Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

ARALASH  MURAKKAB QO‘SHMA GAPLAR
Tarkibida ergashgan,  bog‘langan yoki bogiovchisiz qo‘shma 
gaplar mavjud b o ig an  gaplar aralash  murakkab  qo‘shma gaplar 
sanaladi. 
A kang armiyadan kelsa,  issiqxonani ishga solamiz,  lekin 
sen  akangga yordam chilik qilasan.
Ushbu gap  3ta qismdan iborat 
b o iib ,l-v a   2-  qismlar payt ergash  gap  +  bosh gap  shaklida,  2- 
va  3-  qism lar  esa  zidlov  m unosabatli  b o g ian g an   qo‘shma  gap 
shaklida tuzilgan.  Ushbu misollarga diqqat qiling: 
Shuni unutmaki, 
sen  y e r farzandisan,  va  yerni  ardoqlash,  uni  obod  qilish  sening 
vazifangdir. Uni tanib olish qiyin edi,  chunki yelkalari kengaygandi, 
qiyofasi  ancha  keskinalashgandi  va  katta  ко ‘zlari  dumaloq shakl 
odam  edi.
QISMLARI  UYUSHGAN  MURAKKAB 
QO‘SHMA GAPLAR
Bir turdagi uch.va undan ortiq gaplardan tashkil topgan gaplar 
nismlari uyushgan murakkab qo‘shma gaplar sanaladi: 
Umrimning 
anchagina qismi harbiy ishlarda о ‘tgan,  men bu yerda hech qanday 
qiyinchilik tortmaymcn,  lekin sog‘ligim о ‘z  hukm ini о ‘tkazib turibdi. 
U shbu  gap  3ta  qism dan  iborat  b o iib ,  qism lar  orasida  faqat 
tenglanish aloqasi mavjud.
KO‘CHIRMA GAPLI  QO‘SHMA GAP 
HAQIDA MA’LUMOT
So‘zlovchi ba’zan o ‘z nutqida birovning gapini aynan keltiradi. 
Birovning  aynan  keltirilgan gapi  ko‘chirm a gap,  so‘zlovchining 
gapi esa m uallif gapi deyiladi.M uallif gapi va  ko'chirm a gapdan 
tashkil topgan qo‘shma gapga ko‘chirma gapli qo‘shma gap deyiladi: 
B ir  ku n i  Durroj  tuzoqqa  tushib  qoldi.  U  ovchiga  yalinib  dedi: 
“Sen  meni  q o ‘yib  yuborsang,  barcha  d o ‘stlarim ni  aldab  kelib, 
tuzog ‘ingga  tushirib  bera m a n ”.
K o‘chirm a  gap  m uallif gapi  bilan  birga  q o ila n a d i.  M uallif 
gapining kesimi 
dedi,  deb so ‘radi,  deb javob berdi, gapirdi, so ‘zladi, 
aytdi,  buyurdi
 kabi nutq feilari bilan ifodalanadi.
114

Ko‘chirma gap so‘zlashuv va badiiy uslubda ko‘proq qo‘l!anadi.
Ko‘chirma gapning o‘m i quyidagicha boiadi:
• ko‘chirma gap m uallif gapidan oldin keladi: 
«Mehnat bilan 
topilgan  non  shirin  bo ‘ladi»,  -  deydi  bobom.
•
 ko‘chirma gap m uallif gapidan keyin keladi: 
Qo ‘ziboy dedi: 
«Men  maymunjon  tergani shu yerga  kelgan  edim».
• ko‘chirma gap muallif gapining ichida keladi: 
Onam buvimga 
qarab:  «Q o ‘ying,  o'qisin,  mulla  b o ‘lsin»,  -  dedi.
•
 m uallif gapi  ko‘chirm a  gap  ichida  keladi: 
«Ко ‘p  martalab 
mehmon  bo ‘Idim,  -  dedi  Qutidor,  -  ul vaqtda  bobongiz ham  hayot 
edilar».
KO  CHIRMA VA 0 ‘ZLASHTIRMA GAPLAR
0 ‘zganing  gapi  hech  o ‘zgarishsiz  nutqqa  olib  kirilgan  gap 
ko‘chirm a  gap,  m azm uni  saqlanib,  shakli  o ‘zgartirilgan  gap 
o'zlashtirma gap hisoblanadi:.  Misollami qiyos qiling: 
O.Hojieva 
yozadi:  «  Xalqni  og'ir  sinovlar,  mashaqqatlar  ulug‘  о ‘zgarishlar 
jipslashtiradi,  uning kuch-qudratini  imtihon  qiladi».  -
  ko'chirma 
gap; 
0 .  H ojieva  xa lq n i  o g 'ir  sinovlar,  m ashaqqatlar,  u lu g ‘ 
о ‘zgarishlar jipslashtirishini,  uning kuch-qudratini imtihon qilishini 
yozadi.-
 o'zlashtirma gap.
KO'CHIRMA GAPLARNI O ZLASHTIRMA GAPGA 
AYLANTIRISH
Ko‘chirma gap o ‘zlashtirma gapga aylantirilganda, ko'chirma 
gapli  qo‘shma  gap  sodda  gap  shaklini  oladi. 
Haydarov  otadan 
so'radi:  «Q ayergacha  quvib  bordingiz?»  -  H aydarov  otadan 
qayergacha  quvib  borganligini so ‘radi.
Ko‘chirma gap quyidagi shakliy o‘zgarishlar bilan o‘zlashtirma 
gapga aylanadi:
•  darak  gap  shaklidagi  k o 'c h irm a   gap  kesim i  tushum  
kelishigidagi  sifatdosh  yoki  harakat  nom i  bilan  ifodalangan 
toidiruvchiga aylanadi: 
« Q o ‘li gullar cho'lni b o ‘ston etar»,  - dedi 
bobom.  —  Bobom  qo ‘li gullar 
choHni bo'ston  etishini 
aytdi.
• k o'chirm a  gapning  egasi  o ‘zlashtirm a  gapda  qaratqich 
aniqlovchiga aylanadi: 
Bola dedi: «О ‘zim ham boshqa mamlakatdan 
kelib  qolganman».  —  Bola 
o‘zining 
boshqa  mamlakatdan  kelib 
qolganligini  aytdi.
115

• muallif gapining kesimi — dedi -  o'zlashtirma gapda — aytdi
—  so‘zi  bilan  almashtiriladi: 
«Kitob  —  aqlning  kaliti»,
  -  dedi 
o ‘qituvchimiz. 
—  0 ‘qituvchimiz  kitobning  aql  kaliti  ekanligini 
aytdi.
• muallif gapining egasi ko‘chirma gap egasi boiib, gap boshida 
keladi: 
«Asli  ismim  Akramjon»,  -  dedi  yigit.  —  Yigit  asli  ismi 
Akramjon  ekanligini aytdi.
• so‘roq, buyruq shaklidagi ko‘chirma gaplar o ‘zlashtirma gapda 
darak gapga  aylanadi: 
0 ‘ktam so'radi: «Qandayyangiliklar bor?»  - 
0 ‘ktam   qanday yangiliklar borligini so ‘radi.
• ko‘chirma gap tarkibidagi undalma o'zlashtirma gapda chiqish 
kelishigi  shaklidagi  to ‘ldiruvchiga  aylantiriladi: 
«Nodira,  bugun 
bizn ikig a   kelm aysanm i?»  -  deb  s o ‘radi  Fotim a.  —  Fotim a 
Nodiradan 
bugun  ularnikiga kelishini so ‘radi.
•
 ko‘chirm a  gap  tarkibidagi  undov,  kirish  so‘zlar  tushirib 
qoldiriladi: 
«Yetib  keldik, 
shekilli», 
-  dedi  Ochil.  —  O chilyetib 
kelishganini aytdi.
NUTQ  USLUBLARI  HAQIDA MA’LUMOT
Uslubiyat — tilshunoslikning b irb o ‘limi boiib, nutq jarayonida 
til  hodisalarining maqsadga,  sharoitga va  muhitga mos  ravishda 
foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Adabiy tilning ijtimoiy 
hayotdagi ma’lum soha doirasiga,  ma’lum nutqiy vaziyatga xoslangan 
ko'rinishi  nutq  uslubi  hisoblanadi.  So‘zlar  ham  m a’lum  nutq 
uslubiga xoslanish-xoslanmaslik belgisiga ko‘ra uslubiy xoslangan va 
uslubiy betarafso‘zlarga boiinadi. Ayrim nutq uslubi doirasidagina 
qo‘llanadigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar, bunday xususiyatga 
ega bo'lmagan so‘zlar esa uslubiy betaraf so‘zlar sanaladi. Masalan: 
qish,  maktab,  yo m g ‘ir,  eski,  yangi,  o ‘qish,  ishlamoq,  men,  biz, 
bormoq,  ко ‘cha
 kabi so‘zlar uslubiy betaraf so‘zlar bo‘lib,  barcha 
uslublarda qo‘llana oladi. 
Taklifqildi, jilvalandi, zimiston, tabassum 
kabi  so‘zlar  kitobiy  uslubga, 
do'ndirdi,  m isol  uchun,  m aza, 
qaytlaring
 kabi shakllar esa uslubiy xoslangan — faqat so‘zlashuv 
uslubiga xos so‘zlardir.
N utq  so ‘zlovchining  til  m ateriallari  bilan  fikr  ifodalash 
vositasidir. Nutq hissiy-ta’siriy ifodalangan boiishi yoki usiz betaraf 
ifodalangan  b o iish i  mumkin.  Masalan: 
Rais  ularning  q o ‘yrtini 
puch  yo n g ‘oqqa  to ‘latib j o ‘natdi.  Rais  ularni  aldab j o ‘natdi.
  Bu 
birliklarning  birinchisida  fikr  h issiy -ta ’siriy  b o ‘yoq  bilan,
116

ikkinchisida esa bo‘yoqsiz ifodalangan. 
Daroz,  to ‘la,  badbashara, 
iflos,  tirjaymoq, yoqimtoy
 kabi so'zlar uslubiy bo'yoqdor so‘zlardir.
0 ‘zbek tilining quyidagi nutq uslublari mavjud:
l.S o ‘zlashuv  uslubi
2.Publitsistik uslub
3.11miy uslub
4.Rasmiy uslub
5.Badiiy uslub
Bulardan so‘zlashuv uslubi og‘zaki, qolganlari yozma nutqqa 
xosdir.  N u tq   uslublarini  o ‘rganuvchi  tilshunoslik  sohasiga 
uslubshunoslik deyiladi.
SO  ZLASHUV  USLUBI
Bu uslub keng qo‘llanadigan uslublardan biridir. Oilada, ko‘cha- 
ko‘yda kishilaming fikr almashishi jarayonida qoilaniladigan nutq 
uslubi  so ‘zlashuv  uslubi  sanaladi.  So‘zlashuv  uslubi  adabiy  va 
oddiy so‘zlashuv uslublarini o ‘z ichiga oladi. Adabiy til me’yorlariga 
qat’iy amal  qilingan  so‘zlashuv uslubi adabiy so‘zlashuv uslubi, 
bunday  xususiyatga  ega  bo im agan  so‘zlashuv  uslubi  esa  oddiy 
so‘zlashuv  uslubi  hisoblanadi.  So‘zlashuv  uslubining  har  ikki 
turi ko‘pincha dialog shaklida ro‘yobga chiqadi. Ikki shaxsning o‘zaro 
so‘zlashuvi  diologik  nutq  sanaladi.  So‘zlashuv  uslubida  so‘zlar 
ko‘pincha kinoya, piching, qochirmalarga boy boiadi: 
—Badbaxt 
fitna! Qo ‘yasanm i - qo ‘ym aysanm i axir?
U nli  tovushlarni  ch o ‘zish  (kelaqol,  b o i ) ,  ayrim  undosh 
tovushlar orttirilishi  (mazza,  haqqing yo‘q,  huvw)  kabi holatlar 
kuzatiladi.
Bu  uslubning  yana  bir o'ziga xos xususiyati  gap  boiaklari 
tartibi erkinligidir. Bu uslubda ko‘proq sodda gaplar, toiiqsiz gaplar, 
undalmali gaplardan foydalaniladi.
PUBLISISTIK  USLUB
Ommaviy  axborot  vositalari  uslubi,  tashviqot-targ‘ibot  ishlari 
olib borishda foydalanadigan nutq tili publisistik uslub hisoblanadi. 
Bu uslubning muhim xususiyati axborot berish va ta’sir qilish boiib, 
soddalik, tushunarlilik ta’sirchanlik adabiy til me’yorlariga qat’iy amal 
qilishdir. Bu uslubda 
reja, anjuman,farmon, ijro, kengash, ishtirokchi, 
hukum at,  davlat
 kabi ijtimoiy — siyosiy so‘zlar keng qo‘llanadi.
117

Publisistik uslubning ham  og‘zaki va yozma shakllari mavjud. 
Radio — televidenie uslubi publisistik uslubning og‘zaki shaklidir, 
gazeta, jumal uslubi esa yozma shaklga hosdir.
BADIIY  U SL U B
Badiiy asarlar tili badiiy uslubda b o ia d i.  M a iu m  bir voqelikni 
badiiy tasvir vositalari orqali obrazli ifodalovchi va shu y o i bilan 
tinglovchiga estetik ta’sir etuvchi nutq uslubi badiiy uslub sanaladi. 
Obrazlilik va estetik ta ’sir etish badiiy uslubning m uhim  belgisidir. 
Masalan: 
M artning oxirgi kunlari.  Ко ‘к  yuziga suzib yurgan  bulut 
parchalari oftobni  bir zum da y u z   ко ‘yga  solyapti.  Oftob  har safar 
bulut  ostiga  kirib  chiqqanda,  bahor  kelganidan  bexabar,  hanuz 
g ‘aflatda yotgan  o ‘t - o ‘lanni,  qurt-qum ursqani uyg'otib  avvalgidan 
ham   yo ru g ‘roq,  avvalgidan  ham  issiqroq  s h u ’la  sochayotgandek 
tuyuladi.
Badiiy uslubda yozuvchi tilda mavjud b oigan barcha vositalardan 
foydalanishi  m umkin.  Tasvirlanayotgan  davr  ruhini  aks  ettirish 
uchun  eskirgan  va  yangi  paydo  b o ig a n   so'zlam i,  qahram onlar 
fe’l-atvorini ko ‘rsatish  maqsadida  noadabiy til  qatlamlariga xos 
so‘zlam i q oilash i mumkin.
ILMIY  U SL U B
Daliliy  m a’lum otlar  asosida  chiqarilgan  ilmiy  xulosalariga 
asoslanuvchi,  har  bir  fan  sohasining  o ‘ziga  hos  atam alari 
tayanuvchi, fikrni aniq va mantiqiy izchil shaklda bayon qiluvchi 
uslub  ilmiy  uslub  sanaladi. 
Atom lar  kim yo viy  b o ‘linmaydigan 
zarralar.  Bir x il turdagi atomlardan  tashkil topgan m oddalar oddiy 
m oddalar hisoblanadi.
Fan va texnikaning turli tarmoqlariga oid ilmiy asarlar, darsliklar 
ilmiy  uslubda  yoziladi.  Bu  uslubda  so 'zlar  faqat  o ‘z  m a’nosida 
q o ilan ad i,  qoida,  ta ’rifning  m azm unini  to ia r o q   ochish  uchun 
ajratilgan  b o iak lar,  kirish  so‘z  va  iboralar,  qo'shm a  gaplardan 
kengroq foydalaniladi.
118

RASMIY  USLUB
Adabiy  tilning  yozma  rasmiy  shakliga  xos  bo‘lib,  muayyan 
nutqiy qolip,  qat’iy odat tusigakirib qolgan shakllarga ega boigan 
nutq  uslubi  rasmiy  uslub  sanaladi.  Bu  uslub  davlat  arboblari 
o ‘rtasidagi  d ip lo m a tik   m u n o sa b a tla rd a ,  id o ra,  korxona, 
muassasalarning  rasmiy  ish  yuritish jarayonlarida,  shaxslarning 
ariza,  tilxat,  ishonch  qog‘ozi  singari  ish  yuritish  qog‘ozlarida 
qo‘llaniladi.  Rasmiy-idoraviy uslubda ko‘pincha darak va buyruq 
gaplar qo'llanadi.
Samarqand shahar 
10-maktab  direktori 
K.Komilovga  9-sinf
о ‘quvchisi
H.Akbarovdan
ARIZA
Meni  ingliz  tili  chuqurlashtirilib  o ‘qitiladigan  9  “A ”  sinfiga
о ‘tkazishingizni so ‘rayman.
Muddat
Imzo 
H.Akbarov
INSHO  NAZARIYASI  HAQIDA MA’LUMOT
Insho arabcha so‘z b o iib ,  “yuzaga keltirish” ,  “yozuv”,  “ijod” 
kabi  m a ’nolarni  bildiradi.  Insho  qoralam a  (xomaki)  va  oq 
nusxalardan iborat boiadi. Insho yozish uchun sodda va murakkab 
ko‘rinishlarda reja tuzib olinadi.
RIVOYA -   INSHO
Biror voqeani izchil tasvir etishda rivoya elementi qo‘llaniladi. 
Hayotdagi ayrim voqealar,  hodisalar,  masalan,  bayramlar,  turli 
xil  m aro sim lar,  ekskursiyalar,  safar  taassu ro tlari  bunday 
ko'rinishdagi insholar uchun material boiib xizmat qiladi. Rivoya- 
insho yozish uchun  insho yozayotgan  shaxs voqealami shaxsan 
boshidan kechirgan yoki eshitgan boiishi lozim. Bundan tashqari, 
o‘quvchi voqealami eslashi, rasmlardan foydalanishi ham mumkin.
119

M UHO KAM AINSHO
Bunday turdagi insholar uchun sinfda o'tkazilgan bahs, munozara 
m aterial vazifasini o'taydi.  M uhokam a-inshoda o ‘quvchidan o ‘z 
flkrini  asoslash  va  dalillash  m aqsadida  m antiqqa jiddiy  e ’tibor 
berishi, mustaqil fikrlashi va muhokamada faol ishtirok etishi talab 
qilinadi.  M asalan:  “V atanni  asrab-avaylash  deganda  nim ani 
tushunam an?”  ,  “Baxt nim a?”,  “Yigirma birinchi asr insoniyatga 
nim alar olib keldi?” kabi mavzularda  Bahs uyushtirish mumkin.
TASVIRIY INSHO
Bunday insholarda narsa va hodisalar,  shaxslarga xos belgilar, 
u larn in g   b o sh qalaridan  farqlari  k o ‘rsatiladi,  taqqoslanadi. 
Emosionallikni hosil qilish uchun kishilar portreti va manzaralar 
ta s v ir i  b a d iiy   if o d a la n a d i,  o ‘x s h a tis h la r ,  s if a tla s h la r  
ishlatiladi.Shuningdek,  bunda oddiy tasvir elem entlaridan ham  
unumli foydalaniladi. Shaxslar va manzaralar ko‘z oldiga keltirilib, 
u la r n in g   tim s o lla r i  g a v d a la n tir ila d i.  T a sv iriy   in s h o la r  
o‘quvchilaming fikrini o‘stiradi, ulardagi kuzatuvchanlik qobilyatini 
rivojlantiradi va yozma nutqini kengaytiradi.
T IN ISH   BELGILARINI  QO‘LLASH  QOIDALARI
M a’lum  bir maqsad,  fikr og‘zaki  nutqda  m a’lum  bir ohang 
bilan, yozuvda esa gapning grammatik qurilishi va tinish belgilari 
orqali ifodalanadi.Tinish belgilari fikm i, m aqsadni yozuvda 
ko‘rsatishda qo'shim cha,  ammo zaruriy vositadir.  So‘zlovchming 
m aqsadini tinish belgilari  orqali bilib  olamiz:
B ahor keldi.  Bahor keldi!  Bahor keldi?
Bu uch gapdagi xabar,  his-hayajon,  so‘roq  m azm uni 
gaplardan so ‘ng qo ‘yilgan  tinish belgilari orqali bilinadi.  Tinish 
belgilari 
mazmun,  ohang va  gapning  grammatik 
qurilishiga 
ko‘ra qo‘llanadi.
1. 
M azmun. 
Ifodalanm oqchi  b o ‘lgan  m azm un  tugallangan 
bo‘lsa, 
nuqta,  undov  yoki  s o ‘roq  belgisi,  uch  nuqta 
qo‘yiladi:
- 
0 ‘zim iz  institut ochayapmiz,  bilib  q o ‘y...
-  Institut?
-  Institut!
O 'zg alam in g   gapi  b o ‘lsa, 
q o‘shtirnoqqa 
olinadi: 
“Ertaga 
sinovlar boshlanadi ”-dedi o ‘qituvchimiz.
  G aplar orasidagi mazmun
120

munosabatlari qo‘shma gaplarda 
ikki nuqta, tire, vergul yoki nuqtali
vergul 
orqali  ifodalanadi.  T ugallanm agan  yoki  izoh  talab 
tushunchalar 
ko‘p  nuqta  yoki  qavslar 
orqali  ifodalanadi.
2.  Grammatik  qurilish. 
Ayrim  tinish  belgilari  gapning 
grammatik tuzilishiga ko‘ra qo‘llaniladi.  Masalan, ega bilan kesim 
orasida 
tire 
qo'yilishi yoki qo‘yilmasligi m aium  grammatik qoidalar 
asosida belgilanadi.
Ayrim ergash gaplar o‘z tuzilishiga ko‘ra 
vergul 
bilan ajratiladi: 
Y o ‘lchi,  qancha  aqchasi  b o ‘Isa  ham,  berishga  tayyor  edi.
  Bu 
jumladagi 
qancha aqchasi bo ‘Isa ham,
  ergash gap bo‘lgani uchun 
bosh gap orasida to ‘xtalish  (pauza)  bo im asa ham,  undan so‘ng 
vergul 
qo‘yiladi.
3.  Ohang. 
Ohang fikr,  maqsadning og‘zaki nutqdagi asosidir. 
H ar bir tinish belgisi o‘ziga xos ohangga ega bo‘ladi. 
Undov, so‘roq 
belgisi, ko‘p nuqta 
va 
nuqta,  tire 
tugallangan ohang bilan 
nuqtali 
vergul,  qo‘shtirnoq,  qavs 
kichik to ‘xtalish bilan,  ajratilgan ohang 
bilan 
nuqtali  vergul,  ikki  nuqta,  tire,  tire-izoh 
ohangi  bilan; 
vergul, nuqtali vergul 
kichik to'xtalish ohangi bilan talaffuz qilinadi. 
Ayrim tinish belgilari ohang talabi bilangina qo'yiladi:
Qush  mag'rur  — qanoti bo ‘Igani  uchun,
Tog‘ m ag‘rur  — savlati  bo ‘Igani  uchun
Bu jumladatire ohang talabi bilan, birinchi gaplarning ma’nosiga 
diqqatni jalb  etish talabi  bilan  qo‘yilgan. 
Vatanimiz  — kelgusida 
buyuk davlat bo ‘ladi.
  Bu jumlada kesim egaga bo‘ladi bog'lamasi 
bilan birikkani  uchun egadan so‘ng tire  qo‘yilmasligi kerak edi. 
Ammo ega mantiqiy urg‘u olgani uchun undan so‘ng tire qo'yilgan.
SODDA GAPLAR VA ULARDA TINISH 
BELGILARINING QO'LLANISHI
1. Darak gaplar.  Mazmuniga ko'ra xabarberuvchi, tinch ohang 
bilan aytiluvchi gaplardir va bu xil gaplar oxirida nuqta qo'yiladi: 
Valijondan  salom.  Oydin  kecha.  Havo  so f va  salqin.
His-hayajon ifodalangan darak gaplardan keyin undov belgisi 
yoki  ko‘p  nuqta  qo‘yilishi  mumkin: 
Minglab gulistondan  afzaldir 
bu joy!
2.  So'roq gaplar.  Biron narsa, Voqea hodisa to‘g‘risida xabar 
berishni  so‘ragan  gaplardir.  Bu  xil  gaplar  so‘roq  olmoshlari, 
yuklamalari ohangi orqali tuziladi va ulardan so'ng 
so ‘roq belgisi 
qo'yiladi
:Sinovlarga 
qanday 
tayyorlanayapsiz?
  Agar  so'roq  gap
121

qo‘shimcha m azm un ifodalasa, undan so‘ng undov belgisi, so‘roq 
belgisidan  tashqari,  ko‘p  nuqta  va  boshqa  belgilar  q o ‘yiladi: 
Kurashadi  ikki  to ‘Iqin  qarab  turaym i!?  Nahotki  daryolar teskari 
oqar?! S iz  bu  ishga  qanday  qilib  qo
 7 
urdingiz!
3.  Undov gaplar.  Mazmuniga ko‘ra ikki guruhni tashkil etadi.
-m azm unidan  buyruq,  iltimos,  tashviq,  maslahat,  tilak  — 
orzu,  kinoya,  d o ‘q m a’nolari anglashilgan undov gaplar (bunday 
gaplarni buyruq gaplar ham  deyiladi);
-faqat his-hayajon anglatuvchi undov gaplar.  Birinchi turdagi 
undov  gaplam ing  kesimi  buyruq  fe’li  yoki  shart  feilari  bilan 
ifodalanadi bu xil gaplardan so‘ng ko‘proq undov belgisi,  ba’zan 
m azm uniga  qarab  ko‘p  nuqta,  undov  belgisi  bilan  ko‘p  nuqta, 
ba’zan  birdan  ortiq  undov  belgisi  q o ‘yiladi.  Undov  gaplarning 
ikkinchi  turi  so f  his-hayajon  bildiruvchi  gaplardir  bu  turdagi 
undov  gaplar,  undov  so‘zlar,  nisbiy  olmoshlar,  ohang  va  bu 
vositalarning  birlashishi  bilan  ifodalanadi: 
Ey  bola paqir
  — 
yey! 
Eshikka tomon yurar ekan: essiz,  essiz,  ey bechora!...-dedi о ‘zicha.
ОЪ ,  и  kapsanchilar  qishlog‘i shunaqa  chiroylimi! Bu  qanday 
bedodlik,  bu  qanday zulm!!!
Bu  qanday  adolatsizlikki,  bola  onasiz  qolsa!
Qanday quvonch!
EGA BILAN  OT  -  KESIM   ORASIDAGI 
TIRENING   ISHLATILISHI
O t-kesim lar bosh kelishikdagi ot orqali ifodalanganda, ega 
bilan ot-kesim  orasiga tire q o ‘yiladi.  Kesim bosh kelishikdagi ot 
bilan ifodalanganda ega  ot,  olmosh,  otlashgan so‘z yoki harakat 
nom i bilan ifodalanishi mumkin.  Kesimlar ot, olmosh, otlashgan 
so‘z bilan ifodalangan ega yoki kesim bilan  yoki har ikkisi o ‘ziga 
oid so‘zlar bilan kengayib kelganda,  tire kesimga oid so‘zlardan 
oldin,  bevosita egadan so‘ng qo‘yiladi.  Kesim harakat nom i yoki 
sanoq son  bilan ifodalanganda ham  ega bilan kesim orasiga tire 
qo‘yiladi:
M aqsadim  —  a ’lo  о ‘qimoq.  Ikki  karra  ikki  —  to ‘rt.
Ega bilan kesim 
bu,  u,  mana bu
 so‘zlari bilan ajralganda ham, 
ega va kesim orasida tire ishlatiladi, tire bu so‘zlardan oldin qo‘yiladi: 
Tinchlik  —  bu  sevinchdir,  hayotda  lazzat, 
Tinchlik-bu  totuvlik,  h ar ishda  orom.
122

Ega bilan ot kesim orasida tire qo‘yilmasligining sababi shuki, 
kesim 
—dir,  b o ‘ladi,
  bogiam alari  bilan  kelgan  yoki  kelishik 
qo‘shimchasini olgan boiadi. Bundan tashqari, kesim sifat,  ravish, 
yoki tartib son bilan ifodalanganda ham ega bilan kesim orasiga tire 
qo'yilmaydi.Ega bilan kesim orasida quyidagi o ‘rinlarda ham  tire 
qo‘yilmaydi.
1. Agar ega bilan kesim orasida 
ham
 yordamchisi bo‘Isa: 
Olma 
ham  meva.  Bular ham  a ’lochi.
2.  Kesim shaxs qo'shimchasi  olsa yoki yuklama  bilan  birikib 
kelsa:  В 
и  kishi  muallimimiz■
  Bu  ishni  bajaruvchi  sensan.  Yuragi 
qalam  —  u,  qog‘ozi  —  keng yer.  A ’lochilaringiz  Salimjonmi?
3.  Kesim sifat,  son,  olmosh,  ravish bilan ifodalansa: 
Yurtimiz 
obod.  Ona  tilidan  yuqori  baho  olgan  talabalaming  soni  yigirma 
beshta.  Nega  yurishingiz sekin?
UYUSHIQ  BO‘LAKLARDA TINISH   BELGILARI
G apda birdan  ortiq ega,  kesim,  hoi,  aniqlovchi,  toidiruvchi 
bo‘lishi  mumkin.  Bunday  b o ‘laklar  uyushiq  bo‘laklar  deyiladi. 
Uyushgan  b o ‘laklar  bir  xil  shaklda,  bir  xil  vazifada  keladi. 
Uyushgan bo‘laklar o ‘zaro bogiovchisiz yoki bogiovchilar bilan 
bogianadi. Bog‘lovchisiz bog‘langan uyushiq bo‘laklar biriktiruvchi 
ohang bilan o ‘zaro birikadi.
1.  Bogiovchisiz  bogiangan  uyushiq  b o iak lar  vergul  bilan, 
agar  ular  birikib  kelsa,  nuqtali  vergul  bilan  ajratiladi: 
Kitob, 
qalam,  daftar  bo ‘Isin  yo ‘Idoshing.  U  hovli  supurdi,  suv  tashidi, 
ku l  tozaladi.  Qo ‘nonboy  yon ida  bir  gala  xushomadgo ‘ylari: 
Segizboylardan  Moybosar,  Jaqib,  Iziquttilardek  qarindoshlari; 
Jontayoq,  Qorabotir,  T o‘pay,  T o ‘r g ‘ay  elining  oqsoqollari  bor 
edi.
2.  Bogiovchili  uyushiq  b o iak la r  o ‘zaro