Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti


Download 24 Kb.
Pdf ko'rish
bet14/30
Sana05.02.2018
Hajmi24 Kb.
#26036
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30

teng  bogiovchilar 
yordamida bogianadi. Teng bogiovchilar to ‘rt xil boiadi:
•  zidlovchi  bogiovchilar: 
ammo,  lekin,  biroq;

  ayiruv  bogiovchilar: 
yo,  yoki,  yoxud,  goh,  dam\

  biriktiruv  bogiovchilari: 
va,  ham,  bilan
;
•  inkor  bogiovchisi: 
na-na.
Zidlovchi  bogiovchilar  orqali  bogiangan 
uyushiq  b o iak lar 
orasiga vergul qo‘yiladi:
Oy yoritadi,  ammo  isitmaydi.
123

Ayiruv bogiovchilari orqali bogiangan 
uyushiq boiaklarda ayiruv 
bogiovchisi yolg‘iz kelsa, uyushiq bo'laklar orasiga vergul qo‘yilmaydi: 
takrorlanib kelsa, vergul shu bogiovchilardan oldin qo‘yiladi:
Seni  Zebo,  zebi  qiz  deymi,
Oydin  kecha yo kunduz deymi,
Sohibjamol  yo  dilbar deymi,
Yo  san ’atkor,  yo  chevar deymi?! (A. Umariy)
Yo, yo k i, yoxud, goh,  dam
  ayiruv bogiovchilaridan tashqari, 
shu vazifada 
ba ’zan,  bir,  ham
 so‘zlari ham  keladi.
Inkor b ogiovch isi yordamida bogiangan 
uyushiq boiaklarda 
ham  vergulning ishlatilishi takroriy ayiruv bogiovchilaridagi kabi 
boiadi:
Na xotin,  na fa rza n d  ко ‘rmagan,
H ayotning zavqini  surmagan...
Bu o‘rinda inkor bogiovchisi yordamida birikkan uyushiq boiaklar 
orasida 
va
 bogiovchisi b oisa,  ular o ‘zaro vergul bilan ajratilmaydi: 
Na  kampiming  va  na  Qoratoyning yupatishlari kor qildi.
Biriktiruv bogiovchisi 
yordamida bogiangan uyushiq boiaklar 
orasida vergul  ishlatilmaydi: 
Qishloqlar yashnadi va obod bo ‘Idi. 
Olma  bilan  gilos,  olucha,  anor,
Bizning  b o g ‘im izda  istagancha  bor.
-bilan 
ko‘amkchisi teng bogiovchi vazifasida ham  kelib, uyushiq 
b o iak la rn i  o ‘zaro  bogiaydi,  bunday  vaqtda  uyushiq  b o ia k la r 
orasiga vergul q o ‘yilmaydi: 
Qalam  bilan daftar oldim;
-ham 
bogiovchisi takrorlanib kelsa,  uyushiq b o iak la r orasiga 
vergul qo‘yiladi:
Mening kirib  kelishim  har ikki  uyda,  ya  ’ni bizning uyda  ham, 
Saodatlarning  uyida  ham ju da  katta  quvonchlarga  sabab  bo ‘Idi.
Biriktiruv bogiovchisi vazifasida 
-u (y u ),  -da
 yuklamalari ham 
kelishi  m um kin.  — u(yu) yuklamasi gap boiagiga chiziqcha bilan 
q o ‘shib  yozilib,  undan  keyin vergul q o ‘yilmaydi.
-da
  yuklam asi  chiziqcha  bilan  yozilib,  undan  keyin  vergul 
qo'yiladi:
Irq-u  rang-и   din-u  nasab  singari
Axloqsiz  so'zlarni  olmas  og'ziga.  ( G ‘. G ‘)   Salim a  keldi-da, 
darhol  qaytib  ketdi.
Uyushgan  va  uyushmagan  aniqlovchilar. 
Agar  aniqlovchilar 
shaxs  yoki  narsa-buyum ni  bir  tom ondan  aniqlasa,  uyushgan 
aniqlovchi b o iad i:
124

Keng,  mehribon,  iliq  quchog ‘ing,
Hamisha  m azlum larpanohi  b o ‘Igan.  ( G ‘.G ‘)
Bu xil aniqlovchilar vergul bilan ajratiladi. Aniqlovchilarning 
uyushmasligiga  sabab  ulam ing  shaxs  yoki  narsa-buyumni  turli 
tom ondan aniqiashidir.  Bu holda ular orasiga vergul qo'yilmaydi: 
Issiqdan  mudragan  horg‘in  oriq  otiningyalqov  qadamiga  bardosh 
qilib shahardan kelayotgan edi.
Uyushiq bo‘laklar 
umumlashtiruvchi so ‘zlar 
bilan birga kelishi 
mumkin.  U lar uyushiq bolaklam i birlashtiradi,  umumlashtiradi. 
Bunday so‘zlarni  ayirib  ko‘rsatish uchun  maxsus tinish belgilari 
tire 
yoki 
ikki nuqta 
qo'llanadi.
Umumlashtiruvchi  so‘z  umumiy  (to‘da)  tushunchani,  bildiradi 
uyushiq bo‘laklardan  oldin  kelsa,  undan keyin  ikki nuqta qo‘yiladi: 
Hamma narsa:  uylar, devorlar, daraxtlar, qorong'ilikda jimgina cho ‘kdi. 
Jaladan  so ‘ng  daladagi  narsalaming 
hammasi: 
polizlardagi  ekinlar, 
daraxt nihollari,  hatto  omonat chayla  ham yer bag ‘irlagan  edi.
Agar  umumlashtiruvchi  so'z  uyushiq  bo ‘lakdan  keyin  kelsa, 
umumlashtiruvchi  so‘zdan  oldin  tire  qo‘yiladi: 
Gulzorning narigi 
tomonida daroyi,  husayni, yakdona,  charos,  kishmish  ~  
turli uzum 
ishkomlari 
bor edi.  Yosh-u  qari, erkak-ayol -  
hamma 
mehmonlami 
kutib  olishga peshvoz chiqdi.  Bir yoqda  olmalar,  о ‘riklar,  giloslar, 
olchalar  — 
mevali  daraxtlar 
tutash  havo gulzori yasaydi.
GAPNING  AJRATILGAN  BO  LAKLARI  VA ULARDA 
TINISH  BELGILARINING  QO‘LLANILISHI
G ap bo‘laklarini ajratish orqali murakkab fikr sodda,  ixcham 
va ta ’sirli ifodalanadi.  Gapning ham m a bo‘laklari ham  ajratilishi 
mumkin:
1.  A jratilgan  egalar: 
Men,  Salim ov  T o ‘lqin,  Sam arqand 
viloyatining  K attaqo‘rg ‘on  shahrida  1968  — yili  tug‘ildim.
2.  Ajratilgan  kesimlar: 
Uyda  k o ‘p   ish  qildi  — 
supurdi,  kir 
yuvdi, tozaladi.
3.  Ajratilgan  aniqlovchilar: 
0 ‘sha  otga  mana  bu  bolaning, 
Qurbonberdining 
ishqi  tushib  qolgan  ekan.
4. Ajratilgan to‘ldiruvchi:
Kechqurun  osh  suzsak,  bir nasiva  kam,
Qo ‘msayman birovni  — 
allakimimni.
 
(G ‘.G ‘)
5.  Ajratilgan  hoi: 
Yillar mana shu xilda, 
osoyishta 
о ‘tar edi.
125

Ajratilgan bo‘lak ikki vazifada keladi:
1)  u o ‘zidan oldingi m avhum m a’nodagi bo‘lakning m a’nosini 
izohlaydi va diqqatni ana shu bo‘lakka jalb qiladi;
2)  o ‘zi  ifodalagan m azm unning m a’nosini ajratadi,  diqqatni 
shu boiakka qaratadi.
Bu  xil  ajratilgan b o ia k la r  ham  ikki  turli  b o iad i:
- a j r a t il g a n   s if a tlo v c h ili  a n iq lo v c h ila r: 
B o r lig ‘im -la  
farzandingman, 
sodiq, mehribon, 
Ozarbayjon,  Ozarbayjon!
-ajratilgan ravishdosh qurilmalari: 
Ey Farg‘ona!
Tushkun kunlar 
bolasini tishida tishlab, yuvib,  tarab, sevib,  o'pib, quchib, opichlab, 
Ey baxtlam i balog‘atga yetkazgan
  ona!
AJRATISH  USULLARI
1)  G ap  boiaklarining  tartibi  o ‘zgaradi,  ajratilgan b o ia k   o ‘z 
aniqlanm ishidan  keyin  keladi: 
Men 
yomondan, 
ayrilib,  yaxshini 
topganing qani? Bugun  кип  bo ‘ladi, 
ravshan  va  bedog‘.
2) Ajratilgan b o iak  boshqa bir boiakning m a’nosini izohlamay, 
o ‘zi  ifodalagan  b o ia k n in n g   m a ’nosini  ajratib,  diqqatni  o ‘zi 
ifodalagan  m azm ungajalb qilib  keladi:  So‘ng qilichini mahkam 
ushlab,  bukchayib, 
ohistagina yerga yeqildi.
Bu xil gap qurilmalarning o ‘z egasi b o isa , ergash gap sanaladi.
AJRATILGAN  BO'LAKLARDA TINISH 
BELGILARINING  QO'LLANISHI
1)  Ajratilgan  b o ia k   ikki  tom ondan  vergul  bilan  ajratiladi: 
Bayroq, 
havo  rang, 
mag'rur hilpirab  turar.
Ajratilgan aniqlovchilar aniqlanmishidan bevosita oldin kelgani 
uchun  undan  so‘ng  to ‘xtalish  b o im a y d i,  vergul  qo‘yilmaydi. 
F e ’l  b ila n   y o n m a -y o n   k e lg a n   rav ish d o sh   va  ravishdosh  
qurilm alardan  keyin  ham   tinish  belgisi  qo‘yilmaydi: 
Kechagi, 
y a ’ni  urushdan  oldingi 
hayotning  naqadar  maroqli  ekanini... 
bilgandir.  Salim otaning, 
mashhur dehqonning 
bu tashabbusi keng 
quloch  yoydi.
Ajratilgan b o ia k  
ya  ’ni,  masalan
 kabi so‘zlar bilan bogianishi 
mumkin. Bunda vergul ana shu so‘zlardan oldin qo'yiladi.
2) Agar ajratilgan b o ia k  kengayib,  uyushib gap oxirida kelsa, 
undan oldin tire qo‘yiladi:
Paxtakor o'zbekman
  — 
zabardast,  m ag‘rur,
126

Sharqning mayog'i  deb  atalur yurtim.  ( G ‘,G ‘)
3) 
Ajratilgan bo‘lak gap  orasida kengayib  yoki uyushib  kelsa 
ham  har ikki yoki bir tomoniga tire yoki vergul va tire  qo‘yiladi; 
Ismi  Barlos  — sodda,  dilovar  ~   ov  va  qush  ilmining piridir.
GAP BO'LAKLARI BILAN  GRAMMATIK 
ALOQAGA KIRISHMAGAN SO'ZLARDA TINISH 
BELGILARINING ISHLATILISHI
Gap  b o‘laklari  bilan  grammatik  aloqaga  kirishmaydigan 
so‘zlarga 
undalmalar,  kirish  so ‘z 
va 
kirish  gaplar,  ha 
va 
y o ‘q 
so ‘z!ari 
va 
undovlar 
kiradi.
1.  Undalmalarda tinish belgilarining ishlatilishi. 
Undalmalarda 
gap  bo‘laklaridan 
vergul 
yoki 
undovlar 
belgisi  bilan  ajratiladi. 
Undalmalar  gap  boshida  kelganda  —  undan  keyin,  gap  orasida 
kelganda  har  ikki  tom oniga,  gap  oxirida  kelsa,  undan  oldin 
vergul 
qo ‘yiladi.  His-hayajon  bilan  ifodalangan  undalmalardan 
so'ng 
undov belgisi 
qo‘yiladi:
Onajonlarim, 
hamma  о ‘zirring  eski  devorini  quchoqlab  о ‘tira 
bersa,  yurt qachon  obod b o ‘ladi?
U ndalm a  undov  so‘zlar bilan  birikib  kelishi  mumkin.  Agar 
undov so‘z kuchli his-hayajon bilan aytilib,  undan so‘ng to ‘xtalish 
bo‘lsa,  undov  so‘zdan  so‘ng 
ko‘p  nuqta 
yoki 
vergul 
qo'yiladi: 
Q o‘yaqoU...  Men  uchun...  ovora  b o ‘lib  o ‘tirma...  (Ch)
  — 
Oyf 
...bek,  rahmsizlik  bunaqa  b o ‘lar  ekan...  Xuddi  qiyomat  b o ‘Idi! 
(A. Qodiriy).
2.  Kirish  so ‘z  va  kirish  gaplarda  tinish  belgilari.
Kirish so‘z va so‘z birikmalari so!zlovchining xabarga bo‘lgan 
modal  munosabatlarini  ifodalaydi  va  pauza  (to ‘xtalish  ohangi) 
bilan  ajralib  turadi.  Agar shu  to ‘xtalish  bo‘lmasa,  u  gap bo‘lagi 
bo'ladi: 
S o ‘zsiz,  bu  y il  im tihonlarni  yu qori  bah olar  bilan 
tamomlaymiz  ~
  kirish  so‘z. 
0 ‘rtog‘i  bilan  so'zsiz  salomlashdi  — 
hoi.
  Kirish  so‘z  shaklidagi  so‘z  gap  bo‘lagi  bo‘lganda,  u  tinish 
belgilari bilan ajratilmaydi.
Kirish  so'zlar  gap  boshida  kelsa,  undan  so‘ng,  gap  orasida 
keisa,  har ikki  tomoniga,  gap  oxirida  bo‘lsa undan  oldin vergul 
qo‘yiladi: 
Shubhasiz,  toptalar,  yengilar g'anim.  Siz bu gaplardan 
bexabarsiz,  albatta.
Kirish 
gaplar 
— gapning ayrim boiaklariga yoki umumiy mazmuniga 
izoh beruvchi qurilmalardir. Ular pasayuvchi yoki ko'mnluvchi maxsas
127

ohang bilan ajralib turadi. Tarkibi uncha katta bo'lmagan kirish gaplar 
vergul 
bilan ajratiladi.Tarkibi ancha katta bo‘lgan va gapga umumiy izoh 
bemvchi gaplar 
qavsga 
olinadi  yoki 
tire 
bilan ajratiladi: 
Qurbon ota 
uning suhbatini  bushlamasa  ham
  — 
odamning yuzi  issiq  — hamsafar 
bo'lishi  to ‘g ‘risidagi sazasini  o ‘ldirmadi.
UNDOV  SO‘ZLAR,  ha,  yo'q
 
SO'ZLARIDAN  SO‘NG  TINISH 
BELGILARINI  ISHLATILISHI
U n do v  s o 'z la r,  h a,  y o ‘q  s o 'z la ri  a y tila y o tg a n   fikrga 
so‘zlovchining munosabatini bildiradi,  ulardan so‘ng vergul,  agar 
chuqur  his-hayajon  ifodalansa,  undov  belgisi  qo ‘yiladi:

Voy,  qir muncha  chiroyli  b o ‘p  ketdi?
-  Voy-vuy! Asl jannat dengjaqsir.
-  Oh-oh-oh! Otangizga rahmat!
Ha,  yana  bir kichik  stansiya  qolibdi.
Yoiq,  urushning nomi  o'chsin.
U ndov  so 'z la r  so ‘zlovchining  his-hayajonini  (sevinchi, 
qayg'usi,  qo ‘rqishi,  havasi,  achinishi,  taajjubi,  nafrati,  pichingi 
afsusi  ...),  ha  va  y o'q   so'zlari  so'zlovchining  roziligi  yoki 
qarshiligini bildiradi.  His-hayajon,  fikr tugallanmagan o'rinlarda 
undov  so‘z  va  ha,  yo‘q  so‘zlaridan  so‘ng  ko‘p  nuqta  qo‘yilishi 
ham  mumkin: 
0 ...se rja n t,  bu urush  k o ‘p odam larningyostig‘ini 
quritib yubordi.
Undov  so'zlar  va 
ha,  y o ‘q
  so'zlari  mustaqil  gaplar  bo‘lib 
kelishi ham mumkin.  Bunda ulardan  keyin tinish belgilari sodda 
gaplardagi kabi qo‘llanadi: 
O ...  H o ‘k iz y o ‘q,  o g 'ilk o ‘cha tomondan 
teshilgan...
QO  SHMA GAPLARDA TINISH  BELGILARI.
BOG  LANGAN QO  SHMA GAPLARDA TINISH  BELGILARI
Bog‘langan qo'shma gap qismlari teng bogiovchilar yordamida 
bog'lanadi. 
Biriktiruv bog‘lovchilari 
(va,  ham, hamda) yordamida 
bog‘langan  qo‘shma  gap  qismlari  orasiga  vergul  qo‘yilmaydi. 
Tashqarida chaqmoq yaltirar va bahor yomg‘iri salobatli shovillardi.
Zidlovchi  b ogiovchilar 
(am m o,  lekin,  biroq)  yordam ida 
boglangan qo‘shma gap qismlari orasiga shu boglovchidan oldin 
vergul qo'yiladi: 
Men uyalibyerga qarayman,  ammo  Turg‘un pisand 
qilmay  shaftolini  maqtaydi.
128

Zidlovchi  bog‘lovchilardan 
oldin  nuqta  yoki  nuqtali  vergul 
qo'yilish  hollari  ham   bor.  M azm unan  ancha  mustaqil  b o ‘lgan 
qo‘shma  gap  qismlari  orasida  zidlovchi  bogiovchilardan  oldin 
nuqta qo ‘yiladi: 
Ularbir-birlariga mamnun qarab q o ‘yishdi.  Biroq 
Ortiq  natijani  bundan  ham  ortiq  chamalaganini  aytdi.
 
Ayiruvchi 
(yo,  yoki,  goh,  dam )  va 
inkor 
bogio v ch isi  (na,  na)  orqali 
bogiangan qo‘shma gaplarda vergul ishlatiladi:
Yoki  mening  ко ‘nglim  hamma  vaqt  yosh,  yo k i  chiroy  senga 
umrbod yo ‘Idosh.
Takrorlanib kelgan ayiruvchi yoki inkor bogiovchilari yordami 
bilan birikkan gaplarda vergul takrorlangan ikkinchi bogiovchidan 
oldin  q o ‘yiladi.  Ayiruvchi  b o g io v ch i  takrorlanm asligi  ham  
mumkin,  bu  holda  qo‘shma  gapni  tashkil  etgan  gaplar  orasiga 
vergul  qo ‘yilmaydi: 
llgari  ham  кип  shunday  qizirmidi yo  bu  y il 
yo z  issiqroqmi?
YORDAMCHILARSIZ  BO GLANADIG AN QO  SHMA 
GAPLARDA T INISH   BELGILARINING  ISHLATILISHI
Vergul  va  nuqtali  vergulning  ishlatilishi. 
Yordamchilarsiz 
bogianadigan  qo‘shma  gap  tarkibidagi  m azm un  jihatdan  bir- 
biriga yaqin b o ig a n ,  bir paytda yoki  ketm a-ket  b o ig an  voqea- 
hodisalami ifodalagan sodda gaplar orasiga vergul qo‘yiladi: 
Havo 
ochiq,  quyoshning iliq  nuri  qirov  bosgan  marzalardan yengil bug‘ 
ко ‘taradi.  (S.A)Kechasi shamol tindi,yo
 7 
azobidan horigan kishilar 
qattiq  uyquga  ketdilar.(L.vat)
Birinchi  qo‘shma  gap  tarkibidagi  sodda  gaplarda  bir  paytda, 
keyingisida esa ketma-ket boigan voqea-hodisalar ifodalangan. Og‘zaki 
nutqda bunday gaplar sanash ohangi bilan aytiladi.
Yordamchilarsiz bogianadigan qo‘shma gap tarkibidagi sodda 
gaplar  m azm uni  u  qadar  yaqin  b o im ag an   voqea-hodisalarni 
ifodalasa,  shuningdek sodda gapalming o'zida vergul ishlatilgan 
b o isa ,  ular  orasiga  nuqtali  vergul  qo'yiladi: 
Shinel jiqqa  h o ‘l; 
Bektemiming yuzidan tomch ilar quyilar edi. ( O.) Qushlaming sho ‘xlik 
b ila n   s a y r a s h i  m a y in ,  y o q im li  va  m u n g li  bu  o v o z n i 
bosolmaydi;daraxtlarning  shitirlagan  ovozi  qulog'imga  yozning 
xayrlashuv qo ‘sh ig‘idek eshitilardi.(M. G.)
Ikki nuqtaning ishlatilishi. 
Yordamchilarsiz bogiangan qo‘shma 
gap tarkibidagi sodda gaplar orasiga quyidagi hollarda ikki nuqta 
qo‘yiladi:
129

1. Yordamchilarsiz bogiangan qo‘shma gap tarkibidagi keyingi 
sodda gap oldingi sodda gapdan  anglashilgan  fikrning sababini, 
natijasini  bildirsa: 
Shoazim  o ‘n g‘aysizlanib  yerga  qaradi:  hozir 
uning k o ‘ngliga  bahs sig ‘mas  edi.(
P.Q.)
2. Yordamchilarsiz bog‘langan qo'shma gap tarkibidagi keyingi 
sodda gap oldingi gapdan anglashilgan fikmi izohlab kelsa: 
Uning 
otasi  bir  yilda  bog'ni  ju da  yashnatib  yubordi:  yangi  daraxtlar 
ekdi,  g o ‘zalgulzorlar yaratdi,  turli-tuman payvandlar qildi.
3. Yordamchilarsiz bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi keyingi 
sodda gap  oldingi  sodda  gapning  kesimini  to id irib   kelsa: 
Bildi 
ota: foydasizdir qiynamoq.  ( H. H) Xushxabar olib keldim: garnizon 
yanchildi.
Tirening ishlatilishi. 
Yordamchilarsiz bog‘langan qo‘shma gap 
tarkibidagi sodda gaplar orasiga quyidagi hollarda  tire qo‘yiladi:
1. Yordamchilarsiz bogiangan qo‘shma gap tarkibidagi sodda 
gaplam ing  mazmuni  bir-biriga  zid  boiganda: 
Ко ‘z   q o ‘rqoq  — 
qo
 7 
botir
  (Maqol.)
2. Yordamchilarsiz bogiangan qo‘shma gaplaming tarkibidagi 
birinchi sodda gapning mazmuni ikkinchi sodda gapning mazmuniga 
o ‘xshatilsa: 
Vaqting ketdi  — Baxting ketdi.  (M aqol.)
3. Yordamchilarsiz bogiangan qo‘shma gap tarkibidagi birinchi 
sodda  gap  ikkinchi  sodda  gapdan  anglashilgan  ish-harakatning 
paytini yoki shartini bildirsa: 
Yurt tinch
  - 
sen  tinch.
  (M aqol.)
ERGASH GAPLI QO  SHMA GAPLARDA TINISH 
BELGILARINING ISHLATILISHI
Ergash  gaplaming  bosh  gapga  bogianish  y o ilari  va  tinish 
belgilari bilan ajratilishini uch qismga b o iish  mumkin:
1. 
Ergash  gaplaming  tobe  bogiovchilari  orqali  bosh  gapga 
bogianishi va vergul bilan ajratilishi.
1. Agar ergash gaplar bosh gapga 
shuning uchun,  chunki, go ‘yo 
bogiovchilari orqali bogiansa, vergul shu bogiovchilardan oldin 
qo‘yiladi:
Н аг кип  ortar ко ‘zlarimda  nur,
Shuning uchun yo ‘q  aslo g ‘amim  (H. O)
2.Ergash  gap  bosh  gapga  —ki  orqali  bogiansa,  vergul  shu 
b o g io v c h id a n   so ‘ng  q o ‘yiladi: 
Bu  xonaga  sh u n day  jim lik  
cho ‘kkanki,  go ‘yo  unda  hayot butunlay yo ‘q.
130

3.Ergash  gap  bosh  gapga  bogiovchi  sifatida  qo ilan g an  
deb 
orqali  bogiansa,  vergul  shu  so‘zdan  keyin  q o ‘yiladi: 
Orqada 
kelayotgan ayollaryetib kelsin deb,  Tansiq mashinani ancha berida 
to ‘xtatdi.
II.  Agar  ergash  gapning  kesimi  ravishdosh  yoki  shart  fe’li 
orqali ifodalansa, vergul kesim vazifasidagi ana shu fe i shakllaridan 
keyin qo‘yiladi: 
Gulnor bu yerga kelsa,  Nuri darhol biron yumush 
qildirar edi.  Daryo  qancha  chuqur bo 'Isa,  и shuncha sekin  oqadi.
III.Ergash gapning kesimi sifatdosh bilan ifodalanishi mumkin, 
bunda  sifatdosh 
uchun,sari,  sayin,  chog\  payt
  kabi  so‘zlar  bilan 
birikadi.  Bu holda vergul ergash gapning sifatdosh bilan ifodalangan 
kesimiga qo‘shilib kelayotgan ana shu vositalardan so‘ng qo‘yiladi: 
Hammamiz dalaga yo
 7 
olgan chog‘da,  katta to ‘y  tusini oladi qishloq.
B a ’z a n   s ifa td o s h   o ‘r in - p a y t  yoki  c h iq is h   k e lish ig i 
q o ‘sh im chalarini  ham   olib  keladi.  B unda  vergul  kelishik 
qo'shimchasini  olgan  sifatdoshdan  keyin  qo ‘yiladi: 
Nuri gapga 
e ’tibor qilmaganidan,  Yormat endi qiziga  qarab  so ‘zlay boshladi.
K O CH IRM A GAPLARDA TINISH   BELGILARI
Ko‘chirm a  gap  o ‘zgalarning  gapi  b o iib ,  m uallif  gapi  esa 
ko‘chirma gapni keltiruvchi  shaxs gapidir.  Ko‘chirma gaplarda ikki 
nuqta,  tire,  vergul,  nuqta,
  qo ‘shtirnoqning qoilanishi ko‘chirma 
va  m uallif gaplarining  o ‘rinlashishiga  b o g iiq   b o iad i.  Odatda, 
ko‘chirma gap muallif gapidan so‘ng,  oldim yoki uning tarkibida 
b oiishi,  m uallif  gapi  ko'chirm a  gapning  har  ikki  tom onidan 
kelishi  mumkin: 
Oyqiz  o ‘zini  o g ‘irlikka  solib,  mayin  ovoz  bilan 
qatiy  buyurdi:  -  Otingiz!  0 ‘zingizni  bosing!
1
.Agar  ko‘chirm a  gap  m uallif  gapidan  so‘ng  kelsa,  undan 
oldin ikki nuqta qo'yiladi va ko‘chirma gapdan so‘ng tire qo'yiladi 
yoki qo‘shtimoqqa olinadi.
2.Agar ko‘chirm a gap muallif gapidan oldin kelsa,  ko‘chirma 
gapdan  keyin vergul  hamda tire  qo‘yiladi va m uallif gapi  kichik 
harf bilan boshlanadi.
Gapning mazmuniga ko‘ra ko‘chinna gapdan so‘ng nuqta, so‘roq 
belgisi  yoki  undov  belgisi  b o iish i  mumkin,  bunda:

muallif gapidan so‘ng kelgan ko‘chirma gaplarda so‘roq yoki 
undov belgilari qo‘shtirnoq ichiga olinadi va qo‘shtimoqdan so‘ng 
hech qanday tinish  belgisi qo'yilmaydi;
131

-  muallif gapidan oldin kelgan ko'chirma gaplarda so‘roq yoki 
undov belgisi qo‘shtimoq ichiga olinib, undan keyin tire qo‘yiladi, 
so‘ngra esa muallif gapi kichik harf bilan boshlanadi.
M uallif gapining  ko‘chirma  gap  orasida  kelishi:

“ Bu kishi,  -dedi Ro'zimat,  -  bizga har tomondan  ustod bo'lib 
qoldilar ”.
-  “Bu  narsani  men  ham  ko'rganman,  -  dedi  Siddiqjon,  - 
haqiqatdan  ham  yo'l bo'yida  b a ’zi go'zalar sh oxlaydi”.

“Mening  ikkita  tanishim  bor,  bir-birini  teng  ko'radi,  -  dedi 
Ibrohimov,  -  bir-biriga juda  munosib...  ”.
Agar ko‘chirma gapning uzilib qolgan joyida hech qanday tinish 
belgisi bo‘lmasa, vergul va tire qo‘yiladi va muallif gapi kichik harf 
bilan  boshlanadi,  undan  so‘ng  yana  vergul  va  tire  q o ‘yilib, 
ko‘chirma gapning davomi kichik harf bilan boshlanadi.
K o‘chirma  gapning  uzilib  qolgan joyida  nuqta,  so‘roq  yoki 
undov belgi qo‘yilgan holatlarda tinish belgilarining ishlatilishiga 
misollar.
“ 
Assalomu  alaykum,  Qurbon ota!
 — 
dedi Siddiqjon.  — Salom, 
otaxon!” (A.Q)
“Buning tagiga  o'zimiz yetmasak,  kim yetadi?
 — 
dedi  Komila.
—  Birov  kelib  bizga  hisobot  beradim i?”.
“Chet tilini bilish kerak.
  — 
dedi muallif.  — Menimcha,  chet tilini 
bilish fanni chuqur o'rganishda  va  mustaqil muloqotda juda  zarur”.
Download 24 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling