Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

QO  SHMA SO  ZLARNING  IMLOSI 
I. 
Quyidagi  tarkibdagi  qo‘shm a  so‘zIar  qo‘shib  yoziladi:
1. Tarkibida xona, noma,poya, bop, xush, ham, baxt, kam, umum, 
aro, rang,  mijoz, sifat,  talab kabi so‘zlardan biri qatnashgan qo‘shm a 
ot va qo‘shma sifatlar.  ishxona, qabubcona, ma ’lumotnoma, tabriknoma, 
sholipoya,  g ‘o ‘zapoya,  ommabop,  xushxabar,  hamdo'st,  hamsuhbat, 
orombaxsh,  kamgap,  umumxalq, sovuqmijoz, devsifat,  izzattalab kabi.
2.  Ikk inchi  qism i  —a r  (inko r  shakli  -m as)  q o ‘shim chasi 
bilan tugaydigan qo'shm a ot va qo‘shma sifatlar:  otboqar, o ‘rinbosar, 
m olboqar,  beshiktervatar,  tezoqar,  ertapishar,  tinchliksevar, 
ishyoqmas,  qushqo'nmas kabi.
3.  0 ‘xshatish,  qiyoslash asosida yuzaga  keluvchi qo'shm a otlar 
va  q o 'sh m a   sifatlar:  karnaygul,  qo'ziqorin,  otquloq,  oybolta, 
bodomqovoq,  devchechak kabi.
4.  N arsani  biror  belgisi  asosida  bildiruvchi  q o 'sh m a  otlar: 
olaqarg'a,  qizilishton,  achchiqtosh,  mingoyoq  kabi.
5.  N arsani joyga  nisbatan bildiruvchi qo'shm a otlar:  tog'olcha, 
cho'lyalpiz,  suvilon,  qashqargul  kabi.
6.  Biror m aqsad,  ish  uchun  m o ‘ljallangan  narsani  bildiruvchi 
qo ‘shm a otlar:  kirsovun,  qiymataxta,  tokqaychi,  ко ‘zoynak kabi.
7.Q aratqich  +   qaralm ish  tipidagi birikm aning so‘zgaaylanishi 
bilan  yuzaga  keluvchi  q o ‘shm a  otlar:  mingboshi,  shaftoliqoqi, 
olmaqoqi,  qovunqoqi  kabi.
8.  Ikkinchi qismi turdosh otlardan yoki  obod  so‘zi b o ‘lgan joy 
nomlari:  Sirdaryo,  Kattaqo’rg‘on,  T o ‘rtk o ‘l,  Yakkabog',  Yangiobod, 
Xalqobod,  Fayziobod kabi.
A m m o  ikkinchi  qism i  atoqli  otlardan  b o ig a n   joy  nom lari 
ajratib  yoziladi:  0 ‘rta  Osiyo,  Yuqori  Chirchiq,  Q o‘yi  Chirchiq, 
K o ‘hna  Urganch  kabi.
9.  Rus tilidan aynan o ‘zlashgan yoki kalka usulida hosil qilingan 
qo‘shma so'zlan  kinoteatr,fotoapparat, elektroapparat, elektrotexnika, 
teleko ‘rsatuv, yarimavtomat,  suvosti,  bayramoldi kabi.
10. 
Q isqartm a  o tlar q o ‘shib  yoziladi:  0 ‘zM U   ( 0 ‘zbekiston 
M illiy  U niversiteti),  0 ‘zX D P  ( 0 ‘zbekiston  Xalq  D em okratik 
Partiyasi)  kabi.
12

I I .  Chiziqcha  bilan yozish.
1.  Juft va tak ro r so ‘zlar chiziqcha bilan yoziladi:  mehr-oqibat, 
katta-kichik,  el-yurt,  asta-sekin,  bordi-keldi,  don-dun,  m ayda- 
chuyda,  taq-tuq,  qop-qop,  baland-baland,  chopa-chopa, yura-yura 
ayrim-ayrim,  borib-borib  kabi.
Ju ft  so ‘z  qism lari  orasida  —u  (-yu )  bo giov chisi  kelsa,  undan 
oldin chiziqcha q o ‘yiladi va juft so‘z qismlari ajratib yoziladi:katta- 
yu  k ich ik ,tu n -u   kun,  el-u   yurt  kabL-  / .   .< 
. 
'
2. 
Birinchi qismi chiqish kelishigida,  ikkirichj-qismi j6 ‘nalish 
kelishigida b o ig a n  kundan kunga, yildan yilga  kabilar shuningdek, 
belgining  ortiq  darajasini  bildiruvchi  ko‘pdan  k o ‘p,  ochdan  och 
kabi  birikishlar  chiziqchasiz  yoziladi:
M:  yildan  yilga,  kundan  kunga,  naridan  beri,  k o ’p dan  k o ’p, 
tekindan tekin
3-Yil va oylarni  (chislolarni)  ko‘rsatuvchi arabcha raqam dan 
so‘ng lotin yozuvi asosidagi imloga ko‘rachiziqcha q o ‘yiladi:2003- 
yilning  9  —sentabri  kabi.
4.  K uchaytirilgan belgi shakllari chiziqcha bilan yoziladi:  qop- 
qora, yam -yashil, yap-yapaloq,  ко ‘m -ko ‘k,  dum -dum aloq,  kuppa- 
kunduzi, yop-yorug‘ kabi.
5.  Rus tilidan aynan o ‘zlashgan yoki kal’ka usulida o ‘zlashgan 
so'zlar asliga muvofiq chiziqcha bilan yoziladi:  injener—konstruktor, 
gram m -m olekula,  kilovat-soat,  changlagich-purkagich,  vitse- 
prezident kabi.
I I I .  Ajratib yozish.
1.  Q o'shm a fe’lning qismlari ajratib yoziladi:  imzo chekmoq, ta ’sir 
etmoq,  vafo  qilmoq,  sotib  olmoq,  olib  kelmoq,  olib  chiqmoq  kabi.
2.  Belgining  ortiq  yoki  kam ligini  bildiruvchi  och,  to'q,  tint, 
nim ,  liq ,jiq q a ,  lang kabi so 'zlar bilan kelgan sifat turkum iga oid 
so 'zlar  ajratib  yoziladi:  och  qizil,  to ‘q  qizil,  tim  qora,  nim  pushti, 
liq  to ‘la, jiqqa  ho 4,  lang ochiq  kabi.
3.  H ar, hech, ham m a, ba ’zi, g 'a yri,  bir,  qay,  u,  bu, shu,  o'sha 
so'zlari  yonida  kelgan  so'zdan  ajratib  yoziladi:  h ar zamon,  hech 
kim ,  ham m a  vaqt,  b a ’zi  bir,  g ‘ayri  tabiiy,  bir  qancha,  bir y o ‘la, 
qay  kuni,  и yerga,  bu yoqdan,  shu  erdan,  о ‘sha yoqqa  kabi.
Lekin birpas, birato'la, birvarakayiga, birmuncha, buyon (beri) 
so'zlari qo'shib yoziladi.
Lotin yozuvi asosidagi imloga ko'ra birozso'zining ham  qo'shib 
yozilishi belgilab qo'yilgan.
13

Q ay  so ‘zi  yer,  yoq,  yon  so‘zlari  bilan  kelganda  b ir  у  tushib 
qolishi natijasida bu so'zlar qo'shib yoziladi:
Qiyoslang:  qay yerda  —  qayerda,  qay yoqqa  —  qayoqqa,  qay 
yondan — qayondan kabi.
Q aybir,  qayvaqt so'zlari ham  q o ‘shib yoziladi.
4.  M urakkab sonlam ing qismlari ajratib yoziladi:  yigirma besh, 
bir y u z  ellik  ikki  kabi.
5.  Tojikcha  izofali  birikm alar  ajratib  yoziladi:  tarjimai  hoi, 
nuqtai nazar,  oynai jahon,  dardi bedavo kabi.  Shuningdek,  yangi 
imlo qoidalarida izofa undosh bilan tugagan so'zlarga i shaklida , 
unli bilan tugagan so'zlarga yi shaklida qo'shilishi belgilab qo'yildi.
Qiyoslang:  dardi bedavo,  nuqtayi nazar, taijim ayi hoi,  oynayi 
jahon,  piri badavlat  kabi.
B O 'G 'IN   K O 'C H IR IL IS H I
Orfografiya qoidalariga ko'ra bir qatorga sig'may qolgan so'zning 
qismi ikkinchi qatorga quyidagicha ko'chiriladi:
1.  S o'z qismlarga b o 'g 'in id an  ajratib ko'chiriladi:  tala-ba,  ta- 
laba,  m ak-tab,  ко ‘-ngil kabi.
2.  B ir  unlidangina  iborat  b o 'lg an   b o 'g 'in   oldingi  satrda 
qoldirilm aydi.  Shuningdek,  keyingi satrga ham  bir u n lidan iborat 
bo'lg an  b o 'g 'in  ko'chirilm aydi:  o-naning emas,  ona-ning, ja m o -a 
emas, ja-m oa, m udofa-a emas,  m udo-faa kabi.
3.  Bir  tovushni  ifodalaydigan  harfiy  birikm alar  ajratilm ay 
ko'chiriladi.  M isollam i  h a r  ikki  yozuv  asosida  qiyoslang:  K o ‘- 
нгил,  тонг-ги,  си-нгил;  поме-ш чик,  ме-шчан;  ma-shaqqat,  ke- 
chuv,  kech-qurun,  iong-gi,  s o ‘ng-ra, pom e-shik,  me-shchan  kabi.
4.  Bosh  harflardan  tuzilgan  qisqartm a  otlar,  k o 'p   xonali 
raqam lar ikkinchi  qatorga  bo 'lib   ko'chirilm aydi:  0 ‘zM U,  BM T, 
А К Т,  155,  2003,  X X IX  kabi.
6. 
Ism   va  fa m iliy a la rn in g   h arfiy   q is q a rtm a la ri  a jra tib  
ko'chirilm aydi:  I.  O.  Sultonov,  A.  B.  Ahmedov  kabi.
BOSH  HARFLAR IM LO SI
Orfografiya qoidalariga k o 'ra bosh harflar quyidagi o 'rin lard a 
qo'llanadi:
1. 
A bzas,  gap,  sh e ’rning  h a r  b ir  m israsi  bosh  h a rf  bilan 
boshlanadi.
14

2.  Atoqli  otlar  bosh  h arf  bilan  boshlanadi:  Alisher  Navoiy, 
G ’afur  G ’ulom,  Toshkent,  0 ‘zbekiston  kabi.
3.  Planeta va yulduzlam ing nomlari bosh harf bilan boshlanadi: 
Yer,Q uyosh,  Oy,  Mars,  H ulkar  kabi.  A m m o  Yer,  Quyosh,  Oy 
so'zlari planeta m a’nosidan  boshqa m a’nolarda kelganda kichik harf 
bilan boshlanadi.  Qiyoslang:  Yer Quyosh atrofida,  Oy  Yer atrofida 
aylanadi;  Hamma  bir yerga  to ‘planib,  kelasi  oyning rejasini  tuzib 
oldik.
4.  D avlatlarning,  davlat  oliy  tashkilotlari  va  m ansablarning, 
xalqaro  tashkilotlam ing  nom laridagi  h ar bir so‘z bosh  h arf bilan 
boshlanadi.  0 ‘zbekiston Respublikasi, Amerika  Q o‘shma Shtatlari, 
Birlashgan  M illatlar  Tashkiloti,  0 ‘zbekiston  Respublikasining 
Prezidenti,  О ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlis  Raisi  kabi.
5.  Vazirliklar,  idoralar,  korxonalar  va  tashkilotlam ing  nom i 
tarkibidagi  birinchi  so‘z  bosh  h arf bilan  boshlanadi:  M adaniyat 
fazirligi,  Fan  va  texnika  davlat  qo ‘mitasi,  Fanlar  akademiyasi, 
Til  va  adabiyot  instituti  kabi.
6.  M adaniy- maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san’at 
asarlariga, sanoat va oziq- ovqat mahsulotlariga, shuningdek, trans­
port vositalari, sport  inshoatlariga q o ‘yilgan nom lar bosh harflar 
bilan boshlanadi:  «Saodat» dramasi, «Navro ’z» xayriya ja m g ’armasi, 
«Toshkent»  mehmonxonsi,  «Q utlug‘  qon»  romani,  «Paxtakor» 
stadioni,  «Dilorom»  operasi  kabi.
7.  M uhim   tarixiy sana va bayram lam ing nom lari  tarkibidagi 
birinchi  so ‘z  bosh  h a r bilan  boshlanadi:  Mustaqillik kuni,  Xotira 
kuni,  Ramazon hayiti,  Navro ‘z  bayrami kabi.
8.  D avlatning oliy darajali  m ukkofotlari nom i tarkibidagi h ar 
bir  so‘z  bosh  h a rf  bilan  boshlanadi:  « 0 ‘zbekiston  Qahramoni» 
( unvon) ,  «Oltin  Yulduz»  (medal).
B oshqa  m ukofotlar,  faxriy  unvonlar,  nishonlar  nom idagi 
birinchi so‘zgina bosh harf bilan boshlanadi: «Sog'lom avlod uchun» 
(orden),  « 0 ‘zbekistonda  xizm at  ko'rsatgan  fan  arbobi»  (faxriy 
unvon),  «M atbaa alochisi»  (nishon)  kabi.
LEKSIKOLOGIYA
S o ‘z  va  u n in g   lu g ‘aviy  m a ’nosi,  tiln in g   lu g ‘at  tark ib in i 
o ‘rganuvchi b o ‘limdir. Tilning lug‘at tarkibi deganda m a’lum 'tilga 
xos  b o ‘lgan  so ‘zIar,  iboralar  va  atamalar  tushuniladi.  S o ‘z 
borliqdagi narsa-buyum lam i,  m avhum  tushunchalam i,  harakat-
15

holatni,  belgi-xususiyatlam i  nom lovchi  til  birligidir.  M asalan: 
&/fo6(predmet  nom i),  vijdon  (m avhum   tush u n ch a  nom i),  g o ‘zal 
(belgi  nom i),  kelmoq  (harakat-holat  nom i),  besh  (m iqd or nom i) 
kabi.  So‘z tilshunoslikning leksikologiya va morfologiya bo‘limlarida 
o'rganiladi. So'zlarda 2 xil m a’no boiadi: lug'aviy m a’no va grammatik 
m a ’no.  S o'z  lug'aviy  m a ’no  anglatishiga  k o 'ra   leksikologiyada, 
gram m atik m a’nosi esa morfologiyada o'tganiladi.
L uf^aviv  m a ’no-  atash  m a’nosi  deb  ham   yuritfladi  -  faqat 
mustaqil so'zlarga xos bo'lib, o 'sha so'z anglatgan tushuncha bilan 
bog'liq bo'ladi.  So'zlaming borliqdagi m a’lum narsa, belgi-xususiyat, 
harakat-holatlam i  bildirishi  ularning  lug'aviy  (atash)  m a’nolari 
deyiladi:  k o ‘z  -  k o ‘rish  a ’zosi,  uxlamoq  -  uyqu  holati,  shirin  - 
yoqimli  t a ’m,  mazali.M ustaqil  so'z  turkum laridan  olm osh  atash 
m a’nosiga ega emas. Olmoshlar fe’ldan boshqa mustaqil so'zlar o'm ida 
almashib qo'llanadi, ulaiga ishora qiladi. Masalan:  Karim keldi.  U(kim) 
kechgacha  biznikida  bo'ldi.  Bu  (qaysi) masala  qiziq ekan
So'zlam ing lug'aviy m a’nolari “O 'zbek tilining izohli lug'ati”da 
beriladi.
G ra m m a tik  m a ’no  -  bir  turkum ga  m ansub  so 'z la r  u ch u n  
um um iy  m a ’nodir:  kitob,  gul,  xona,  kishi  -predm et,  ot  so 'z 
turkum iga  xos,  birlikda,  bosh  kelishikda;  ammo,  lekin,  biroq- 
bog'lovchi.  Tildagi  barcha  so 'z la r  gram m atik  m a’no  anglatadi, 
lekin lug'aviy m a ’no  anglataverm aydi.  M asalan,  va,  ammo, fa q a t 
kabi so’zlar faqat grammatik m a’noga ega.  Bir xil grammatik m a’noli 
so 'zlar  deganda  bir  turkum ga  kiruvchi  so 'zlar  tushuniladi:  men, 
sen,  и  —  olm osh;  stol,  stul,  oy  —  ot;  о ‘n,  olti,  besh  -  son.
M ustaqil so 'zlar lug'aviy m a’no anglatishiga  k o 'ra bir m a’noli 
va k o 'p  m a ’noli bo'ladi.
Bir  m a ’noli  so 'zlar  -  monosemantizjnlar  faqat  bitta  lug'aviy 
m a ’no  anglatadi:  bug'doy,  bodring,  to m chi,  chum chuq,  ravish, 
pushti, jigarrang,  kelmoq.
K o'p m a’noli so'zlar-  polisemantizmlar bosh ma ’no va ко ‘chma 
ma ’noga ega bo'ladi.  Bosh m a’no nutqdan tashqari, so'zning yakka 
o 'z i  anglatgan  m a’nosidir:  kulgi-kulm oq  hodisasi,  sovuq  —  havo 
darajasi,  Ao'z-ko'rish a’zosi.  К о‘chma (yasam a) m a’no esa so'zning 
nutq tarkibida boshqa so'zlar yordam ida anglatadigan m a’nosidir: 
uzukning ко ‘zi,  sovuq xabar,  shirin gap,  baxti kuldi.
K o 'ch m a  m a ’no  4  xil  usul  bilan  hosil  bo'ladi:  m etafora, 
m etonim iya,  sinekdoxa,  vazifadoshlik.
16

1.M etafora usulida  predmet, belgi, harakatlar o ‘rtasidagi shakliy 
yoki  nisbiy  o ‘xshashlik asosida  nom   k o ‘chishi  yuz  beradi,  y a’ni 
biror jih atd an  o ‘xshash predm et,  hodisalarning  nom i boshqasiga 
ko'chadi.  Masalan:  cho ‘qqi — bosh m a’nosi: tik narsalarning yuqori 
nuqtasi  —  tog‘  c h o ‘qqisi;  c h o ‘qqi  —  k o ‘ch m a  m a ’nosi:  yuqori 
pog'ona,  daraja  — ilm cho ‘qqisi.
Og'ir tosh  —  bosh  m a ’no 
oltin  uzuk-  bosh  m a ’no
Og ‘ir gap  —  ко ‘chma 
ma ’no oltin  k u z ~   ко ‘chma  ma ’no
Gulday  qiz  ~o ‘xshatish  gul 
qiz  ~  ко ‘chma  ma ’no 
О ‘rik gulladi  — bosh  ma ’no 
Karim gulladi  —  ко ‘chma  ma ’no
M etafora va o ’xshatishni farqlash lozim.  O ’xshatishda bir narsa 
yoki  hodisa  bosqasiga  o ’xshatiladi.  B unda  o ’xshovchi  predm et, 
o ’xshatiluvchi predm et va o ’xshatish vositasi ishtirok etadi:  qorday 
oq,  tulki  ka b i  ayyor.
2.Metonimiya usulida o ‘zaro bog‘liqlik asosida m a’no ko‘chadi, 
b u n d a y   k o ‘ch irilish   p re d m e tla r  yoki  h o d is a la rn in g   o ‘zaro  
aloqadorligiga  asoslanadi. 
0 ‘zaro  bog‘liq  b o ‘lgan  p re d m e t- 
hodisalardan birini  atash  orqali  ikkinchisi tushuniladi:
Fuzuliyni oldim  qo ‘limga  —  (asar nazarda  tutilmoqda)
Dasturxonga  qarang  —  (dasturxondagi n o z-n e ’m atlar nazarda 
tutilmoqda)
Sam ovarga  chiqdik  — (choyxonaga  bordik m a ’nosida)
Z a l о ‘m idan  turdi  —  (zalda y ig ‘ilgan  odamlar ma ’nosida)
Butun shahar y ig ‘ladi — (shahar aholisi ma ’nosida).M etonim iya 
usulida m a’no k o ‘chishida b a’zan m akon va zam onda bir-birining 
b o iish in i taqozo qiladigan va birga q o ila n a d ig a n  predm etlardan 
birining  nom i  boshqasiga  k o ‘chishi  m um kin.  M asalan:  Bir kosa 
ichdi.  — Bir kosa sho'rva ichdi m a’nosida.
3.Sinekdoxa usulida butun va qism nisbatiga asoslanadi,  ya’ni 
biror predm etning bir qismini atash orqali uni butunicha tushunish 
m um kin  yoki  aksincha:
• b u tu n n in g   n o m i  qism ga  k o ‘chiriladi:  Besh  q o 4   baravar 
em as.(qo‘l-  bu tu n ,  barm oq  -   qism)
• qismning  nom i  butunga  ko‘chadi:  Hovlimizjda  tuyoq  bor  —  ( 
tuyoq  —  qism). Tirnoqqa  zor  (timoq  —  qism,  farzandga  m uhtoj 
ma’nosida)
4.Vazifadoshlik usulida p redm etlam ing bajaradigan vazifalari 
bir  xilligiga  asoslanadi:  D araxt  tomiri(to m ir  suvni  daraxtning 
poyasiga  yetkazib  beradi  )  -  q on  tomiri(to m ir  q on n i  insonning 
tanasiga yetkazib b e ra d i)
17

Bundan tashqari kinoya usuli ham  mavjud b o ‘lib,  unda so‘z zid 
(teskari) m a’noda q o ‘llaniladi va yozuvda qo‘shtimoqqa olib yoziladi: 
U g ‘azablanardi  va  bisotidagi  “chiroyli»  so ‘zlar  bilan  siylardi.
SO‘ZLARNING  SHAKL  VA 
MA’NO  M UNOSABATIGA  KO‘RA  T URIAR I
U lar  4  xil:  om onim lar,  sinonim lar,  antonim lar,  paronim lar. 
Bu birliklardan sinonim lar va antonim lar m a’no xususiyatiga ko‘ra, 
om onim lar va paronim lar shakliy xususiyatlariga ko‘ra birlashadi.
O m onim lar (shakldosh soizlar)  — bir xil  shaklga  ega b o ‘lgan, 
am m o  har  xil  m a’nolarni  anglatuvchi  so‘zlardir.
s "  
tavassum   qil 
Kul 
o ’choqning  kuli
a  zo
O ’t 
—►
  o 't  (o lov)
* 
m aysa 
—►
  harakat
bir xil  shakldagi  ikkita s o 'z  
bir xil  shakldagi to'rtta s o 'z
D em ak,  o m o n im la r  shaklan  teng  kelgan,  b osh q a-b o sh q a 
so'zlardir.  U lar anglatgan m a ’nolar o ‘rtasida bog'liqlik b o ‘lmaydi. 
O m onim lar va ko ‘p m a ’noli so‘zlam i farqlash lozim.  O m onim lar 
h ar  xil  m a ’nolarni  anglatuvchi  so ‘zlardir,  ko ‘p  m a ’noli  so ‘zlar 
esa  bir  s o ‘zning  turli  (bosh  va  k o 'c h m a )  m a ’nolaridir.  U lar 
anglatgan m a’nolar o ‘rtasida bog'liqlik boiadi:  sovuq havo  -  sovuq 
xabar,  k o ‘ylakning yoqasi  — у  о ‘Ining yoqasi.  Bu yerda sovuq, yoqa 
so‘zlari bitta so'z b o lib , bosh va ko'chm a  m a’nolarda qollan gan .
Bir  so ‘zning  m a tn d a   h a r  xil  m a ’n o larn i  an glatish i  k o ‘p 
m a’nolilik,  bir xil  shakldagi bir necha so‘zning har xil m a ’nolarni 
anglatishi esa om onim   (shakldosh)likdir.
Om onim lar qanday birliklar orasida bolishiga ko‘ra 3 xil b oiadi: 
lu g 'a v iy   o m o n im la r ,  g ra m m a tik   o m o n im la r ,  fra z e o lo g ik  
om onim lar.
1. 
Leksik(lug'aviy)  om onim lar -  so‘zlar orasidagi om onim lik 
(shakldoshlik)dir.  Shakli bir xil,  m a’nolari h ar xil b o ig a n  so‘zlar 
lug'aviy  om o n im lar  deyiladi:
odamning sochi 
ojiz odam
soch  -----► 
ish-harakat 
ко V 
ish-harakat
O m onim lar bir xil so 'z  turkum iga yoki h a r xil so 'z turkum iga 
m ansub b o ia d i.
18

asbob (ot) 
___  
koptok (ot) 
___  
suvda (fe’l)
chang-----►  g'ubor(ot)  t o ' p -----►  uyum(ot)  suz  -----► 
ovqatni (fe’l)
Bir  xil  turkum ga  gramm atik  qo ‘shimchalar  q o ‘shganda  ham
om onimlik  davom  etaveradi.  — ►
  asbobni (ot)  ---- ►
  suvda (fe’l)
changni 
-----*■  g'uborni (ot)  ----- ► 
suzdi
ovqatni  (fe’l)
Har xil  turkumga  mansub  omonimlarga grammatik qo “shim chalar 
qo“shilganda  omonimlik bartaraf bo“ladi.
sochni  (ot) 
ко r odam  (sifat)
Socli 
* 
sochdi  (fe'l) 
Ko'r 
ko'r  k o 'rd i(fe'l)
2.  G r a m m a t i k   o m o n i m l a r   q o ‘s h i m c h a l a r   o r a s id a g i  
omonimlikdir.  Bir xil shaklga ega bo‘lgan qo‘shim chalar gram m atik 
om onim lar deyiladi.  U larda quyidagi holatlar kuzatiladi:
• so‘z yasovchi qo‘shimchalar shakldoshligi:  quvonch (ot) — tinch 
("sifat),  zargar  (ot)  —  jilvagar  (sifat),  kuzgi  (sifat)  —  kulgi  (ot).
• s o ‘z  yasovchi  va  lug‘aviy  shakl  yasovchi  q o ‘sh im ch alar 
shakldoshligi:  ruscha  (sifat  yasovchi)  —  qizcha  (kichraytirish 
q o ‘shim chasi);  toychoq (kichraytirish q o ‘shim chasi)  — o ‘yinchoq 
(ot  yasovchi)  -  tortinchoq  (sifat  yasovchi);  £orim i(fe’ln in g 
b o ‘lishsizlik  shakli)  —  suzm a  (ot)  -  yig ‘m a   (sifat).
• lug'aviy shakl yasovchilar o ‘rtasidagi shakldoshlik:  Utarandi 
(o ‘zlik  nisbat  shakli)  —  Nutq  so'zlandi  (m ajhul  nisbat  shakli), 
borishdi (birgalik nisbat shakli)  —  borishni (harakat nom i shakli).
• so ‘z  yasovchi  va  sintaktik  shakl  yasovchi  q o ‘shim chalar 
shakldoshligi:  S iz  kim siz?  (sintaktik  shakl  yasovchi)  —  Suvsiz 
hayotyo'q.  (sifatyasovchi).
3.Frazeologik  om o n im lar  iboralar orasidagi  om onim likdir. 
Shakli  b ir  xil,  m a ’n o lari  h a r  xil  b o ‘lgan  ib o ra la r  o m o n im  
(shakldosh)  iboralar  deyiladi.
h u rm at  qilish
Boshga  ко ‘tarmoq 
janjal  qilish
S o ‘z  bermoq,  q o ‘l  k o ‘tarmoq,  k o ‘z   yum m oq  kabi  ibo ralar 
shakldosh  iboralardir.
S in o n im la r  ( m a ’nodosh  so 'zla r)  -  shaklan  h ar xil  b o ‘lsa-da, 
bir-biriga  yaqin  m a’noli  so ‘zlardir.  B unda so‘zlar b ir xil  m a’no 
anglatishiga  k o ‘ra  guruhlanadi.  S ino nim lar  faqat  b ir  xil  so ‘z 
turkum iga  m ansub b o iad i:  katta,  ulug‘,  ulkan,  buyuk; (kattaymoq
-   fe’lga  m ansub bolganligi  uchun sinonim  em as).  S inonim lar — 
m a ’n odo sh  so‘zlar -  bitta  sinonim ik qatorni tashkil etadi:  inson, 
kishi,  odam,  shaxs.
19

S inonim lar  til  boyligi  b o iib ,  shaxs  va  p redm etlam in g  eng 
nozik m a’no bo'yoqlarini ifodalash uchun xizm at qiladi va gapda 
takroiga y o i qo‘ymaydi.
S inonim lar  adabiy  tilni  boyitish  m anbalaridan  b o iib ,  o ‘z 
im k o n iy a tla rim iz d a n   ta s h q a ri,  b o sh q a   tilla r d a n   s o ‘z la rn i 
o ‘zlashtirish  orqali  ham   sinonim ik  qato rlar  kengayib  boradi: 
shamol,  yel,  nasim;  botir,  mard, jasur  kabi.
S inonim ik  qatorda  bitta  so‘z  d o m in an ta  b o iib ,  barcha 
uslublarda (kitobiy,  so‘zlashuv uslublarida)  q o ila n a  oladi:  odat, 
rasm,  urf;  kishi,  odam,  inson.
D em ak,  d o m in an ta  yoki  uslubiy  b etaraf so ‘z  barcha  uslublarda 
q o ila n a  oladigan so‘zdir.
Bir so‘z bir necha sinonimik qatorda b o ia  oladimi? Agarda so‘z 
k o ‘p  m a ’n o li  b o is a ,  h ar  b ir  m a ’nosi  bilan   b o sh q a -b o sh q a  
sinonim ik qatorlarda  ishtirok etishi  m um kin.
jadal
y a q in ----- ►  yonm a-yon 
tez  ----- ►
 
yaqin  (kunlarda)
*  tez (kunlarda)
S inonim larning quyidagi turlari  bor:
1. 
Leksik sinonim lar -  so‘zlar orasidagi sinonim likdir.  Shakli 
har  xil,  lekin  bitta  birlashtiruvchi  m a ’noga  ega  b o ig a n   so 'zlar 
lug‘aviy  sinonim lar  deyiladi.:  yuz,  aft,  bashara,  chehra,  oraz. 
Lug‘aviy sinonim lar o ‘z navbatida to iiq  va m a’noviy sinonimlarga 
b o iin a d i.
T o iiq   sinonim lar  birorta  m a’no  qirrasi  bilan  farq  qilm aydi, 
ular  leksik  dubletlar  deb  ham   ataladi.  K o ‘pin cha  turli  tillardan 
o ‘zlashgan  so‘zlar  t o i iq   sinonim lar  b o ia   oladi:  tema-mavzu, 
kosmos-fazo.
M a ’noviy sinonim lar esa biror m a’no qirrasi bilan farq qiladi, 
lekin  birlashtiruvchi  m a ’nosi  bir  xil  b o ia d i:
• S inonim lar  turli  uslublarda  q o ilan ish ig a  ko ‘ra  farqlanadi: 
kulmoq-jilmaymoq,  ко ‘krak-siyna juftliklaridagi siyna, jilm aym oq 
so'zlari faqat kitobiy uslubga xos.
•  S inonim ik  qatordagi  so ‘zlar  ijobiy  yoki  salbiy  b o ‘yoqli 
b o iish ig a   k o ‘ra  farqlanadi:  ozg'in,  nozik,  qiltiriq;  semiz,  t o ‘la, 
baqaloq  sinonim laridan  nozik,  to ‘la  -  ijobiy  m a ’noli  so‘zlar, 
qiltiriq,  baqaloq  -  salbiy  b o ‘yoqli  so‘zlardir.
Uslubiy bo ‘yoqdor so‘zlami belgilashda uslubiy betaraf so'zlam i 
farqlash  lozim:
20

xunuk,  badbashara;  bo ‘shang,  landavur,  lapashang sinonimlari 
garchi  salbiy  xususiyatlarni  ifodalayotgan  b o ‘lsa  ham ,  ulardan, 
badbashara; landavur  — so ‘zlarigina salbiy  b o ‘yoqli so ‘zlardir.
• sinonim lar belgi yoki harakatni kuchliroq ifodalashiga k o ‘ra 
farqlanadi:  Yig4atdi  dema,  balki  siqtatdi  meni.  Qichqirmoq  — 
baqirmoq  kabi.
2.  Frazeologik sinonim lar - iboralar o'rtasidagi sinonimlikdir. 
S h a k li  h a r   x il,  m a ’n o l a r i   b i r   x il  b o ‘lg a n   i b o r a l a r  
sin o n im (m a’nodosh)  iboralar  deyiladi:  tegirmonga  tushsa  butun 
chiqmoq, yulduzni benarvon urmoq -  uddaburon, epchil m a’nosida 
qo‘llangan.
3 .  G r a m m a tik   s in o n im la r   a y rim   q o ‘s h im c h a la r   yoki 
k o 'm ak ch ilar o'rtasidagi m a ’nodoshlikdir.
• sifat yasovchi qo‘shim chalar o ‘zaro m a’nodosh b o ‘ladi.  —li,  - 
ser, -dor, ba-; -siz,  —no, be- qushimchalari sinonim qo‘shimchalardin 
gulli  - guldor  noo ‘rin  — о ‘rinsiz,  serma ’no  — ma ’noli.
• jo ‘nalish,  o ‘rin-payt va  chiqish  kelishiklari  q o ‘shim chalari 
k o ‘m akchilar bilan sinonim  b o ‘ladi:  ukasiga olmoq  — ukasi uchun 
olmoq,  maktabga  ketmoq  —  m aktab  tomon  ketmoq,  k o ‘chadan 
yurmoq  — ко ‘cha  boiylab yurmoq,  telefonda gaplashmoq — telefon 
orqali gaplashmoq.
4.  S intaktik sinonim lar  -  bir xil  m a ’noni  turli  gap  b o ‘laklari 
anglatadi: xatniyozdi (to ‘ldiruvchi+kesim ) -  xatyozjildi (ega+kesim); 
b a h o rg i  g u lla r   (s ifa tlo v c h i+ s ifa tla n m is h )  -  b a h o r  g u lla ri 
(qaratqich +qaralmish). D em ak  sin tak tik   sin o n im lar  sintak tik  
tuzilishi jih a td a n  farq qiladi.
Badiiy uslubda m a’lum  bir fikrning, tushunchaning m azm unini 
kuchaytirish  va  ta ’kidlash  u c h u n   sinonim lar  q ato r  keltiriladi: 
Ajoyib  husndor,  go‘za l fa s l  bu!  Sadoqatli,  qadrdon,  oshna-yu, 
doist-u   yo rim   bor.
A ntonim lar  —  m a’nolari  o ‘zaro  zid,  qaram a-qarshi  b o ‘lgan 
so ‘zlardir.  A n to n im   m unosabatdagi  so ‘zlar  anton om ik  juftlik 
deyiladi.  A n tonim lar ham  faqat b ir so ‘z turkum ida yuz beradi:
• sifatlarda:  katta-kichik, yaxshi-yom on,  uzun-qisqa,  baland- 
past,  achchiq-chuchuk;
• otlarda:  yoz  —  qish,  sharq  -  g ‘arb,  tong  — shorn,  boylik  — 
kam bag'allik;
•  f e ’lla rd a :  borm oq  —  kelm o q ,  uxla m oq  —  u y g ‘onm oq, 
kengaymoq  —  toraymoq;
21

• 
ravishlarda:  ко ‘p   —  oz,  arang  —  bemalol,  kecha  —  bugun, 
tez  — sekin.
A ntonim lam ing quyidagi turlari bor:
-  leksik (lug'aviy) antonim lar  so'zlam ing bir-biriga zid m a’no 
anglatishi asosida birlashishidir, ya’ni zid m a’noli so'zlardir.  tun- 
kun,  bormoq-kelmoq,  oq-qora.
-  frazeologik  an to n im la r  iboralar  orasidagi  antonim likdir: 
boshi k o 'k k a  yetm oq  -  tarvuzi q o ‘ltig‘idan  tushmoq,  oq  ko'ngil  - 
ichi  qora.
- g r a m m a t i k   a n t o n i m la r   —  q o ‘s h i m c h a l a r   o ra s id a g i 
antonim likdir:  odobli  -  odobsiz,  bema ’ni  — bama ’ni.
A ntonim lar she’riyatda tazod (qarshilantirish) usulini yaratishda 
qo'llaniladi.
P aronim lar  —  talaffuzi  bir-biriga  yaqin,  am m o  m a ’nolari 
har xil bo'lgan so'zlardir.  Paronim lik k o 'pincha orfoepiya (to 'g 'ri 
talaffuz)  meyorlariga rioya qilmaslik natijasida ham  kelib chiqadi: 
gancA _(naqsh)  —  gan /_ (b o y lik ),  qu^ilm oq  —( Sirdaryo  Orol 
dengiziga  quyiladi)  -  quvHlrnoq  (  Tuman  tobora  quyulardi)
Quyidagi paronimlarga  e ’tibor bering: shox-shoh,  afzal-abzal, 
b o ‘sh liq -b o ‘shlik,  ah l  —  ahil,  odil-adl, 
borlik-borliq,  otalik- 
otaliq,  dom -dam ,  ta l’at-talat,  yondosh-yondash.
P aronim lam i so'z variantlaridan farqlash lozim.  Bir so'z b a’zan 
ikki xil variantda (shakl)da yoziladi va bu imloviy xato hisoblanmaydi. 
U lar o 'z a ro  sinonim  yoki paronim  em as,  bir so 'zn ing  variantlari 
sanaladi:  kaptar-kabutar,  nabira-nevara,  shabada-shabboda, 
sevmoq-suymoq,  obro ‘  —  obro ‘y.
Paronim lam i  noto'g'ri qo'llash natijasida gapda uslubiy jihatdan 
g'alizliklar  vujudga  keladi.  M asalan:  Quyosh  ham al  burchiga 
о ‘tdi. Yo ‘Iga  yondash  anhor shovillab  oqardi.
UYADOSH  SO  ZLAR
Bir  turdagi  narsa,  belgi,  hodisalam i  atab  keluvchi  so 'z la r 
uyadosh  so 'z la r  deyiladi:  tol,  terak,  majnuntol,  tut-daraxt.
Yoz,  qish,  kuz,  bahor-  fasl
Shirin,  achchiq,  nor don  -   ta ’m
U yadosh  so 'z la r sinonim   so'zlard an   farq  qiladi:
Sinonim so'z bitta birlashtiruvchi m a’noga ega bo'ladi.  Uyadosh 
so 'zlar esa bir turga m ansub tushunchalarni ifodalovchi so'zlardir.
22