Feyildin da'reje kategoriyasi. Feyildin’ da'reje kategoriyasi subiekt ha’m obiekt arasindagh ma’nilik qatnaslardi bildiredi, yag'niy is- haTekettin’ isleniwine, onm’ islewshisi-subiekt yamasa obiekt qatnasadi

Tu’p da’reje. Feyildin’ tu’p yamasa tiykarg’1 da'rejesi o'zinen ta’n arnawii da’reje formasina iye emes. Omn’ ma’nisi, tiykarinan, feyildin’ tu’bir ha’m do’rendi tu’bir formalan arqah an'latiladi. Sonliqtan feyildin’ tu’p da’rejesi leksikaliq jol menen jasalip, onin’ ha’reketi tek subiektke g’ana qatnash bolip turadi. Misah: teristi, juwdi, jazdi, t.b. tu’p da'reje feyilleri: Aygu’1 paxta terdi, 01 kir juwdi. Azat xat jazdi bolip, belgili bir subiekttin’ is-ha’reketin bildiredi.
Feyildin’ tu’p da'rejesi awispah ha'm awispasiz feyil ma'nilerinde keledi:
Demek, feyil da'rejesinin' bul termini qollamliwi jag'inan tu'rkiy tillerinde bir-birine ku'ta’ jaqin, ma'niles boiip keledi. Ma'selen, qazaq qirg’iz tillerinde negizgi etis (ma'mile), o’zbek tilinde bosh da'reje, bashqurt, qaraqalpaq tillerinde tu'p da'reje terminleri menen ataladi. Bu! negizgi, bas, tu'p so’zleri son’g’i da'rejelerdin’ jasahwimn’ basi, negizi, tu'p-tiykan bolip keledi.
0’zlik da’reje. O'zlik da'reje feyili subiekttin’ is-ha’reketinin’ o'zine qaratilg’anin bildiredi, yag’niy is-ha’reket subiekttin' o'zi ta'repinen iske asadi. 0’zlik da'reje feyillerindegi subiekt, obiekttin’ de xizmetin o'teydi, yag’niy is-ha’reket bir waqitta subiekt ha’m obiektke qaratilg'an boladi. Mtsalr. juwmdi, kiyindi, awqatlandi,, t.b. Bul feyillerindegi is- ha'reket subiekttin’ o'zine qaratilg’an. Sebebi, ha'reketti islewshi de subiekt, ha’reket qaratilg'an obiekt te sol subiekttin’ o’zi boladi. Sonhqtan tu'rkiy tillerinde o'zlik da’rejeni aniqlawdag’i tiykargh beigi «o’z»,»o’zin- o’zi»degen ma'nige tiykarlanadi.1
O'zlik da'reje feyili morfologiyahq ha’m leksikaliq usillar menen jasaladi.
1. 0’zlik da’reje morfologiyahq usd menen jasalg'anda, o'zinin' amawli da'reje jasawshi formasina iye boladi. O'zlik da'reje, tiykannan, -in/~in, -n, siyrek jag'dayda -il/-il -l/, -hq/-lik,- iq/-ik, -q /-k affiksleri arqah jasaladi:
a) o’zlik da'rejenin' -in/-in,-n qosimtalan, ko’binese awispali ma'nidegi tu’p da'reje feyillerine jalg'anip, sol awispah feyiller awispasiz feyilge o'tedi: jasandi, tayarlandi, tazalandi, oylandi, saylandi, ko’rindi, orandi, sibirlandi, t.b. Ma'lpey a’ri-beri oylandi. Qiz su'ykimli ko’rindi (S.X.);
b) o'zlik da'reje feyili -il/-il,-l belgisiz da’reje qosimtalan arqah da jasaladi: ker-il, bu'g-il, shom-il, awdar-il, su’yret-il, bur-il, jaz-il, jiy- nal, t.b. Bul formalarda kelgen o'zlik dareje feyilleri janh predmetlerge, a’sirese adamlarg’a qatnasli ayuladi. Sol is-ha'reket qatnAfi predmet ha’rekettin’ iyesi, haqiyqiy subiekt bolip keledi: Ashhqtai&hlbirag'an adamlar Qoshqarbaydin' da’rwazasimn’ aldina jiyildt. Qoshqarrev? O'tepke burildi (S.X.); *
d) o’zlik da’rejenin’ ma'nisi —liq/ -lik, iq/-ik, -q/-k affiksleri arqaii jasalg'an do’rendi feyillerden de boladi: buw-hq, soq-hq, qis-hq, at-liq, ko'nJik, jet-lik, tol-iq, tin-iq, qan-iq, jet-ik, t.b.: Qoshqarb^di ko’zi shalg’an adamlar sendey soqlighsip, ten’lesip ketti. (S.X.). G'awasha go’rekleri ku’n sayin jetilip, toliqti.
2. 0’zlik da’reje feyilinin’ ma'nisi sintaksislik usil arqali bildireledi. Bul jag’dayda o’zlik da'reje feyilleri tabis sepligindegi o'zlik almasighn basqarip keledi: 01 o’zin qorg’adi, o’zin shetke aldi, o’zin shetke tartti, o’zin suwg’a taslap jiberdi. Qoshqarbay ag’asm o’z qoli mefeen jerledi.: U’stine tenge shashti, namazina o’z qoli menen aqsha u’lesjtirdi.: U’y- mu’lkin eki arbag'a ju’klep, o’zi ath ozip ketti (S.X.).
3. 0’zlik da’reje feyilinin’ ma'nisi leksikahq usil arqali bildiredi. Bunday jag’dayda o’zlik da’rejenin’ ma’nisi feyildin’ tu’bir ha’m do’rendi tu'bir formasi arqali an'latiladi. Sol feyilden an’lasilg’an is-ha’reket subiekttin’ o’zine qaratilg’an boladi: oyan, u’yren, juban, quwan, eglen, oylan, shadlan, namislan, qumarlan, ashiwlan, u'reylen, tayan, isen, saghn, qorg’an, jerken, sesken, t.b.: 0’tep endi aman o’temen g’oy dep quwandi (S.X.). Bu'rkitlerdin’ qanatlan ko’p-ko’mbek aspan betine tu’sken qap- qara qalg’a aylanadi.
0’zlik da'reje feyilleri to'mendegi semantikaliq o'zgesheliklerge iye boladi:
a) o’zlik da'reje feyilleri haqiyqiy o’zlik da'reje ma'nisin beredi. Bul ma'nidegi feyiller o'zlik da'reje ma'nisin aniq ko’rsetip, is-ha'rekettin’ subiekti da’l o’zine qaratilg'an boladi: Nurjan juwindi, kiyindi, tarandi

t.b;
b) uluwmahq o’zlik da'reje ma'nisin bildiredi. Bul ma'nidegi o'zlik da'reje feyilleri subiektke amq qaratilg'an is-ha’reketti bildirmeydi, ol sol subiekttin’ halatm yamasa ha’rekettin' bir halattan ekinshi bir halatqa o'tkenligin bildiredi: shadlandi, quwandi, oylandi, so'ylendi, ko'rindi, tazalandi, ashildi, ku’n ko'terildi, tan'landi, oqirandi, sag'indi, bag'mdi, su’ykendi, t.b.