O`zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti f. M. Otaxo'jayev

1-§. Er va xotinning umumiy mulki
Er va xotinning oilaviy munosabatlarda teng huqugliligi va bab­baravar majburiyatlarga ega ekanligi mulkiy munosabatlarda ham o'z ifodasini topgan.

Er-xotinning mulkiy huquq va majburiyatlariga iqtisodiy maz­mundagi masalalar kiradi. Er-xotinning birgalikdagi umumiy mulkiga nisbatan bo'lgan huquq va majburiyatlari, er-xotinning har birini alo­hida xususiy mulkiga bo'lgan huquq va majburiyatlari, o'zaro moddiy ta'minotdagi aliment huquq va majburiyatlari shular jumlasidandir.

O`zbekiston Respublikasi mustagil bo'lishi, uning bozor iqti­sodiga o'tishi, tadbirkorlik faoliyatiga keng o`rin berilishi bu masalada ham amaldagi oila qonunchiligiga tegishli o`zgartirishlar kiritilishini taqozo etdi. Chunki qonun bugungi kun talablariga to'la javob berishi lozim.

Oila kodeksining 23-moddasiga binoan "Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari, shuningdek, nikoh qayd etilgunga qadar, bo`lajak er-xotinning umumiy mablag`lari hisobiga olingan mol-mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha hol ko'rsatilmagan bo`lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki hisob­lanadi.

Er va xotinning nikoh davomida orttirgan mol-mulklari jumlasi­ga (er va xotinning umumiy mol-mulkiga) er va xotin har birining mehnat faoliyatidan, tadbirkorlik faoliyatidan va intellektual faoliyat natijalaridan orttirgan daromadlari, ular tomonidan olingan pensiyalar, nafaqalar, shuningdek, maxsus maqsadga mo`ljallanmagan boshqa pul to`lovlari (moddiy yordam summasi, mayib bo`lish yoki salomatligiga boshqacha zarar etkazish oqibatida mehnat gobiliyatini yo`gotganlik munosabati bilan yetkazilgan zararni qoplash tarzida to'langan sum­malar va boshqalar) kiradi. Er va xotinning umumiy daromadlari hiso­biga olingan ko'char va ko'chmas ashyolar, qimmatli gog`ozlari, pay­lari, omonatlari, kredit muassasalariga yoki boshqa tijorat tashkilot­lariga kiritilgan kapitaldagi ulushlari hamda er va xotinning nikoh

---------------------------------------------------------130----------------------------------------

davomida orttirgan boshqa har qanday mol-mulklari, ular er yoki xo­tindan birining nomiga rasmiylashtirilgan yoxud pul mablag'lari kimning nomiga yoki er va xotinning qaysi biri tomonidan kiritilgan bo`lishidan qat'iy nazar ular ham er va xotinning umumiy mol-mulki hisoblanadi.

Er va xotindan biri uy-ro'zg'or ishlarini yuritish, bolalarni parva­rish qilish bilan band bo'lgan yoki boshqa uzrli sabablarga ko'ra mus­tagil ish haqi va boshqa daromadga ega bo'lmagan taqdirda ham er va xotin umumiy mol-mulkka nisbatan teng huquqqa ega bo'ladi".

Er-xotindan har birining sovg'a sifatida nikoh tuzishdan keyin olgan mulklari, jumladan, to'y munosabati bilan yoki to'ydan keyin olgan sovg`alari, agar ular umumiy foydalanish buyumlaridan iborat bo'lsa, er-xotinning birgalikdagi umumiy mulki tarkibiga kiradi.

Nikohni tegishli tartibda qayd ettirmasdan turib er-xotin bo'lib yashash ularning mulkini birgalikdagi umumiy mink deb topish uchun asos bo'lmaydi.

Nikohni qayd ettirmagan holda bir oila bo'lib yashagan shaxs­laming mulkiy munosabatlari fuqarolik qonunlari normalari bilan tar­tibga solinadi.

1944-yil 8-iyulga gadar er-xotin bo'lib yashaganlarning orttirgan mulklariga nisbatan bo'lgan munosabatlar bu qoidadan tnustasnodir.

Er-xotinning tekinga olgan mulklari, jumladan, to'y munosabati bilan olgan sovg'alar (to'ydan keyin o'tkaziladigan marosimlardan ol­gan sovg'alari), agar ular umumiy foydalanish buyumlaridan iborat bo`lsa, er-xotinning birgalikdagi umumiy mulki tarkibiga kiradi.

Agar er-xotinning har biriga tegishli bo'lgan mulkiga nikohlari davomida shu mulkning qiymatidan ancha oshiq mablag' sarflan­ganligi (qayta ta'mirlash, go`shimcha qurilish qilish, qayta o`zgartirish va h.k.) aniglansa, bu mink er-xotinning birgalikdagi umumiy mulki deb topilishi mumkin.

Fermer xo`jaligi va dehqon xo`jaligi a'zolarining birgalikdagi mulki bo`lgan mol-mulkka nisbatan er va xotinning egalik qilish, foy­dalanish va tasarruf etish huquglari fermer xo`jaligi va dehqon xo'­jaligi to`g`risidagi qonunlarda belgilanadi.

--------------------------------------------------131-------------------------------------------

Fermer xo'jaligi va dehqon xo`jaligining mol-mulkini bo`lish O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 223 va 225-mod­dalarida nazarda tutilgan qoidalar asosida amalga oshiriladi.

Er va xotinning majburiyatlari bo'yicha hag undirish faqat uning mol-mulkiga qaratilishi mumkin.

Er va xotinning umumiy mol-mulki hisobidan o'rtadagi voyaga yetmagan bolalar nomiga qo `yilgan omonatlar o `sha bolalarga tegishli hisoblanib, er-xotinning umumiy mol-inulkini bo'lish paytida e'ti­borga olinmaydi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining "Sudlar tomo­nidan nikohdan ajratish hagidagi ishlarni ko'rishda qonunlarni qo`1­lash amaliyoti to'g'risida" gi 1998-yil 11-sentabrdagi 22-son garorida' ko`rsatishicha, "Er va xotinning umumiy mol-mulkini bo`lishda ham­da ularning shu mol-mulkdagi ulushlarini aniqlashda, agar er va xotin o'rtasidagi nikoh shartnomasida boshqacha hol nazarda tutilmagan bo'lsa, er va xotinning ulushlari teng hisoblanadi.

Sud voyaga yetmagan bolalarning manfaatini yoki er-xotindan birining e'tiborga sazovor manfaatlarini hisobga olib, jumladan, agar er yoki xotin uzrsiz sabablarga ko'ra daromad olmagan bo`lsa yoki er va xotinning umumiy mol-mulkini oila manfaatlariga zarar yetkazgan holda sarflagan bo'lsa, er va xotinning umumiy mol-mulkidagi ulush­lari tengligidan chekinishga haqlidir".

O`zhekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 210-moddasiga muvofiq, sud mol-mulkni natura tarzida undirish to'­g'risida chigargan hal qiluv qarorida, agar hal qiluv garorini ijro etish vaqtida mazkur mink naqd bo'lmasa, javobgardan undirib olinishi lozim bo`lgan mink qiymatini ko'rsatadi.
2-§. Er va xotinning har birining xususiy mulki
Oila kodeksining 25-moddasiga muvofiq "Er va xotinning nikohga gadar o'ziga tegishli bo'lgan mol-mulki, shuningdek, ulardan har birining nikoh davomida hadya, meros tariqasida yoki boshqa

-------------------------------------------132--------------------------------------------

bepul bitimlar asosida olgan mol-mulki ulardan har birining o`ziuing xususiy mulki hisoblanadi. mulki oki ulardan har

Nikoh davomida er va xotinning umumiy Y

birining mol-mulki yoki er va xotindan birining mehnati hisobiga mol­mulkning qiymati ancha oshishiga olio kelgan mablag`lar (kapital ta'­nurlash, qayta qurish, qayta jihozlash va boshqalar) go`shilgani aniq­lansa, er yoki xotindan har birining mol-mulki ularning birgalikdagi inulki deb topilishi murnkin".

Er yoki xotindan fagat bittasiga tegishli bo`lgan va u tomonidan

tasarruf etiladigan mink xususiy mink hisoblanadi.

Xususiy mulkka quyidagilar kiradi:

er yoki xotinning nikohga qadar o'zlariga tegishli bo'lgan mulki (masalan: uy, uy jihozlari, omonat kassasiga go`yilgan pul, ginrmat­baho qog'ozlar va boshqalar);

nikoh davomida hadya yoki meros tarigasida olgan mulklari;

to'y sovg'alari, agar ular er yoki xon and tbahoⁿva^g erhasham^ybu^­

lanishi uchun mo`lja.llangan bo'lsa (q yumlar bundan mustasno);

er yoki xotin tomonidan olingan Davlat mukofotlari va sovg'alar (masalan, oltin coat, mototsiki, mashing va boshgalar);

er-xotinning nikoh tuzishga qadar olgan hadyalari (kelinning sepi va hokazolar), bu buyumlardan turmushda birgalikda foydalanishdan qat' iy nazar, ularning birgalikdagi umumiy mulki tarkibiga kirmaydi;

er-xotinning biriga nikohga qadar tegishli bo`lgan yoki u nikoh davomida hadya yoxud meros tarzida olgan ko`chmas mol-mulk, jum­ladan, uy-joy nikoh davomida er-xotindan birining yoki ikkalasining mablag'lari hisobiga kapital ravishda to mirlanganligi yoki qayta qurilganligi sud tomonidan aniglangan tagdirdagina er-xotinning

birgalikdagi umumiy mulki deb hisoblanishi mumkin.