Fizika kafedrasi ergasyev Sh.,Saidov Q. S

Eksperimental qurilmaning tavsifi. 
Kerakli asboblar: LG - 209 tipidagi geliy - neon lazeri, FD-1 tipidagi 
fotoelement (fotodiod), aylanuvchi opravaga va graduslarda darajalangan shkalaga 
ega bo`lgan polyaroid, CI-I5 tipidagi stsillograf, yorug`liknina qisqa vaqtli 
signallarini olish uchun xizmat kiladigan tishli aylanuvchi disk, linza, optik
skam'ya, urnatgichlar. 
Polyaroidning o`tkazish koeffitsientini aniqlash va Malyus qonunini tekshirish
uchun qo`llaniladigan qurilmaning blok-sxemasi 1-rasmda ko`rsatilgan. Qurilma 
He -Ne lazeri (1), yorug`lik nurlarini “o`zgich"- tishli disk (2), polyaroid 
(3),fotoelement (4),linza (5) va ostsillograf (6) dan tashqil topgan. Bu asboblarning 
barchasi maxsus o`rnatgichlar yordamida optic 
Rasm-1. Qurilmaning blok-sxemasi 
skamya (rels) ga bir optik o`qda yotadigan qilib o`rnatilgan bo`ladi. Polyaroid 
aylanuvchi opravaga o`rnatilgan bo`lib, uning burilish burchagi shu opravaga 
mahkamlangan maxsus shkala yordamida o`lchaniladi. 
He-Ne lazeridan chiqayotgan I
0
intensivlikli yassi qutblangan yorug`lik 
nuri tishli disk orqali polyaroidga tushadi. Polyaroiddan o`tgan I intensivlikli 
yorug`lik foto- elementga tushib unda bevosita elektr signallariga aylanadi. 
Natijada ostsillograf ekranida davriy ravishda takrorlanuvchi tipidagi signallar 

---

kuzatiladi. Fotoelement ishchi sirtining to`la va bir tekis yoritilishini ta'minlash 
maqsadida fokus oralig`i yetarlicha katta bo`lgan linza (4) dan foydalaniladi. 
Ostsillograf ekranida kuzatilayotgan signallar amplitudasi A o`lchanilib, 
I A
2
bog`lanish yordamida fotoelementga tushayotgan yorug`lik intensivligi I 
(nisbiy birliklarda) aniqlanadi. 
O`lchashlar va natijalar ustida ishlash. 
 
I - MASHQ.  Polyaroidning O`tkazish koeffitsientini aniqlash. 
I. Blok-sxemasi I-rasmda ko`rsatilgan qurilmada barcha optik asboblar bitta optik 
o`q bo`ylab joylashganligiga ishonch hosil qilinadi. 
2. Optik kvant generatori ( He-Ne lazeri), ostsillograf, tishli disk o`rnatilgan 
elektromotorlarning ta'minlovchi shnurlari tok manbai (~ 220 B) ga ulanadi va 
ularning viklyuchatellari " “Vkl" xolatiga o`tkaziladi. 
3. Polyaroid o`rnatgichi bilan birgalikda optik skamya (rels) dan olib qo`yilib, 
linzani siljitish yo`li bilan fotoelement ishchi sirtining to`la yoritilishi ta'minlanadi. 
4. Ostsillograf ekranida tipidagi signallar kuzatiladi va optik kvant generatorining 
"Yarkost'" tutgichini burash yo`li bilan bu signallarning ma`lum amplitudasi A
0
 
yozib olinadi. 
. 
5. Polyaroid o`z joyiga o`rnatiladi va uning orpavasidagi maxsus belgi (strelka) 
graduslarda darajalangan shkalaning 0° si qarshisiga keltiriladi. Polyaroidning bu 
xolati unga tushayotgan yorug`lik tebranishlar tekisligi bilan polyaroid bosh
tekisligi oralig`idagi burchak 
0
0


ekanligini ko`rsatadi.Polyaroidning ana shu 
xolatida ostsillograf ekranida kuzatilayotgan signallarning A amplitudasi yozib 
olinadi. 
6. Tajriba A
0
  ning bir nechta qiymatlarida takrorlanadi.
7. 
Bog`lanish orqali amplitudadan intensivlikka utilib, I/I
0
nisbat 
(prosentlarda) ya`ni polyaroidning o`tkazish koeffitsienti topiladi. 
O`lchashlar natijasi I - jadvalga yoziladi. 
№ 
A
0 
A 
I
0 
I 
(I/I
2
)x100% 
),% 

---

1 
2 
3 
2-mashq. Malyus qonunini tekshirish.
I. Polyaroid optik skamyadan olib qo`yiladi. Linzani siljitish va optik kvant 
generatorining "Yarkost'" tutgichini burash yo`li bilan ostsillograf ekranida 
kuzatilayotgan signallar A
0 
amplitudasining maksimal qiymati; hosil qilinadi. 
2. Polyaroid o`z o`rniga qo`yiladi. Mashqni polyaroid bosh tekisligi, bilan unga 
tushayotgan yorug`likning tebranishlar tekisligi orasidagi 9 burchakning ixtiyoriy 
qiymatlaridan boshlab bajarish mumkin. Biroq qulaylik uchun tajriba 
polyaroidning
0
0


ga mos keladigan holatidan boshlanadi. 
3. Polyaroidni nur atrofida burash yo`li bilan 
0
0
0
0
90
,...,
20
,
10
,
0


qiymatlarida 
otsillograf ekranida kuzatilayotgan signallarning amplitudalari yozib olinadi. 
4. O`lchashlar 
0
0
0
0
,...,
80
,
90


(teskari y`onalishda) (qiymatlarda takrorlanadi va 
ostsillograf ekranidagi signallarning
amplitudalari topiladi.
5. I A
2
bog`lanishga binoan signallarning 
va 
amplitudaviy qiymatlaridan 
intensivliklar 
va larga o’tiladi 
6. 
=
va
kattaliklar hisoblanadi. Bu yerda I
max 
- polyaroid bosh 
tekisligi bilan unga tushayotgan yassi-qutblangan yorug`lik tebranishlar tekisligi 
parallel bo`lgan holdagi ya`ni
0
0


dagi in- tensivlik hisoblanadi.
O`lchash natijalari 2 - jadvalga yoziladi. 
Jadval - 2. 
№ 
0
0
 
10
0 
20
0 
30
0 
40
0 
50
0
 
60
0
 
70
0
 
80
0
 
90
0
 

---

 
7. 
)
(
max


f
I
I

bog`lanish grafigi chiziladi. 
Xuddi shu grafikning o`zida 
)
(
2


f
Cos

 
bog`lanish egriligi chiziladi. Hosil qilingan bu 2 ta egri chiziqlarni solishtirish 
polyaroiddan yorug`likning o`tishi qanchalik Malyus qonuniga buysunishligini 
ko`rsatadi. 
NAZORAT SAVOLLAR. 
1. Qutblangan yorug`lik deb qanday yorug`likka aytiladi? qanday yorug`lik yassi 
qutblangan deyiladi? 
2. Malyus qonunini tushuntiring.
3. Kristallaing optik o`qi nima? -Polyarizatorning bosh tekisligi deb qanday 
tekislikka aytiladi? 
4. Nima uchun yorug`lik intensivligi yorug`lik vektori amplitudasi kvadrat iga 
proporsional? 
5.Yorug`likning dielektrik sirtidan qaytishi va sinishida qutblanishini tushuntiring. 
Adabiyotlar / 1,2,3,12,15 /.