Fiziologiya 2-semestr oraliq nazorat javoblari javob tahlaganlar: zaydullaev bayrambay davolash 204-guruh
Физикавий ва кимёвий терморегуляция, уларнинг
Download 1.78 Mb. Pdf ko'rish
|
fiziologiya javoblar
|
191. Физикавий ва кимёвий терморегуляция, уларнинг
ривожланиш физиологияси; Тана хароратларининг кўрсаткичлари; Ichki a‘zolar harorati devarli o‘zgarmaydi. Ammo turli a'zolar harorati 0?5°C chamasida farqlanishi mumkin. Ko'proq issiqlik hosil qiladigan a‘zolar boshqalarga nisbatan sal iliqroq bo`ladi, Tananing ichki qismida (magizida) issiqlik uzluksiz ishiab chiqarilishiga qaramas- dan. uning harorati kolarilib ketmaydi. Chunki bu issiqlikm periferiyadan ancha sovib kelgan qon ichki a‘zolardan olish vaqtida ilib, o‘zi bilan olib ketadi va tana yuzasiga yetkazadi Odam tanasi mag‘izining harorati 37°S, kun va tun davomida 0,5- ~~l°S chegarasida o‘zgarib turadi Running ikkinchi yarmida, soat 16—18 da harorat eng yuqori, tong otishidan oldin, soat ‗ da eng past nuqtalarda bo`ladi. Qoltiq tagida olchangan harorat ichki haroratdan 0,5°S chamasida past. Tananing chet qismlarida harorat ancha past, o‘zgaruvchan va tashqi haroratga ko‘p jihatdan bog‘liq. Odam harorati 35°S bo`lgan xonada turganida tanasining ichki haroratga ega qismi- mag‘izi-miya, qorin va ko'krak bo‘shligldan tashqari, qol oyoqlariga ham qisman tarqaladi. Agar u harorati 20°S ga teng bo`lgan xonaga o?tsa? tanasining chet qismi kengayadi, ichki haroratli qism esa ko‘krak va qorin bo‘shligl bilan chegaralanib qoladi (57-rasm). Chet qismga kirgan qol- oyoqlarning harorati esa kaft, barmoqlar tomon pasaya boradi Demak, tana harorati doimiy saqlanuvchi (gomoyoterm) magiz va harorati o‘zgaruvchan poykiloterm) qobiq tafovut qilinadi Bu qismlarning nisbati tashqi haroratga bog‘liq holda o‗zgarib turadi. Tana mag‘izi harorati doimiyligini (izotermiyani) saqlash anchagina murakkab mexanizmlarning vazifasi. Bu mexaniztnlarning izotermiya ta‘minotiga jaSb efflishi tashqi muhit haroratiga bog‘liq. Harorat termoneytral sohada bolganda (juda soddalashtirib aytganda odam haroratning issiq-sovuqligini his qilmaganda), termoregulyatsiya mexamzmlariga, eng oz yuk tushadi. Yengil kiyim kiygan odam uchun havo namligi 50% bolganda, termoneytral (komfort) harorat 25-—26°C bo`ladi Bu sharoitda organizm yo‘qotadigan issiqlik miqdori ishiab chiqarilgan issiqlik miqdoriga teng. Fizikaviy termoregulyatsiya asosan issiqlikni yo‘qotishdan iborat. Tana issiqlikni: 1) o‗tkazish; 2) konveksiya; 3) nurlanish va ‗) buglanish yo`li bilan yo'qotishi mumkin. O'tkazish tana biror narsaga tegib turganda (odam o‘tirganda, yotganda) ro‘y beradi. Bu yo‘l bilan tanaga tegib turgan jismning harorati teri haroratidan past bolgandagina issiqlik yo‘qotish mumkin. Tananing havo tegib turgan sohalaridan issiqlik nurlanish, konveksiya va buglannsh yo`li bilan yo'qotiladi. Konveksiya. Agar teri harorati atrofidagi havo haroratidan yuqori bolsa. havoning teriga yaqin qavati isiydi, tana yuzasidan ko'tarilib, issiqlikni o‘zi bilan olib ketadi. 0‗miga sovuqroq havo keladi. jarayon yana boshidan boshlanadi. Bu jarayon konveksiya deyiladi. Konveksiyani shakllovchi, imga asosan ta‘sir qiluvchi omil — terming o‘rtacha harorati va atrofdagi havo harorati o‘rtasidagi farq va havoning harakati. Teriga tegib turgan havo qavati qancha tez vangilansa, issiqlik yo‘qotish shuncha samarali bo‗ladi. Nurlanish ham atrofdagi havo harorati tana haroratidan past bo`lganda kuzatiiadi. Tana boshqa issiq jismlar kabi uzxm to`lqinli infraqizil nurlar tarqatadi va shu yoi bilan energiya yo`qotadi. Buglanish. Suvning bug‘ga aylanishi ko‘p miqdorda issiqlik energiyasini talab qiladi. Bir gramm suvni bug'latish uchun 58‘ kal (2‘‘30 j) kerak. Agar 1 g suvni 0°C dan qaynash nuqtasigacha (100°S) isitish uchun hammasi bo‘Iib 100 kal (‗187 j) zarur bo'hshini hisobga olinsa, suvni bug‘latish uchun sarflanadigan energiya miqdorining qanchalik ko‘p bo`lishi yaqqol ko'rinadi qo‘yadi Issiq sharoitda odam organizmi teri yuzasidan suvni buglatish yo`li bilan issiqlik yo'qotadi. Komfort sharoitda odam terisining o‘rtacha harorati 33—3‘°S atrofida boladi. Havo harorati bundan yuqori bolsa, o'tkazish, konveksiya va nurlanish yo‘U bilan issiqlik yo‘qotilmaydi. Aksincha. atrof-muhit harorati teri haroratidan yuqori bo`lganda tashqi muhit or- ganizmni o'tkazish, konveksiya va nurlanish tufayli isitadi Bunday sharoitda organizm o‘zi hosil qilgan issiqlik bilan bir qatorda tashqaridan qabul qilingan issiqlikni ham yo‘qotishi kerak. Bunga faqat terlash, terdagi suvni buglatish yo`li bilan erishish mumkin. Bunda teri qon tomirlarining kengayishi terlashni jadallashishi uchun muhim. Havo juda issiq bo`lganda bir kunda 10 1 dan ko`p ter ajralishi mumkin. Haroratni boshqarish uchun zarur bo`lgan ter bilan organizm ko‘p miqdorda tuzlar, vitaminlar va boshqa moddalarni yo‘qotadi. Shuning uchun issiq sharoitda sho‘rtang suv va meva sharbatlari ichib turish maqsadga muvofiqdir. Kun sovuq bo`lganda issiqlik yo'qotilishini kamaytiruvchi mexanizmlar ishga tushadi. Teri qon tomirlari, asosan arteriolalar torayadi. Terming tashqi qatlamlaridan oqib o‘tadigan on miqdori kamayadi, teri sovib, o'tkazish, konveksiya, nurlanish, buglanish natijasida vo'qotiladigan is- siqlik miqdori kamayadi. Ichki a'zolar va teri tomirlari o'rtasida qonning qayta taqsimlanishi so\oiq sharoitda tana mag‘zi harorati doimiyligini saqlashda muhim rol o'ynaydi. Kiyim ham issiqlik yo‘qolishim kamaytiradi. Ichki a‘zolar va teri tomirlari o‘rtasida qonning qayta taqsimlanishi sovuq sharoitda tana mag‘zi harorati doimiyligini saqlashda muhim rol o`ynaydi. Kiyim ham issiqlik yo'qolishini kamaytiradi. Tana harorati doimiyligini saqlashda markaziy nerv tizimi yetakchi rol o‘ynaydi Bn vazitani bajarish uchun MNT tashqi va ichki harorat to‘gcrisida doimo ma‘lumot olib turishi zarur. Ibrida, teri va teri ostidagi tomirlarda va MNT ning o'zida joylashgan issiq va sovuqni sezuvchi ter- moretseptorlar harorat o'zgarishlarining darakchisi sifatida xizmat qiladi. Havo harorati barqaror bolganida impulslar teri retseptorlaridan bir me‘yorda MNT ga yetib turadi. Sovuqni sezuvchi retseptorlarda vujudga keiadigan impulslar soni 20—30°S haroratda maksimal chastotag ega, is- siqni sezuvchi retseptorlar esa harorat 38—‘3 darajada bolganida maksimal miqdorda impulslar hosil qiladi. Teri tez sovusa, sovuqni sezuvchi retseptorlarda vujudga keiadigan impulslar soni keskin ortadi, tez isisa impulslar siyraklashadi, umuman yo'qolishi ham mumkin. Is siqni sezuvchi retseptorlarning haroratning shu tarzda o‘zgarishiga javobi teskari bo‗ladi: teri sovuganda, ulardan markazga mtiluvchi impulslar soni kamayadi, isiganda juda ko‘payadi. Markaziy termoretseptorlar gipotalamusning preoptik sohasida oraliq miyaning to'rsimon formatsiyasida va orqa miyada joylashgan. Gipotalarnik neyronlarning harorat o‗zgarishlariga sezgirligi ularni bevosita ta‘sirlash yo‘li bilan isbotlangan, Maxsus asboblar yordamida preoptik soha harorati 0,‘1°C oshirilsa, organizmda harorat doimiyligini saqlashga qaratilgan o‘zgarishlar ro‘y beradi — periferik tomirlar, masalan, quloq suprasi tomirlari kengayadi. Gipotalamus jarohatlansa, organizm o‘z haroratining doimiyligini saqlash qobiliyatini yo‘qotadi. Bosh miya po'stlogi, ko‘ruv do'mboqlari, targ‘il tana va boshqa tuzilmalar shikastlanishi bunga olib kelmaydi Bu malumotlar gipotalamusni izotermiya boshhaiilishining markazi, deb hisoblashga asos boldi. Mazkur markaz neyrmlarmmg bir qismi issiqlik hosil bolishiga ta‘sir qilsa, boshqa guruhi issiqlik yo‘qotishni o'zgartiradi. Gipotalamusning dim qismi issiqlik hosil bo`lishini kuchaytiradi. Bu markaz shikastlanganda hayvon sovuqqa moslasha olmaydi. Gipotalamusning olding qismi fizikaviy termoregulyasiyani nazorat qiladi. Tajribada miyaning bu qismini olib tashlash issiqlik yo'qotish mexanizmlarini shikastlaydi issiq sharoitda bunday operatsiyani kechirgan hayvonning tana harorati ko'tarilib ketadi. Issiqlik hosil bo`lishi va issiqlik yo‘qotilishini na- zorat qiluvchi markazlarning uyg‘un faoliyat ko'rsatishni tana harorati doimiyligini ta‘minlaydi. Komfort sharoitda issiqlik mexanizmmi ta‘minlash uchun issiqlikni idora etadigan mexanizmlar ishga tushmaydi. Harorat termoneytral sohadan past bo`lsa periferik termoretseptorlarning qo‘zg‘alishi kuchayadi. Ulardan gipotalamusga yetib kelgan yuqori chastotali afferent impulslar issiqlik hosil bo`lishini kuchaytiruvehi mexanizmlarni ishga soladi. Bundan tashqari, bu sharoitda gipotalamus simpatik nerv tizimi tonusini oshirib, teri va teri osti qon tomirlarini toraytiradi. Natijada issiqlik yo‘qotish kamayadi. Gipotalamus izotermiyani boshqarar ekan, ichki sekretsiya bezlari ham bu ishga jalb etiladi. Birinchi galda, bu qalqonsimon bez va buyrak usti bezlaridir. Sovuq sharoitda tireoid gormonlarnmg qondagi miqdori ortadi. Bu gormonlarning asosiy fiziologik xossasi — moddalar almashinuvini jadallash- tirishdan iborat Buyrak usti bezlarining sovuq havoda tana haroratini boshqarishdagi ishtiroki muskul va ba‘zi bir boshqa to'qimalarda issiqlik ajralishini ko‘paytimvchi va teri tomirlarini toraytirib, issiqlik yo'qotishni kamaytiruvchi adrenaliiming qonga olishini tezlashtirishdan iborat. Download 1.78 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|