Физика-математика факультети

2-расм.
Материалнинг мувозанат намлиги W_м сув буғининг материал устидаги парциал босимига ёки пропорционал бўлган ҳавонинг нисбий намлигига боғлиқ ва у тажриба йўли билан топилади. Қуйидаги 3 расмда 1-эгри чизиқ нам материални қуритиш жараёни учун ҳосил қилинган ва у десорбцияланиш изотермаси деб аталади. 2-эгри чизиқ эса қуруқ материални намлаш учун ҳосил қилинган, у сорбцияланиш изотермаси дейилади.


3- расм.
Сорбцияланиш изотермаси десорбцияланиш изотермасининг устида жойлашган бўлиб. 1- ва 2- эгри чизиқларнинг бир-биридан фарқ гистерезис деб аталади. Гестерезис ҳодисасидан шу хулоса келиб чиқадики, бир хил қийматга эга бўлган мувозанат намликка эришиш учун ҳавонинг нисбий намлиги материални намлаш жараёнида уни қуритишдагига нисбатан катта бўлиши зарур.
Гистерезиснинг ҳосил бўлишига асосий сабаб - қуритилган материалнинг капиллярларига ҳаво кириб, бу ҳавонинг капиллярлар деворида сорбцияланишидир. Натижада материал қайтадан намланганда унинг намлик билан ҳўлланиш даражаси камаяди ва ҳавони капиллярларда сиқиб чиқариш учун сув буғининг катта парциал босими керак бўлади.
Моддалар билан намлик бир неча турда боғланган бўлиб, шунга биноан қуритиш жараёнида намликни йўқотиш ҳар хил кечади. Қуритиш жараёнининг механизмида маълум даражада намликнинг материал билан боғланиши бузилади. Академик П.А.Ребиндер таълимоти бўйича бу боғланиш кимёвий, механик ва физик-кимёвий бўлади.
Кимёвий боғланиш-бунда сув молекулалари модда билан мустаҳкам боғланган бўлиб, қуритиш жараёнида учиб кетмайди. Намликни учириш юқори ҳароратда ёки кимёвий реакция натижасидагина содир бўлади.
Қуритиш жараёнида бундай намликни материалдан чиқариш мумкин эмас. Қуритиш жараёнида одатда материалдан физик-кимёвий ва физик-механик усуллар билан таъсирлашган намликлар ажратиб чиқарилади.
Механик боғланиш-бундай усул билан бириккан намлик материалдан жуда тез чиқиб кетади. Бундай намлик модданинг капиллярларида ва унинг юзасида жойлашган бўлади. Механик усул билан бириккан намлик ўз навбатида икки хил бўлади: макрокапиллярларнинг намлиги; микрокапиллярларнинг намлиги. Модда юзасидаги жойлашган намлик ҳўлланиш намлиги деб юритилади. Механик бириккан намлик эркин намлик деб аталади ва бундай намликни материалдан механик усуллар (масалан, сиқиш) ёрдамида ажратиш мумкин. Физик-кимёвий боғланиш-адсорбцияланган ва осмотик босим шаклида бўлади. Адсорбцияланган боғланишда намлик модда ғоваклари-да ва юзасида бўлади. Уни йўқотиш катта куч талаб қилади. Осмотик боғланишда эса намлик хужайра тўқимасида бўлиб, осмотик куч ёрдамида ушланиб туради.
Нам материал тузилиши бўйича капилляр ғовак коллоид жисм бўлиб, боғланган дисперс фазанинг тузилишли синфига мансуб. Бу ерда дисперс фазанинг заррачалари у ёки бу даражада мустаҳкам қобирға (каркас) ҳосил қилган бўлади ва улар физик-коллоид хусусиятлари бўйича учта гуруҳга бўлинади:
1. Ҳақиқий коллоид жисмлар – бундай жисмлар намлик йўқотиши натижасида катта-кичиклиги сезиларли даражада ўзгаради, лекин қайишқоқлик хусусиятлари йўқолмайди. (желатин, крахмал)
2. Капилляр ғовак жисмлар – намлик йўқотиш билан мўрт бўлиб, осон эзилади ва толқонга айланади (стриптоцид, стрептомицин, витамин С)
3. Капилляр ғовак коллоид жисмлар – олдинги икки гуруҳ жисмларнинг хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган. Капилляр деворлари қайишқоқ ва сув шимганда бўкиш қобилиятига эга (пенициллин, терпингидрат, қанд упаси, метилцеллюлоза).
Қуритиш жараёни масса алмашиниш жараёни бўлиб, қуйидаги тенглама билан топилади:

бу ерда:
W - йўқотилган намлик миқдори, кг;
K - масса узутиш кўрсаткичи;
P_m - қуритилаётган модда юзасидаги буғ босими, Па;
P_r - ҳаводаги буғнинг парциал босими, Па;
F - жисм юзаси, м². Қуритиш жараёнини ҳаракатлантирувчи куч қуритилаётган модда юзасидаги буғ босими билан ҳаводаги буғнинг парциал босими фарқи ҳисобланади.