O`zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti f. M. Otaxo'jayev

IX mavzu. ER VA XOTIN MOL-MULKINING
SHARTNOMAVIY TARTIBI
1-§. Nikoh shartnomasi tushunchasi
Oila kodeksida er-xotinlarning mulkiy huquqiy munosabatlarini tartibga soluvchi normalarda ham bir Bator o'zgarishlar sodir boldi.

Avvalo, bu o`zgarishlar, yangiliklar mulkiy munosabatlarni tar­tibga soluvchi tamoyillarda ifoda etiladi.

Er-xotinning qonuniy tartibdagi mulki ularning qonun hujjat­larida belgilangan imperativ normalar bilan tartibga solingan mulkidir.

Imperativ normalar bilan tartibga solinadigan, er-xotinning ke­lishuvi bilan o`zgartirib bo`lmaydigan ularning mol-mulkining qonu­niy tartibi bilan birga ularning dispozitiv normalar bilan tartibga so­linadigan mil-mulkining shartnomaviy tushunchasi ham mavjud.

Yangi Kodeksga er-xotinlarning qonuniy mulkidan tashqari II bolim 6-bobning 29-36-moddalarida belgilangan "Er va xotin mol­mulkining shartnomaviy tartibi" ham kirib keldi. Bu qoidani qonun­chilikka kirib kelishining sababi bozor iqtisodiyotini yanada chuqur­lashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va xususiy mulkchilik mav­judligi bilan bog`liq.

Nikoh shartnomasi deb, nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohda bolgan davrida va (yoki) er va xotin nikohdan aj­ratilgan taqdirda ulaming mulkiy huquq va majburiyatlarini bel­gilovchi kelishuviga aytiladi.

Yangi Oila kodeksi loyihasini tayyorlashda er-xotin mulkining qaysi biri to'g'ri degan masala tug'ildi. Shunda hech qanday shub­hasiz birgalikdagi umumiy mulk eng maqbul deb topildi.

Er-xotinning qonuniy mulk tartibining mavjudligi er-xotinning nikoh shartnomasini tuzishlari shart emasligini anglatadi. Statistika ma'lumotlari shundan dalolat beradiki, hatto nikoh shartnomasi an­chadan beri mavjud bo`Igan davlatlarda ham nikoh shartnomasini ko'pchilik axoli tuzayotgani yo'q.

Barcha fuqarolar uchun bir xil huquq va erkinliklarni ifodalab bergan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18-moddasi ni­koh shartnomasining asosi hisoblanadi. Uning birdan-bir sharti, uni

----------------------------------------------------136-------------------------------------------

amalga oshirishning kafolati boshqa shaxslarning huquq va er­kinliklari buzilishiga yo`1 qo'ymaslikdir.

Er-xotinning birgalikdagi umumiy mol-mulkiga shartnomaviy munosabatlar tatbiq etilishi umumiy tartibda O'zbekiston Respublika­si Fuqarolik kodeksining 216-moddasi 1-bandida belgilangan. Oila huquqining normalari esa ularni har taraflama kengaytirib bergan nikoh shartnomasining huquqiy tabiati; uni tuzish shakli; nikoh shart­nomasining mazmuni; uni o'zgartirish, tasarruf etish, haqiqiy emas deb topish asoslaridan iborat.

O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 353 -moddasi 1-bandiga asosan "Ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquglari va burchlarini vujudga keltirish, o`zgartirish yoki bekor qilish haqi­dagi kelishuvi - shartnoma deyiladi". Umumiy ko'rinishda bunday ta'rif nikoh shartnomasiga ham tegishlidir. Ammo bu shartnomaning o'ziga xos xususiyatlari ham mavjud.

Shunday qilib Nikoh shartnomasining shakliga tegishli hisob­langan o'zaro boglangan ikki taraf ham: o'z huquqidan o'z xohishi bo'yicha erkin tasarruf etish huquqi; er va xotinning har birining mul­kiy huquglarining buzilishini bartaraf etish; mehnatga layoqatsiz, muhtoj er yoki xotinning mulkiy huquqi buzilishini bartaraf etish; er­xotinning mulkiy huquqini ta'minlab, ma'lum barqarorlikni saglab qolish; nafaqat jismoniy shaxsning, hatto davlatning ham mulkiy manfaati kafolatlanishiga rioya gilishga imkon beradi.

Nikoh shartnomasining o'ziga xos xususiyati nafaqat uning shaklida, hatto ichki mazmunida ham ifodalangan. Ular Oila kodeksi­ning 31-moddasida keltirilgan umumiy qoidalar bilan belgilanib, er­xotin qonun bilan belgilangan er-xotinning birgalikdagi mulki tartibini o`zgartirib, uning o'rniga er-xotin shartnomasi tartibini belgilash huquqiga egadirlar.

Nikoh shartnomasi Oila kodeksining 31-moddasi 5-bandiga bi­noan "Er-xotinning huquq layoqati va muomala layoqatini, ularning o'z huquglarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquglarini cheklashni, er-xotin o`rtasidagi shaxsiy nomulkiy munosabatlarni, er­xotinning bolalarga nisbatan bolgan huquq va majburiyatlarini tartibga solishni, mehnatga layoqatsiz, ta'minot olishga muhtoj er yoki xotinning huquqini cheklovchi goidalarni, er va xotindan birini o'ta

-------------------------------------------------137------------------------------------------- noqulay holatga solib qo'yuvchi yoxud oila to'g'risidagi qonun hujjatlarining normalariga Ad keluvchi boshqa shartlarni nazarda tuta olmaydi". Aks holda, birinchidan, er-xotindan bittasining huqugini cheklashga, ikkinchidan, Oila kodeksi 1-moddasi talablari buzilishiga yo`1 qo'yiladi.

Nikoh shartnomasini tuzish yoki tuzmaslik er-xotinning o'zlariga tegishlidir. Agar ular nikoh shartnomasini tuzmasalar, u holda mulkiy huquqiy munosabatlari qonuniy tartibda belgilangan huquqiy norma­lar bilan tartibga solinadi.

Er-xotinning birgalikdagi mol-mulki ilgarigidek ko`pchilik er­xotinlarning manfaatlariga javob beradi. Keyingi vaqtlarda muhim iq­tisod y o'zgarishlar sodir bo'lishiga garamay ayollarning daromadlari erkaklarning darornadlariga nisbatan kam.rogdir, chunki ularning ko'proq vaqti oilada uy-ro`zg`or ishlari va bolalar tarbiyasiga ketadi.

Er-xotinning birgalikdagi umumiy mol-mulkini nikoh davrida topilgan mulk tashkil etadi. Nikoh davrida topilgan hamma mulkni er­xotinning birgalikdagi umumiy mulki deb hisoblasa bo'ladi.

Yangi gonunchilik er-xotinning alohida ajratilgan mulkiga na­fagat ularni nikohgacha bo'lgan mulkini, ya'ni hadya yoki meros aso­sida olgan mulkini, shu bilan birga haqsiz bitimlar asosida vujudga kelgan mulkini ham kiritadi. Bu turdagi mulklar doirasiga birinchi navbatda haqsiz ravishda er-xotindan bittasi tomonidan xusu­siylashtirish asosida olingan kvartira ham kiradi.

Shartnomaning yetakchilik roli va mulkiy munosabatlarning yan­gi tamoyillari huquqiy jihatdan O'zbekiston Respublikasining Fu­qarolik kodeksida belgilab qo'yilgan.

Nikoh shartnomasi fuqarolik shartnomasining alohida turf si­fatida ko`rilishi lozim, chunk] unda er-xotinning mol-mulki huquqiy tabiatini belgilash va o`zgartirishni nazarda tutadi. Nikoh shartnoma­sining o'ziga xos xususiyati shundaki, u kompleks xarakterga ega ekanligi, o'zida nafaqat er-xotinning mol-mulkini vujudga keltirish yoki uning huquqiy tartibini o'zgartirish, shu bilan birga er-xotinning bir-biriga moddiy ta'minot berishini ham tartibga solishni belgilab berishi mumkin.

------------------------------------------------138--------------------------------------------

2-§. Nikoh shartnomasini tuzish
"Nikoh shartnomasi nikoh davlat ro `yxatiga olinguniga qadar ham, shuningdek, nikoh davrida ham tuzilishi mumkin.

Nikoh davlat ro'yxatiga olingunga qadar tuzilgan nikoh shartno­masi nikoh davlat ro'yxatiga olingan kundan boshlab kuchga kiradi" (Oila kodeksining 30-moddasi).

Agar nikoh shartnomasi nikoh davlat ro'yxatiga olingungaa qadar tuzilgan bo'lsa, bunday nikoh shartnomasi kechiktirib bajariladigan shartli bitim hisoblanadi. U faqat nikoh tuzilgandan song kuchga kiradi.

Nikoh shartnomasini uning subyektlari fagat er-xotin bo`lganligi munosabati bilan, ularning nikohga kirishi bilan bog'lamoq darkor. Agar shaxs nikoh yoshiga to'lmagan bo'lsa, u ota-onasi yoki homiy­sining roziligisiz nikoh shartnomasini tuzaolmaydi. Voyaga yetmagan er yoki xotin nikoh tuzishi bilan to'la muomala layoqatiga ega bo'lib, mustaqil nikoh shartnomasini tuzishi mumkin. Nikoh shartnomasini tuzish uchun er-xotin muomala layogatiga ega bo'lishlari lozim. Agar er-xotindan birortasi muomala layoqatiga ega bo'lmasa, u holda uning nomidan nikoh shartnomasini uning homiysi tuzadi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 31-moddasiga binoan fugaroning muomala layoqatini cheklash nikoh shartnomasini tuzishga ham ta'sir ko`rsatadi. Chunki muomala layoqati cheklangan shaxs faqat mayda maishiy bitimlarni tuzish huquqiga ega.