Reja: Kirish. Valyuta kursi va uning iqtisodiy mohiyati. Valyuta kursi va unga ta’sir qiluvchi omillar. Valyuta kursi omillari va ularni iqtisodiy rivojlanishga tasirining iqtisodiy tahlili

Valyuta cheklovlari quyidagi maqsadlarga ega:
1. to'lov balansini tenglashtirish;
2. valyuta kursini ushlab turish;
3. valyuta qiymatlarining davlat qo'lidagi kontsentratsiyasi.
Yopiq (konvertatsiya qilinmaydigan) valyuta - bu faqat bitta mamlakat ichida faoliyat yuritadigan va boshqa xorijiy valyutalarga almashtirilmaydigan milliy valyuta. Yopiq deganda milliy va chet el valyutasini eksport qilish va olib kirish, sotish, sotib olish va almashtirishga turli cheklovlar va taqiqlarni qo'llaydigan, shuningdek, valyutani tartibga solishning turli xil choralari, shu jumladan, chet el valyutasida hisob-kitoblarni cheklash maqsadida valyuta nisbatlarini qo'llaydigan mamlakatlar valyutasi tushuniladi. Kliring valyutalari - bu valyutaning hisob birliklari; bunda kliring tarzida to'lov shartnomalarini tuzgan mamlakatlar o'rtasida tovar ta'minoti va xizmatlarining qiymat tengligidan kelib chiqadigan xalqaro talablar va majburiyatlarni majburiy ravishda qoplash bo'yicha bank hisobvaraqlari yuritiladi va turli xil operatsiyalar amalga oshiriladi. Kliring valyutalari faqat o'zlarining ideal (hisoblash) shaklida bank hisobvaraqlaridagi buxgalteriya yozuvlari shaklida ishlaydi. Bunday yozuvlar uchun tovarlarni o'zaro etkazib berish va to'lov shartnomasida ishtirok etadigan mamlakatlar tomonidan xizmatlar ko'rsatilishi asos bo'ladi. Kliring valyutalari ular nomlangan valyutalarga hech qanday aloqasi yo'q, chunki ulardan foydalanish tartibi tubdan farq qiladi. Kliring shartnomalari, qoida tariqasida, quyidagi hollarda tuziladi:
1. oltin-valyuta zaxiralarini sarf qilmasdan to'lov balansini tenglashtirish;
2. kontragentdan imtiyozli kredit olish zarur bo'lsa;
3. passiv to'lov balansiga ega bo'lgan mamlakatning to'lov balansi faol bo'lgan mamlakat tomonidan qaytarib berilmaydigan moliyalashtirish uchun.
Xalqaro hisob-kitoblarda birinchi marta valyuta kliringi 1931-yilda jahon iqtisodiy inqirozi davrida joriy qilingan. Valyuta kliringi hukumatlararo bitimda ko'zda tutilgan majburiy elementlar to'plamini o'z ichiga oladi:
1. vakolatli banklarda ochilgan hisob-kitoblar tizimi;
2. kliring hajmi (tovar aylanmasi uchun to'lovlarning barchasi yoki bir qismi);
3. kliring valyutasi - yagona kelishilgan hisob-kitob valyutasi;
4. texnik kredit hajmi - uzluksiz hisob-kitoblar uchun zarur bo'lgan qarzning ruxsat etilgan maksimal qoldig'i va odatda ta'minot hajmining foizida yoki mutlaq qiymati sifatida aniqlanadi;
5. to'lovlarni tenglashtirish tizimi;
6. hukumatlararo bitim muddati tugagandan so'ng qoldiqni yakuniy qaytarish tizimi.
Hozirgi kunda Belorussiya Respublikasida milliy valyutaning erkin muomalasini joriy etish uchun shartlar mavjud emas va shuning uchun uning konvertatsiya qilinishi masalasi ko'tarilmagan. Rossiya Federatsiyasidan xomashyo, materiallar va energiya resurslari bozori va Rossiya Federatsiyasiga sotish bozoriga bog'liq bo'lgan iqtisodiyotimizning 2/3 dan ortig'i bugungi kunda davlatlararo darajadagi asosiy hisob birligi sifatida Rossiya rubliga muhtoj. Belorussiya Respublikasi tomonidan mustaqil pul birligining joriy etilishi uning Rossiya rubliga bog'liqligini yo'q qilmadi. Iqtisodiyotning ko'tarilishi, muvozanatli fiskal va pul-kredit siyosati Belarus Respublikasining milliy pul birligining qiymatni konvertatsiyalashga bosqichma-bosqich o'tishiga sharoit yaratadi.
Valyuta bozorini tartibga solishning asosiy usuli bu valyuta intervensiyasi, ya'ni milliy valyutaga chet el valyutasini sotib olish va sotishdir. Markaziy bank tomonidan chet el valyutasini sotib olish unga bo'lgan talabning kengayishini anglatadi va valyuta kursining o'sishiga va milliy valyuta kursining pasayishiga olib keladi. Chet el valyutasini sotish uning taklifini oshiradi, bu esa valyuta kursining pasayishiga va milliy valyuta kursining o'sishiga olib keladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining bunday foiz stavkalari, majburiy zaxiralar darajasi, ochiq bozordagi operatsiyalar (qimmatli qog'ozlarni sotib olish va sotish) o'zgarishi, bozor foiz stavkalari darajasiga va pul massasi hajmiga ta'sir qilishi (ya'ni milliy valyuta taklifi), valyuta kursining tegishli o'zgarishini keltirib chiqaradi.Strukturaviy pul-kredit siyosati barcha mamlakatlarning o'zaro ta'sir tamoyillarini takomillashtirishga qaratilgan valyuta islohotlari shaklida amalga oshiriladi va, qoida tariqasida, alohida valyutalar mavqeini mustahkamlash va imtiyozlarga erishish uchun kurash bilan birga keladi. Shu bilan birga, tarkibiy pul-kredit siyosati valyuta kurslarini, valyuta holatlarini va qimmatbaho metallar bozorlarining ishlashini tartibga soluvchi qisqa muddatli chora-tadbirlar majmuini o'z ichiga olgan joriy tendentsiyaning shakllanishini belgilaydi.
Mamlakat yuritayotgan pul-kredit siyosati mamlakatning tashqi va ichki bozorlarida sotiladigan tovarlarga milliy valyutadagi narxlar nisbatiga ta'sir qiladi. O'z navbatida, uning elementlari va shakllari quyidagi omillar fonida paydo bo'ladi: jahon iqtisodiyoti evolyutsiyasi, mamlakatning iqtisodiy holati va jahon arenasidagi kuchlar muvozanati. Mamlakat pul-kredit siyosatining iqtisodiy mohiyati tarixiy jihatdan tushuniladi, chunki ma'lum raqobatbardosh vazifalar ustuvor ahamiyat kasb etadi, masalan: valyuta cheklovlari, valyuta operatsiyalarini liberallashtirish, valyuta inqirozining oldini olish va valyuta barqarorligini ta'minlash. Amaldagi siyosat elementlarining arsenali, bundan tashqari, chegirma yoki shiori shaklini olishi mumkin.
Qoida tariqasida, valyuta kursi va to'lov balansini tartibga solish maqsadida xalqaro kapitalning harakati, pul massasi, narx, shuningdek kreditlarning ichki dinamikasiga ta'sir ko'rsatish uchun mamlakat markaziy banki diskont siyosatini amalga oshirishi mumkin. Ikkinchisining mohiyati bankning diskont stavkasini o'zgartirishdan iborat. Shunday qilib, passiv to'lov balansi bilan bankning diskont stavkasining o'sishi foiz stavkasi sezilarli darajada past bo'lgan mamlakatlardan kapital oqimining ko'payishiga yordam beradi. Shunday qilib, diskont siyosati mamlakatdan kapital qochishini oldini oladi, to'lov balansini barqaror qiladi va to'lov stavkasini oshiradi. Ammo, agar mamlakat iqtisodiyoti turg'unlik holatida bo'lsa, unda to'lov balansini yaxshilash uchun hisob-kitob stavkasini oshirish iqtisodiyotga salbiy ta'sir qiladi. Shu bilan birga, iqtisodiyotdagi beqarorlik har doim ham ma'lum foiz stavkalari bilan ish olib borishda kapitalning mamlakatdan chiqib ketishini oldindan belgilab qo'ymaydi. Bundan tashqari, jahon iqtisodiyotida kapital va kreditning xalqaro harakatini tartibga soluvchi omillar ko'payib borayotganligi sababli, bu holat hisob siyosatining to'lov balansiga ta'sirini susaytiradi. Boshqacha qilib aytganda, diskontlash siyosatining qarama-qarshi bo'lgan ichki va tashqi maqsadlari qisqa muddat va samaradorligi nisbatan pastligi tufayli uni kamroq jozibador qiladi. Bunga misol sifatida chegirma siyosatini 30-40 yillarda va 50-yillarning boshidan boshlab faollashtirish (Angliya, AQSh va boshqalar).
Shu bilan birga, iqtisodiy aloqalarning tobora kuchayib borayotgan xalqaro aloqasi boshqa mamlakatlarda chegirma stavkalarining barqaror tendentsiyalari zarurligini narx reaktsiyalarining ta'sirini belgilab beradi. Pul-kredit siyosatini olib borishning eng samarali usuli - bu davlat milliy valyuta kursiga chet el valyutalarini sotib olish va sotish orqali ta'sir ko'rsatadigan shiorlar siyosati. U turli shakllarda namoyon bo'ladi: valyuta intervensiyasi, valyuta zaxiralarining diversifikatsiyasi, valyuta cheklovlari, valyutalarning konvertatsiya qilish darajasini tartibga solish, shuningdek, valyuta kursi rejimi, devalvatsiya, qayta baholash va boshqalar. Valyuta intervensiyasi - bu markaziy bank chet el valyutasini sotadigan milliy valyuta kursiga ta'sir o'tkazish maqsadida valyuta bozoridagi operatsiyalarga aralashish jarayoni. Shiori siyosatining shakllari kabi aralashuvlarning xususiyati quyidagilardan iborat: nisbiy keng ko'lamli, qisqa muddatli foydalanish, rasmiy oltin-valyuta zaxiralari va qisqa muddatli valyuta kreditlari hisobiga amalga oshirish. Hozirgi vaqtda u valyutalarning bitta davlatga aralashuvi va qator mamlakatlarning markaziy banklarining jamoaviy valyuta aralashuvi bilan birgalikda qo'llaniladi.
Xulosa
Valyuta bozorlari bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs bo’yicha xorijiy valyutalarning milliy valyutaga oldi-sotdisi amalga oshadigan rasmiy markazlaridir. Jahon moliyaviy markazlari - xalqaro valyuta, kredit, moliya
operatsiyalari, qimmatli qog’ozlar hamda oltin bilan bitimlarni amalga oshiruvchibanklar va ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari to’planuvining markazlaridir.Tarixan ular milliy bozorlar negizida, so’ng esa jahon valyuta, kredit, moliya hamda oltin bozorlari zaminida paydo bo’lgan.Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari taalluqli milliy bozorlar negizida paydo bo’lgan va milliy bozorlar ular bilan yaqindan munosabatdadir.O’zbekiston Respublikasining Valyuta birjasi respublikamizda birja bozori hisoblanadi.Milliy valyutamiz-so’mning nominal almashuv kursi Respublika valyutabirjasida aniqlanadi.Respublikamizda so’mning nominal birja kursi valyutalarning buyurtmali savdosi asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali shakllanadi. Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, O’RVBga a’zo bo’lgan tijorat banklari ikki xildagi buyurtmalarni birjaga beradilar:
a) AQSh dollarini sotib olish maqsadidaso’mda berilgan buyurtmalar;
b) AQSh dollarini sotish maqsadida berilgan buyurtmalar (dollarda berilgan buyurtmalar).
Markaziy bankning Bosh dileri buyurtmalarni qabul qilishni to’xtatish to’g’risidagi buyruqni bergandan so’ng har ikkala xildagi buyurtmalar bo’yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi. Shundan keyin so’mda berilgan buyurtmalarning jami summasini AQSh dollaridagi buyurtmalar summasiga bo’lish yo’li bilan o’zbek so’mining 1 AQSh dollariga nisbatan nominal birja kursi aniqlanadi. So’mning valyuta kursini 1 AQSh dollariga nisbatan aniqlanayotganligi so’mning to’g’ri kotirovka rejimiga ega ekanligidan dalolat beradi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining nominal birja kursi tijorat banklarining xorijiy valyutalardagi aktiv va passivlarini qayta baholash, boj hisobi hamda moliyaviy va statistik hisobotlarni yuritish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar valyuta tushumlarining ma’lum qismini majburiy tartibda sotishda qo’llaniladi.Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning amaliyotida, xususan, AQSh, Yaponiya, Kanada davlatlarining amaliyotida milliy valyutaning kursi fiksing shaklidaaniqlanadigan bozor mexanizmiga asoslanadi. Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, maklerlar va tijorat banklari dilerlari ishtirokida kun davomida amalga oshiriladigan valyuta savdosi jarayonida shakllangan talab va taklif asosida, operatsion kunning aniq bir vaqtida, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan birja kursi aniqlanadi. Operatsion kunning aniq bir vaqtida milliy valyuta kursining aniqlanishi fiksing deb ataladi. Birjadan tashqari valyuta bozori banklararo bozordir. Bunda valyuta savdosi tijorat banklari dilerlarining telefon yoki internet orqali so’zlashuvlari orqali amalga oshiriladi.
Tijorat banklari spred shaklida, ya’ni valyutalarni sotish kursi bilan sotib olish kursi o’rtasidagi farq sifatida daromad oladilar. Bundan tashqari, xorijiy valyutadagi aktivlarni qayta baholash, mavjud bitimga qarama-qarshi operatsiyalarni amalga oshirish orqali ham tijorat banklari valyuta operatsiyalaridan daromad oladilar.