Finans hám finanslıq munasábetlerdiń xarakterli belgileri

39. Mámleket byudjetiniń payda bolıw sebepleri hám rawajlanıw tendenciyaları. Mámleketlik byudjet adamzat jámiyeti rawajlanıwınıń belgili bir basqıshında payda bolģan. Onıń payda bolıwı eń dáslep siyasiy shólkem sıpatında mámlekettiń payda bolıwı menen birge tikkeley baylanıslı. Mámleketlik byudjet mámleket dáramatları hám qárejetleri smetası kórinisinde XVII-ásirdiń aqırlarında Angliyada juzege kelgen. Orta ásirlerde «byudjet» sózi «sumka, karman, pul turatuģın qapsha» degen mánisin ańlatqan.Ózbekistan aymaģında mámleketlik byudjettiń kelip shıģıwı 1868-jılģa tuwra keledi. Bul waqıtqa kelip xannıń jeke ģáziynesi mámleket ģáziynesinen, xannıń jeke qárejetleri mámleket qárejetlerinen ajıratıldı. Sonıń menen Turkstan jerlerinde ģárezsiz mámleketlik byudjetiniń payda bolıwına tiykar salındı.1924-jılda burınģı awqam quramındaģı Ózbekistan Respublikasınıń birinshi mámleketlik byudjeti dúzildi. Bul byudjet sol dáwirdegi social –ekonomikalıq jaģdaydı ózinde sáwlelendirgen.1991-jıldan baslap ģárezsiz Ózbekistan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti payda boldı. Házirgi sharayatta mámleketlik byudjet sociallıq óndiris qatnasıqlarınıń bir bólegin sáwlelendirip, mámlekettiń ıqtıyarına mámlekette jaratılģan jalpı ishki ónim – milliy daramattıń derlik úlken bir bólegin toplaw hám onı jámiyettiń túrli tarawlarınıń (ekonomika, den sawlıqtı saqlaw, ilim, mádeniyat, basqarıw h.t.b.) rawajlanıwına baģdarlaw imkaniyatın beretuģın áhmiyetli bólistiriw quralı bolıp esaplanadı.
40. Mámleket byudjetiniń ekonomikalıq mazmunı. Mámleketlik byudjet–mámlekettiń oraylasqan pul fondı bolıp, tiykarınan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardıń májbúriy tólemleri esabınan qáliplesedi hám mámlekettiń túrli wazıypaları hám funkciyaların finanslıq támiyinlewge baģdarlanadı. Mohiyatiga ko’ra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi bo’lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tegishli bo’lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o’zida, davlat byudjeti faqat o’ziga xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o’z navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o’rinni egallashga asos bo’ladi. Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa-da, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarni asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo’ladi.