Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

PSIXOLINGVISTIKAGA OID ASOSIY MASALALAR
 
 
 
 
 
BAYONI 
 
Psixolingvistika fan sifatida XIX asrning 50- yillarida paydo böldi . 
Hayotiy zarurat: 
- fanning injiner psixologiyasi deb ataluvchi tarmog’ining vujudga kelishi;
- kishilarga nutq orqali ijtimoiy ta’sir qilish masalalariga e’tiborning kuchayishi;
- radio, televideniye va boshqa nutqiy ta’sir vositalarining hayotda keng qöllanishi; 
- tillarni muomala vositasi sifatida örganish va örgatishga e’tiborning kuchaishi; 
- bilingvizmning rivojlanishi; 
- bolalar nutqining shakllanishi va rivojlanishi masalalariga e’tiborning kuchaishi;
- kosmik psixologiyaning rivojlanishi va boshqalar. 
PSIXOLOGni gapiruvchi, s özlovchi, tinglovchi, kitobxon va yozuvchining nutqi va 
nutq faoliyati qiziqtiradi. Ush bu faoliyat inson psixikasi va ongi bilan uzviy bog’liq. 
Psixologni jarayon qiziqtiradi.
TILSHUNOSni shu jarayonning natijasi, yani tayyor matn qiziqtiradi.
PSIXOLINGVISTni tildan muomala vositasi sifatida foydalanish jarayoni va ushbu 
jarayonning natijasi qiziqtiradi. U nutqni yaratish va qabul qilish jarayonida inson 
bosh miyasida sodir böladigan özgarishlar bilan shug’ullanishi lozim. 
Psixolingvistika psixologiya va tilshunoslik kesishgan nuqtadan bos h-
lanadi. U fan sifatida nutqiy tafakkurning yuzaga kelishi va idrok etilishi qonun i-
yatlarini örganadi. 
Til, nutq va nutq faoliyati özaro bog’liq hodisalar bölib ular bir-birini taqazo 
qiladi. Ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Tadqiq qilish jarayonida ularni shartli 
ravishda ramziy ma’noda bir-biridan ajratish mumkin.
Til-ifoda vositasi, nutq-ifoda usuli, nutq faoliyati esa axborot almash ish 
jarayonidir. 
Nutqning yaratilishi murakkab jarayon b ölib, bir necha bosqichdan iborat. B 
i r i n c h i bosqichda nutq rejalashtiriladi, programmalashtiriladi, yani kishi nima 
haqida gapirmoqchi bölganligini belgilaydi. Buning uchu axborot jamlanadi, muximlari 
qoldirilib, ikkinchi darajalilari tashlab yuboriladi. I k k i n c h i bosqichda ju mlaning 
sintaktik tuzilisi quriladi. Gapning umumiy tuzilishi, uning grammatik shakli taxmin 
qilinadi, zarur söz, tovushlar tanlanadi. Uchunchi bo sqichda jumla talaffuz qilinadi. 

---

46 
Shu tariqa sözlash, gapirish jarayoni sodir böladi, yani axborot s özlovchi tomonidan 
kodlanadi. 
Tinglash jarayonida ushbu kod- tovush signallari tinglovchi tomonidan s öz 
ma’nolariga ajratiladi. Natijada s özlovchi uzatgan fikr tinglovchi tomonidan qabul 
qilinadi. 
NUTQ FAOLIYATI 
turlari 
OG’ZAKI YOZMA
tinglab tushunish gapirish öqish
yozish
audirovaniye s özlash 
NUTQ FAOLIYATI 
shakllari 
MONOLOG DIALOG 
gapirish* gaplashish* 
sözlash* sözlashish*
yakka nutq** juft nutq**
* S.Saidaliev 1992. 88-177 sahifalar. 
** J.Jalolov 1995. sahifalar. 
Nutq faoliyati özining murakkab mexanizmlari vositasida reallashadi, y uzaga 
keladi.