Fizika fanidan qo’llanma!
Download 227.5 Kb.
|
Fizika
|
Dinamika
Kuch - bu fizik kattalik Kuch deb jismlarning o’zaro tasirini miqdor va yo’nalishi jihatdan harakterlaydigan kattalikka aytiladi Kuch dinomometr yordamida o’lchanadi Agar jismga kuch tasir etsa uning tezligi o’zgaradi teng ta’sir etuvchi kuch yoki natijalovchi kuch deb jismga qo’yilgan kuchlarning geometric yig’indisiga teng bo’lgan kuchlarga aytiladi Teng ta’sir etuvchi kuch yoki kuchlarning vector yig’indisi nolga teng bo’lsa uning harakat trayektoriyasi to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi Jismga tasir qilayotgan hamma kuchlarning vector yig’indisi nolga teng bo’lsa u to’g’ri chiziq bo’ylab doimiy tezlik bilan harakat qiladi Vertolyot havoda muallaq turibdi bu holda havo tomonidan parrakka ta’sir qilayotgan vertical kuch vertolyotning vazniga teng Avtomobil to’g’ri gorizantal yo’lga o’zgarmas bilan harakatlansa unga tasir etayotgan kuchlarning teng ta’sir etuvchisi nolga teng m1 jismga teng ta’sir etuvchi kuch nolga teng Tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan poyezd polida yotgan jismning poyezd harakatiga qarama –qarshi yo’nalishda harakatlantirish oson, tekis sekinlashuvchan harakatda harakat yo’nalishida harakatlantirish oson Silliq stodan arqon sirpanib tushayotganda u notekis tezlanuvchan , tezlanish ortuvchan harakat qiladi Agar jismga faqat markazga intilma kuch ta’sir etsa u aylana bo’ylab tekis harakat qiladi Jismni inertligini harakterlovchi fizik kattalik – massa Zichlik bu berilgan moddaning birlik hajmga to’g’ri keluvchi massadir Massa gravitasion kuchlar manbaidir Jismni ilgarilanma harakat qilishi uchun ta’sir etayotgan kuch yoki uning davomi o’g’irlik markazidan o’tishi kerak Nyutonning I qonuni: har qanday jism unga boshqa jismlar ta’sir qilib boshlang’ich holatini o’zgartirmaguncha o’zining nisbiy tinch yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatli boshlang’ich holatini saqlaydi Nyutonning II - qonuni : jismning boshqa jismlar bilan o’zaro ta’sirlashish natijasida olgan tezlanishi unga ta’sir qilayotgan kuchga to’g’ri proporsional va uning massasiga teskari proporsionol Nyutonning III – qonuni: O’zaro tasirlashuvchi jismlarning bir- biriga ta’sir kuchlari bir to’g’ri chiziq bo’yicha yo’nalgan modullari bo’yicha teng va yo’nalishi bo’yicha qarama qarshi 1 n kuch 1 kg massali jismga 1 m/s tezlanish beruvchi kuch silliq gorizantal tekislikda turgan jismga kuch qo’yilganda kuch ta’sir vaqtida tezlanishi o’zgarmaydi Kuch yo’nalishi tezlanish yo’nalishi bilan bir hil bo’ladi 1 litr suv 1kg massaga ega butun olam tortishish kuchi ikki jism orasidagi masofa kvadratiga teskari proporsional Gravitation doimiysining ma’nosi : massalari 1 kg dan va orasidagi masofa 1 metr bo’lgan 2 jism orasidagi tortishish kuchiga teng kattalik havo qarshiligi hisobga olinmaganda jism tezlanishi g = 9.81 m/s2 ga teng bo’ladi Havoning qarshiligi hisobga olinmasa jismning harakat trayektoriyasiniing istalgan nuqtasida to’liq energiya bir xil bo’ladi yoki o’zgarmaydi yerning jismni tortish kuchi jism massasiga mutanosib bo’lganligi uchun barcha jismlar bir xil tezlanish beradi Reaktiv harakat deb jismning biror qismi undan qandaydir tezlik bilan ajralganda paydo bo’ladigan harakatga aytiladi qattiq jismlarda deformatsiyasi deb tashqi kuch ta’sirida qattiq jism hajmi yoki o’lchamlari o’zgarishiga aytiladi Prujinaning uzunligi qancha marta kamaysa uning bikirligi shuncha marta ortadi va aksincha moddaning Yung moduli deb shu moddadan yasalgan jismning nisbiy deformatsiyasi 1 ga teng bo’lishi uchun zarur mexanikaviy kuchlanishga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi 1 n kuch ta’sirida jism 1 m masofaga ko’chsa 1 j ish bajaradi Bosim deb sirtning birlik yuziga perpendikulyar ravishda ta’sir qiluvchi kuchga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi Bosim bu fizik kattalik bo’lib sirtga tik ta’sir etuvchi kuchning shu kuch ta’sir etayotgan sirt yuzasiga nisbatiga aytiladi Energiya - barcha turdagi harakatlar uchun yagona umumiy o’lchov Jism yoki jismlar sistemasining energiyasi deb ularning ish bajara olish qobilyatini harakterlovchi fizik kattalikka aytiladi Jismning kinetic energiyasi deb uning mehanik harakati bilan bog’liq bo’lgan energiyasiga aytiladi Jismning potensial energiyasi deb uning fazodagi vaziyati bilan bog’liq bo’lgan energiyasiga aytiladi 1 s davomida 1 J ish bajarilganda mashinaning quvvati 1VT bo’ladi Havoning qarshiligi hisobga olinsa to’liq energiya boshlang’ich nuqtasida eng katta tushish nuqtasida eng kichik bo’ladi Stolning gorizantal sirtida yotgan metal shar sovitilsa uning potensial energiyasi kamayadi isitilsa ortadi Ipga osilgan metal sharcha isitilganda uning potensial energiyasi kamayadi Ipga osilgan sharni qizdirishda tayanchda turgan huddi shunday sharni qizdirish uchun kamroq energiya sarf bo’ladi Richag qoidasini Arhimed kashf etgan Potensial energiya ko’payganda kinetic energiya kamayadi va aksincha Gorizontal harakatda og’irlik kuchining bajargan ishi nolga teng Kuch va ko’chish orasidagi burchak 90˚ teng bo’lsa bajarilgan ish nolga teng A=0 kuch bilan ko’chish orasidagi burchak o’tkir bo’lsa (90 tosh suv tubiga tushish jarayonida issiqlik ajraladi chunki toshning dastlabki vaziyatidagi potensial energiyasi suv sathiga ko’tarilishiga mos keluvchi potensial energiya o’zgarishidan kattadir massalar nisbati balanndlik nisbatining teskariga teng bo’lsa massalari turlicha bo’lgan jismlarning potensial energiyasi teng bo’ladi tekislikda turgan jism isitilganda uning potensial energiyasi ortadi ή= qiya tekislikda foydali ish koeffisiyenti qiya tekislikdan o’zgarmas kuch te’sirida yuqoriga ko’tarilayotganda jismning tezlanishi qiyalik burchagi kamayishi bilan ortadi Oy bilan yer orasidagi bitta nuqtada oyning tortishish kuchi o’zaro kompensatsiyalanadi Yer suniy yo’ldoshining aylanish davri va orbita radiusi orasidagi bog’lanish T = Fazoning cheksiz ko’p nuqtalarida oyga tortishish kuchi yerga tortishish kuchiga teng Og’irlik kuchi gravtatsiya tabiatiga ega Jismning vazni(og’irligi) va og’irlik kuchi bir narsadir degan gap noto’g’ri chunki vazn va og’irlik boshqa – boshqa jismlarga qo’yilgan ular miqdoran teng bo’lishi ham bo’lmasligi ham mumkin Jism pastga tezlanuvchan yoki yuqoriga sekinlashuvchan harakatlanganda uning tingch turgandagi vaznidan kichikroq bo’ladi yerda yotgan jismni o’zining og’irlik kuchi teng kuch bilan ko’tarib bo’lmaydi Oyda atmosfera bo’lmaganligi uchun uchar yulduzlar (metioridlar) kuzatilmaydi Oydagi erkin tushish tezlanishi yerdagidan 6 marta kichik Jism yerning suniy yo’ldoshi bo’lib qolishi uchun uning doiraviy orbitadagi tezligi orbitaga urinma yo’nalishida bo’lishi kerak Jismlarning bir birlariga nisbatan sirpanuvchi sirtlari orasidagi yuzaga keluvchi ishqalanish kuchi normal bosim kuchiga mutanosib Ishkalanish kuchini amalda nolga tenglashtirib bo’lmaydi Inersiya bo’yicha harakatlanayotgan jism ishqalanish kuchlari ta’sir eta boshlagach tekis sekinlashuvchan harakat qiladi Temir yo’lning burilish joylarida relslarning ishdan chiqishini burilish sohasidagi yo’l tekisligini burilish markazi tamon qiyalatib kamaytirish mumkin To’g’ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatlanayotgan avtomobil kuzovidagi yashikka pol tomonidan ta’sir qilayotgan ishkalanish kuchi yo’nalishi harakat yo’nalishi bilan mos keladi Suv bilan limmo-lim to’ldiritgan dinomometrga osilgan idishga suvga cho’kadigan yoki cho’kmaydigan jism idishga tegmaydigan qilib botirilsa dinononetrning ko’rsatkichi o’zgarmaydi Po’kak shar suv ustiga qalqib chiqqanda sistemaning potentsial energiyasi kamayadi suvga cho’kkanda esa ortadi Suvga solingan dinomometrga osilgan idishga suvda cho’kadigan yoki cho’kmaydigan jism botirilsa dinomometrning ko’rsatkichi ortadi h balandlikdan erkin tushayotgan jismning potentsial va kinetic energiyalari teng bo’lgandagi tezligi V= Inert massa bilan Gravitation massa bir biridan farq qilmaydi tezlik ,tezlanish , impuls, kuch, tok zichligi va elektr maydon kuchlanganligi vector kattalik pastga tezlashuvchan harakat qilganda jismning vazni tinch turgandagidan kichik bo’ladi Prujinaning bikirligi bu elastiklik kuchining prujina absolyut deformatsiyasi kattaligiga nisbatidir Agar elastiklik kuchi jismga ta’sir etuvchi yagona kuch bo’lib jism kuch ta’sir etishidan avval tinch turgan bo’lsa elastiklik kuchi albatta tebranma harakatni yuzaga keltiradi Agar jism faqat og’irlik kuchi ta’sirida harakatlansa vaznsiz bo’ladi Og’irlik kuchi gravitatsiya tabiatiga ega Jar yoqasida yotgan tosh , cho’zilgan prujina siqilgan havo tarang tortilgan kamon faqat potensial energiyaga ega Berk trayektoriya bo’yicha ishqalanish kuchi va uyurmaviy elektr maydon bajargan ishi nolga teng emas Yuk ortilgan vagonning massasini tortish usuli bilan aniqlash mumkin Og’zi berk probirka erkin tushish vaqtida ichidagi pashsha qo’yi nuqtadan yuqori nuqtaga uchib o’tsa tushish vaqti kamayadi o’g’irlik markazi ko’tariladi Yer o’z o’qi atrofida 17-18 marta tezroq aylanganda jism vaznsiz holatda bo’ladi Brusoq pastga tushayotganda uning yuqoridagi nuqtasining tezlanishi eng katta va a>g bo’ladi Nyuton mexanikasining qonunlari har doim o’rinli emas faqat jism tezligi energiyaviy sanoq tizimlariga nisbatan olingan yorug’lik tezligidan juda kichik bo’lgan harakatdagina o’rinli Markazga intilma kuch ish bajarmaydi O’z inersiyasi bilan ish bajarayotgan jismga ishqalanish kuchlari ta’sir qila boshlagach u tekis sekinlashuvchan harakat qiladi Ishqalanish koeffitsenti jismning materialiga va yuzalarining silliqligiga bog’liq Ixtiyoriy uchburchakning Og’irlik markazi uning medianalar kesishish nuqtasida yotadi Teng tomonli uchburchakning og’irlik markazi balandliklari (medianalari) (bissektrissalari) kesishish nuqtasida yotadi To’g’ri burchakli uchburchakning ( ixtiyoriy jismning ) og’irlik markazi u osib qo’yilgan nuqtalardan o’tkazilgan vertikallar kesishgan nuqtasida yotadi Iki jism ustma ust qo’yib otilganda trayektoriyasining hamma qismida jism vaznsiz holatda bo’ladi Gorizantal sirtda harakatlanayotgan jismning normal bosim kuchi bilan ishqalanish kuchi tog’ri proporsionol Kuchlar va vaqtlar bir xil bo’lganda jismlarning impulslari bir xil bo’ladi Kuch impulse bu - kuchning uning ta’sir vaqtiga ko’paytmasi bo’lib u vector kattalik Mehanik harakatga bog’liq energiya bu kinetic energiya Botiq ko’prikda natijalovchi kuch yuqoriga qavariq ko’prikda natijalovchi kuch pastga yo’nalgan bo’ladi Tezlanuvchan harakat qilayotgan vagon polida yotgan jismga ishqalanish kuchi harakat yo’nalishida ta’sir etadi Kuch momenti kuchning shu kuch yelkasiga ko’paytmasiga teng Agar musbat va manfiy kuch momentlarining yig’indisi teng bo’lsa Aylanish o’qiga ega bo’lgan jism muvozanatda bo’ladi Ish uchun quyidagi tushunchalar to’g’ri : Ish vector kattalik, u joullarda o’lchanadi, u kilovatt – soatlarda o’lchanadi, joul va vatt – sekund bir narsadir Download 227.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|