladi.  K itobni seving,  и sizni t o ‘g ‘ri y o ‘lga  boshlayli;  bu gapda 
k o ‘rsatish olm oshi  so‘z  o ‘m id a  alm ashib  q o ila n g a n .  0 ‘tgan yili 
ik k i  m arta  sovrin  oldim  bu  y il  ham  shuncha  olmoqchiman;  bu 
gap  tarkibida k o ‘rsatish  olm oshi  shuncha  so‘z  birikm asi  o ‘rnida 
alm ashib  q o ila n g a n .  Mening  istagim  shuki,  h a m m a   orzusiga 
erishsin; bu gapda shuki — ko ‘rsatish olmoshi gap o ‘m ida q o ilan ib  
kelgan.  O lm oshlar aniq atash  m a’nosini bildirmaydi, ularga ishora 
qiladi va  o ‘ziga xos  so ’z va  shakl  yasalish  xususiyatga  ega  emas. 
O lm oshlar f e id a n  boshqa so‘zlar o ‘m ida alm ashib q o ila n a d i.
• ot  o ‘rnida  —  M en,biz,  sen,  siz,  ular,  kim ,  nima,  h ar  kim, 
hech  kim ,  hech  nima.
• sifat o 'rn id a  — bu,  shu,  и,  о ‘sha,  mana,  mana shu,  m ana bu, 
qanday,  qaysi,  hech  qanday,  hech  qaysi
• son  o ‘rnida  -  necha,  nechanchi,  har qancha,  hech  qancha, 
allaqancha
• ravish  o ‘m ida:  q alay,  nega,  qayer,  qani,  hech  qayer,  hech 
qachon
OLMOSHLARNING MA’NO TURLARI
Ko‘rsatish  olm oshlari-  bu.  shu,  о ‘sha,  mana,  ana,  m ana  bu, 
mana  shu,  manavi,  anavi.  S o ‘z,  so ‘z  birikm asi  va  gap  o ‘rnida 
qo ilanilib,  unga ishora qiluvchi yoki b iro rso ‘zni aniqlab keluvchi 
o lm o sh la r  k o ‘rsatish  olm o sh lari  deyiladi.  G a p d a   k o 'rsa tish  
olmoshlari sifat kabi qoilanadi:  Bu bolani taniyman.  0 ‘sha voqeani 
hanuz eslaydi.
K o'rsatish olm oshlari:
• gap o ’m ida q o ilan ad i:  Kim  nayzani uzukdan o ’tkazsa,  o ’sha
g ’olib  b o ’ladi.
54

0 ‘zlik olmoshi doim egalik olmoshi bilan birga qo'llanadi. Predmet 
yoki shaxslami yakkalab ko‘rsatadi. G apda qaratqichli birikm a hosil 
qiladi.  O ’zlik olm oshi kishilik olm oshlari bilan birga mening о ’zim, 
setting о ’zing,  uning о ’zi  tarzida q o ’llanganda kishilik olm oshlariga 
ta ’kid  m a ’nosi yuklanadi.  0 ‘zlik olm oshi  b a’zan sifat va  ravishga 
ko‘chadi:  o ‘zicha,  o ‘zga,  o ‘z - o ‘zidan,  o ‘zid a n -o ‘zi.
BeM lash olmoshlari- to ’pdan ajratilgan yoki jam lab k o ’rsatilgan 
narsa, belgi, harakat-holatlam i ifodalaydigan olmoshlardir.  Hamma, 
barcha,  bari,  yalpi, jam i,  butun  olm oshlari  shaxs,  narsa,  belgi, 
h arak at-h o latlarn i  jam lab  ifodalaydi; 
har  bir,  h a r  nim a,  har 
narsa,  har qanday,  har qaysi  olm oshlari to ‘pdan ajratilgan shaxs, 
narsa, belgilam i bildiradi.
Gumon olmoshlari- so 'ro q  olm oshlariga va narsa so‘ziga  —alia 
yo k i  -dir  q o ‘shim chalarini  q o ‘shish  bilan  g u m o n   olm o shlari 
hosil  qilinadi:  kim dir,  nimadir,  allakim ,  allaqaysi,  allaqancha, 
allanima.  Q achon, qayer so‘ziga bu qo‘shim chalar qo'shilsa, ravish 
yasaladi:  allaqayerda yuribdi; allaqachon keldi.-alia q o ‘shim chasi 
o ‘rin-payt m a ’noli so‘zlarga q o ‘shilsa ravish yasaladi:  allamahal, 
allajoy,  allavaqt.
G u m o n  olm oshlari mavjud, lekin so ‘zlovchi u chu n n o m a ’lum  
b o ‘lgan  predm etlarga  ishora  qiladi.  Bir  so‘zi  kishi,  narsa,  nima 
so ‘zlariga  q o ‘shilib  gum on  m a ’nosini  yuklaydi.  U n d a  bir so ‘zi 
gum on  olm oshi  o ’rnida  q o ’llanadi:  b ir kishi  (kim dir),  b ir nim a 
(allanim a),  birov  (kim dir).
S o <
‘roa  olm oshlari-  shaxs,  narsa,  hodisa,  belgi  -  xususiyat, 
m iqdor,  sabab-m aqsad,  o ‘rin -p ay t  haqida  so ‘roqni  bildiruvchi 
olm oshlar so‘roq olm oshlari deyiladi.
Shaxs  so ‘ro g‘i  -   kim ?
N arsa so ‘rog‘i — nima  ?
Belgi-xususiyat so‘rog‘i—qanday?,  qanaqa?,  qaysi?
M iqdor so‘rog‘i  —  qancha?,  necha?,  nechanchi?
S abab-m aqsad so‘rog‘i —  nega?,  nima u chun?,  nim aga?, nima 
sababdan?,  qalay?
0 ‘rin-joy so ‘rog‘i— qayer?
Payt so‘rog‘i— qachon?
B a’zan  so‘roqlar biri  o ’rn id a boshqasi  alm ashib  q o ‘llanilishi 
m um kin:  N im a  (qanday)  ishing  bor?
B o4ishsizlik  olm oshlari-  hech  kim ,  hech  nim a,  hech  narsa, 
hech  bir,  hech  qachon,  hech  qaysi,  hech  qancha.  B o‘lishsizlik
56

• so ’z birikm asi  o ’rnida q o ’llanadi:  O ’tgan yili tovug’im  o ’nta 
jo j a   ochgan  edi,  bu y il ham   shuncha  ochdi.
• so ’z  o ’rnida q o ’llanadi:  K itobni k o ’p  о ’qisangiz,  undan ко ’p 
h ikm a t  topasiz.
• so’z  m a’nosini aniqlab keladi.  Bunda k o ’rsatish olm oshi o ’zi 
aniqlayotgan so ’zdan  oldin q o ’llanadi:  B u  (qaysi)  cholni hamma 
hurm at  qiladi.
K o ‘rsatish  o lm o sh la ri  sifat  o ’rn id a  q o ’llanuv chi  o lm osh 
sanalgani sababli,  otlashish xususiyatiga  ega:  Anavini olib keting. 
Sh u n i bering.
Egalik,  ke lish ik,  —day,  -d e k,  -aqa,  -cha  q o ‘sh im ch alari 
qo‘shilganda ko‘rsatish olmoshlarida tovush ortishi yuz beradi: shrnaqa, 
unday,  shuncha,  buncha,  unisi,  buningiz,  shunga,  undan,  bunda.
K ish ilik olm oshlari-  m en,  biz,  sen  ,siz,  u,  ular uch  shaxsdan 
biriga ishora qiluvchi olm oshlardir.  G apda ular otlam i almashtirib 
keladi,  lekin  egalik  q o ‘shim chalarini  olm aydi  chunki  ularning 
o ‘zi gapda uch shaxsdan birini  bildirib keladi.  O tlar kabi birlik va 
k o ‘plikda  q o 'llan ilad i,  kelishik  q o'shim chalari  bilan  turlanadi. 
B a’zan  biz,  siz,  ular k o'plik  olm oshlari  birlikni  bildiradi,  bunda 
hurm at,  o'zini ta ’kidlamaslik m a ’nolari anglashiladi:  B izb u haqda 
gapirganmiz.  S iz keldingizmi?  A ksincha,  ikkinchi shaxs birlikdagi 
olm oshga  k o ‘plik  q o ‘shim chasi  —lar  q o ‘shilganda,  kam sitish, 
hurm atsizlik  m a ’nolari  anglashiladi:  Senlarga boshqa gapim yo ’q. 
U,  ular  olm oshlari  b a ’zan  kishilik,  b a ’zan  ko'rsatish  olm oshi 
vazifasida qo'ilaniladi:  Karim keldi.  Ukechgacha o'tirdi.  (Kishilik 
olm oshi shaxsga  ishora qilib kelm oqda).  U kishi  m enga  notanish. 
(K o ‘rsatish  olm oshi  so ’z  m a ’nosini  aniqlab  kelm oqda).  R a ’no 
biz  bilan  birga o ’qiydi,  u juda  a ’lochi  qiz.  U  qizni taniym an.
0 lzlik  olm oshi-  о ‘zim,  о ‘zing,  о ‘zi,  о ‘zimiz,  о ‘zingiz,  о ‘zlari  - 
kishilik  olm oshlari  o ‘m id a   alm ashib  q o ’llanuvchi  shaxsni  yoki 
predm etni  k o ‘rsatuvchi  o ‘z   s o ‘zidir.  0 ‘zlik  olm oshlari  nim ani 
almashtirib kelishiga ko‘ra predm et o ‘m ida q o ‘llanuvchi olm oshlar 
va shaxslar o ‘rnida q o ‘llanuvchi olm oshlar sifatida farqlanadi:
О  ‘zingni er bilsang,  о ‘zgani sher bil — shaxs o ‘m id a q o ‘llangan.
0 ‘zi bukir,  tishi о ‘tkir —  pred m et o ‘rnida qo'llang an.
Birlik 
K o 'p lik
О ‘zim  -  Men 
О ‘zim iz  -  Biz
О ‘zing  -  Sen 
О ‘zingiz  -  Siz
0 ‘zi  -  U 
О ‘zlari  -  Ular
55

olm oshlari  m avjud  b o im a g a n   p red m et,  hodisalarni  ifodalaydi. 
Hech  so ‘zi  f e i   yoki  o tlar  oldida  q o ila n ilib   in k o r  m a ’nosini 
ifodalaydi:  Hech  inson  bunday о ‘ylamaydi.
H ech  so‘zi o ‘rin-payt m a’noli so‘zlar bilan q o ila n ilib  qo ‘shm a 
ravishlarni  hosil  qiladi:  hech  vaqt,  hech  zam on,  hech  yer,  hech 
joy.  B oiishsizlik olm oshlari h ar doim  q o 'shm a olm oshlar sanaladi 
va ajratib yoziladi.  Boiishsizlik olmoshlari ishtirok etgan gaplaming 
kesim i  inkor  shaklida  b o ia d i:  Hunarli  odam  hech  qachon  xor 
bo Tmaydi.
O ’zbek  tilida  olm osh  o ‘m id a  kam ina,  banda, fa q ir,  qulingiz, 
kam inai kam tarin  so ‘zlari  kam tarlik ifodasi sifatida q o ila n ila d i. 
B unda ular birinchi shaxs (m en )  o ‘m id a q o ila n s a  h am ,  gapning 
kesimi uchinchi shaxs shaklida b o ia d i:  Faqir sizning xizmatingizga 
bel  bog'lagan,
O lm oshlar tuzilishiga q o ‘ra:
-sodd a  olm oshlar  :  men,  siz,  ham m a,  barcha,  kim ,  qanday, 
bu,  о ’sha,  allakim   kabi bir  asosli  olm oshlardir;
-q o ‘shm a olm oshlar:  mana bu,  har kim ,  har bir,  hech kim  kabi 
ko‘rsatish, belgilash, boiishsizlik olmoshlaridir. Q o ’shm a olm oshlar 
doim  ajratib yoziladi.
-juft olmoshlar:  u-bu, ana-mana, sen-men kabi bir-biriga yaqin 
olm oshlam ing  birikuvidan  tuziladigan  olm oshlardir.  Kishilik, 
k o ’rsatish olm oshlari juft q o ’llanishi  m um kin.
-takroriy  olm oshlar:  necha-necha,  o ‘s h a -o ‘sha,  nim a-nim a, 
qaysi-qaysi,  uncha-muncha,  hamma-hamma kabi aynan yoki ayrim 
to v u sh   o ’zg a rish i  b ila n   ta k ro r la n is h id a n   h o s il  b o i a d i g a n  
olmoshlardir.  Ularga so’roq, ko’rsatish, belgilash  olmoshlari kiradi.
FE’L
Ish -h a rak a t va h olatni atab kelgan so ‘z tu rk u m i f e i  deyiladi. 
F e ’llar  nim a qilm oq?,  nim a b o im o q ?  so ‘roqlariga javob b o ia d i: 
o ‘qimoq,  ishlam oq,  ka sa l  b o ‘lmoq,  xa fa   bo ‘Imoq,  yugurm oq, 
sakramoq,  qochmoq,  bekinmoq.
F e ila rd a n   anglashilgan  harakat  va  h olat  m a iu m   shaxs  yoki 
narsa tom o n id an  bajariladi.  Shu shuxs yoki narsa ish harakatning 
bajaruvchisi  sanaladi.  M asalan:  Barglar  to ‘kildi.  B ola  yugurdi. 
Q&zichoq ma ’radi.
F e ila r   nim ani  atab  kelishiga  ko ‘ra  ikki  xil  b o ia d i:  harakat 
fe ila ri; ho lat fe ila ri.
57

H arakat  fe ’llari  pred m et  -  shaxslarning  jism oniy  faoliyati 
natijasida  ro ‘y bergan  harakatni  bildiruvchi  fe’llardir:  yugurmoq, 
tarqalmoq,  egilmoq,  supurmoq,  almashmoq.
Shaxslarning  ichki  kechinm alari va  narsalarning bir holatdan 
ikkinchi  holatga o ‘tish jarayonini  ifodalovchi  fe’llar holat fe ’llari 
sanaladi:  jimirlamoq,  unmoq,  fikrlam oq,  qotmoq,  sarg'aymoq, 
ikkilanm oq, xursand bo ‘Imoq,  eskirmoq.
F e ’llar quyidagi lug‘aviy  shakllarga ega:
-b o ‘lishli-bo‘lishsizlik shakli;
-nisbat  shakli;
-vazifa shakli;
F e ’llarning sintaktik  m unosabat shakllari:
-  zam on  shakli;
-  mayl  shakli;
-  shaxs-son  shakli.
0 ‘T IM L I  VA  0 ‘TIM SIZ   F E ’LLAR
O 'tim li  fe ’llar  tushum   kelishigidagi  so‘zlarni  o ‘ziga  biriktira 
oladigan  fe’llardir:  m ashqni  ishlamoq,  kitobni  olmoq;  his qilmoq, 
tozalamoq,  kiymoq,  so ‘ramoq.
0 ‘tim siz   fe ’llar  tu sh u m   kelishigidagi  s o ‘zlarn i  b irik tira  
olm aydigan  fe’llardir:  qaramoq,  chiqmoq,  turmoq,  joylashmoq, 
quvonmoq,  tegmoq.
BO  L IS H L I  VA  BO  L IS H S IZ   F E ’LLAR
B o ‘lish li  f e ’lla r  is h -h a r a k a tn in g   uch  z a m o n d a n   b irid a  
bajarilganligini bildiradi:  berdi,  boradi,  kelayotir,  o ‘qiydi.  Bo'lishli 
shakl  maxsiis ko‘rsatkichga (qo‘shim chaga)  ega emas.
Bo‘ 1 ishsiz fe’llar ish-harakatning yuzaga kelmasligini  ifodalaydi. 
U larq u y id ag ich a hosil  b o ia d i.
-  ma q o ‘shintchasi yordamida:  o'qimadi, yozmadi,  chiynayapti, 
bormaydi,  kelmagan,  ко ‘rinmayotir.  -ma  q o ‘shim chasi  k o ‘m akchi 
fe’lli so‘z qo'shilm alarida q o ’llanganda  o ‘rni bilan yetakchi fe’lga 
yoki ko‘makchi fe’lga q o ‘shiladi: sezmay qoldi, ко ‘rmay qoldi, bilmay 
turdi,  bora  olmadi,  k o ‘ra  bilmadi,  bila  olmadi,  o ‘qib  k o ‘rmadi. 
Agarda  h ar  ikkala  fe’lga  —ma  qo'shim chasi  baravar  q o ‘shilsa, 
bo‘lishlilik m a’nosi ifodalanadi:  ко ‘rmay ketmaydi (albatta ko‘radi), 
bilmay qo ‘ym aydi (bilib oladi),  о ‘qimay qo ‘ymaydi (albatta o ‘qiydi).
58

-  uyushiq holdagi fe’llarda ular oldidan —na inkor yuklamasini 
ta k ro r  q o ‘llash  orqali:  N a  o ‘qidi  ,  na  yozdi.  N a  beradi,  na 
ко ‘rsatadi.
-  y o ‘q  so ‘zi  yordam ida:  borgani y o ‘q,  ko'rgani y o ‘q,  eshitgani 
y o ‘q,  kelgani y o ‘q,  olgani y o ‘q.
-  emas  t o ‘liqsiz  fe ’li  yo rd am id a:  borgan  emas,  ko'rgan  emas, 
eshitgan emas,  kelgan  emas.
-  b a’zan gram m atik k o ‘rsatkichsiz,  nutqiy q o ‘llash orqali ham  
b o ‘lishsizlik  m a ’nosi  ifodalanadi:  Ketib  b o ‘psan.  Gapiradi-ya, 
gapiradi.
F E ’L  NISBATLARI
Bajaruvchining harakat va holat jarayonida qay darajada ishtirok 
etishini bildiruvchi fe’l shakllari nisbat shakllari sanaladi.  Masalan: 
kiydi  fe’lida  harak atni  bajaruvchi  shaxs  aniq,  kiyildi  fe’lida  esa 
noaniq,  kiyishdi  fe’lida  birdan  ortiq,  kiydirdi  fe’lida  bajaruvchi 
boshqa  shaxs vositasida  ish-h arak atn i  bajarishi  ifod alan g an .F e’l 
nisbatlari  ish-harakat,  uning  bajaruvchisi va  unga vosita b o ‘lgan 
predm et o'rtasidagi  m unosabatni bildiradi.  Nisbat shakllari fe’lning 
asos qismidan keyin qo‘shiladi:  о 'ylandi, borishdi, ко ’rildi, о ’tkazdi. 
F e ’l  5ta  nisbat  shakliga  ega:  aniq  nisbat,  o ‘zlik  nisbati,  o rttirm a 
nisbat,  m ajhul  nisbat,  birgalik  nisbati.
Aniq nisbat  -  (nol shakl)  ish-harakat bajaruvchisi aniq b o ‘ladi: 
Karim  baliq  tutdi.  Sohiba  kitob  о ‘qidi.  Dehqon  yerni  haydadi. 
Navbatchi gulga  suv  quydi.
0 ‘zlik nisbati  -  bajaruvchining o ‘zi ustida am alga  oshadigan 
harakat  yoki  ho latini  ifodalaydigan  fe’l  shaklidir.  Bu  shakl  fe’l 
asosga  (i)n,  -(i)l  qo'shim chasini  qo^shish bilan yasaladi.  Bunda 
ish-harakat va uni bijaruvchi o'rtasidagi  m unosabatga asoslanadi. 
R a ’no  tarandi.  Qiz  egildi.  Gul  ochildi.  Oy  ko'rindi,  U kerishdi.
B a’zi  fe’llardan  o ‘zlik  nisbati  shaklini  hosil  qilib  b o ‘lm aydi: 
chopdi,  yayradi,  chiqdi,  keldi.
M ajhul nisbat — fe’l asosga -(i)n ,  -(i)l  qo’shimchasini qo'shish 
bilan yasaladi.  B unda ish-harakat kim  tom onidan  bajarilaganligi 
n o m a’lum  b o ‘ladi, vosita b o ‘luvchi predm et ega vazifasida keladi: 
Q izsochini taradi.  - Soch  taraldi.  Y e r haydaldi.  Suv sepildi.  Nutq 
so'zlandi.  Sovrin  berildi.
0 ‘zlik va m ajhullik nisbatlari o ‘tim li fe’llam i o ‘timsiz  fe’llarga 
aylantiradi:  k o ‘rd i-k o ‘rindi,  haydadi-haydaldi.
59

O ’zlik va majhul  nisbat  shakllari omonim(shakldosh) sanalsa 
ham,  bir  fe’l  doirasida  q o ’llanganda  o ’zaro  farqlanadi:  kiyindi 
(o'zlik nisbat)  — kiyildi  (majhul  nisbat);  tarandi  (o ’zlik nisbat)
-  taraldi (majhul  nisbat);
Orttirma  nisbat  -dir  (tir),  -t,  -sat,  -gaz  (-kaz,  -qaz),  -ir,