Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Lssim yashirin y^l.
Birinchi oshyonaning yon tomonida torgina yertula bular, yertulaning urtasida tegirmon toshiga uxshagan yumalo^ tosh bilan yopilgan sudus bor edi. ^udu^ chusur emas, nari borsa un-un besh gaz bulib, uning bir tomonidan odam arang sigadigan tuynuk ochilgan edi. Tuynukka kirib, yer osgidagi tor, ilon izi la^imdan utilsa... Ku\ak tomondagi soyga chi^ilar edi. La^imni butun Movarounnazdda fa^at ikki kishi—Mirzo Ulugbek bilan Ali K^ushchi bilar, lekin Ali ^ushchi ^am unga umrida bir marotabagina tushgan edi.
—Bismillo^ir ra^monir ra^im!
Ogiz- burnini podi ^iyischa bilan urab olgan Ali ^ushchi belita ar^on boglab sudueda birinchi bulib tushdi. Suvi tizzadan keladigan sudus zax, muzday sovu^ edi. Ali \ushchi ^uduщ dsvorlarini paypaslab tuynukning ogzidagi toshni olib tashladi. Zimisgon ungurni kurganda vujudini ^amrab olgan noxush tuyguni arang yengib, tuynukka kirdi. ^urilibdiki, odam bolasi bosh su^magan kambar la^im urgimchak uyasi bilan ^oplangan, zax devorlarida sandaydir ^ashoratlar, kaltakesaklar, ^ir^oyo^lar urmalab yurar, k^ulansa motor ^idi dimovda "gup-gup" urardi. Ali ^ushchi, ^ulida sham, oldinda engashib borarkan, shamdan ^ochib devorlarda izgib dolgan ^ashoratlarni kurib ijirganib ketdi... Bir safar ilon- day sovu^, shilimshik, bir narsa buyniga shalop etib tushdi-yu, tirnok^larigacha zir^iratib yubordi. K^alandar esa ^yech narsani parvo ^ilmay ketma-ket xurjun sudrab kelar, uxtin-uxtin, guyo "jadallang, mavlono”, deganday kifti bilan Ali 1^ushchini yelkasidan turtib k;uyardi. Ni^oyat, zimiston tor yulak tugab, kapa gadir-budur tosh yullarida k^ndalang b^ldi-yu, ular ta^a tuxtaщdi.
1^alandar bilan Ali 1^ushchi oyo^larini yerga tirab, kiftlari bilan toshni azod k^targan edi, u o^ista ^uzgalib, tusatdan "gure" etib agdarildi-yu, dimog^a "gul" etib musaffo ^avo urdi...
La^im terak buyi keladigan jarga chis^an, jar tagi to plod soy edi.
Ular soyga tushib, ikkovlashib kana toshni joyiga k,uyishdi-da, jar yo^alab ketishdi.
Ali K^shchi dayroy edi: K,alandar K,arnok;iy Samar­kand ga emas, bil’aks, Urgut tomonlarga yul oldi. Sal utmay, ungga burilib, "Obira^mat" arigini yo^alab ket­di... Oysiz, zim-ziyo tuvda yurish ^iyin, oyo^ osgidagi goshlar gachir-guchir ^ilar, ari^ buyidagi tol shoxlari yuzlariga urilar, K^alandar esa, ^yech narsaga parvo ^ilmay tobora jadallab borardi... Bu telba darvesh uni sayga yetakladi? Niyati pokmi uzi? Pok bulsa sayga borishla- rini nechun pin^on tutadi?.. Dna, oldinda ^andaydir boglar kurindi. Pastda, soy buyida tegirmon novlaridan ^uyilgan suvning bir maromda shovillashi eshitildi. Ular tegirmonga yetmay, katta bir bovda kirishdi va alla^anday tokzorlardan, ^ali kumilmagan anorzorlardan utib, ^ir yonbagrida joylashgan sishlovda kirishdi. Keyin yana ungga burilib, tor kucha buylab ketishdi.
"Nogoratepa!"—xayolida dedi Ali 1^ushchi. Kuchalar shunday tor va ^ingir-^iyshi^ ediki, ikki tuya rupara kelsa utolmas edi. - Kucha yuzidagi uylar, paxsa devorlar, ^ul chuzsa tegadigan boloxonalar guristonday jimjit, ^ovlilardan ti^ etgan tovush eshitilmas, a^yon-a^yondagina pasxam darvozalar or^asida itlar irillar, \uylarning tapir-tupuri eshitilib ^olardi-yu, yana jimlik chukardi.
Ular borayotgan tor kucha xichikro^ maydonchaga olib chi^di. Maydonchaning ^ibla tomonida balandgina tepalik bulib, uning etagida ikki tup sada kuzga chalinardi.
K^alandar K^arno^iy u yo^-bu yo*^a ^arab olgach, Ali 1^ushchiga "yuring" deb imo ^ildi-da, maydonchadan chop^il- lab utib, sadalar ostida tuxtadi.
Korning old gomoni guyo picho^ bilan kesilganday tikka chopilgan bulib, urtasida ungurday bir narsa ^orayib turardi. ^alandar oyos uchida yurib borib, un- gurning temir ^oplangan eshigini uch marta sekin j^oiyiH- da, ^zini yana sada panasiga oldi. Sal utmay, etik gichirlab ochilib, la^imning tuynugiday zim-ziyo tuynuk kurindi.
K^alandar Ali ^ushchini ^ulidan ushlab, ikki bukil- ganicha sorongi ungurga shungidi.
—Assalomu alaykum, otaxon...
Ungurning tupkarisidan alla^anday vazmin va yugon ovoz eshitildi:
—Vaalaykum assalom!..
Ali 1^ushchi K^alandarning or^asidan ^orongi tuynukka kirarkan, xayolidan:
"Bir la^imdan chi^ib, bosh^a la^imga kirdikmi?—de­gan fikr utdi.—Bu jununsifat devona ^ay guristonga boshlab keldi?"
Ular chindan ^am la^imga uxshagan kambargina zimis- ton yulkaga kirgan edilar. Yulkaning oxirida milt-milt yongan shu’la kurinardi. Ular shulaga 1^arab yurdilar va uzun, tor yulakdan utib, shifti ^ubbasimon grglib yasalgan katta torga kirdilar. Tokchadagi moychiro^ning xira shu’lasida ulkan gor ^andaydir zanimali tuyulardi. Oldinda borayotgan K,alandar tuxtab:
—Mana, kamina aytgan mavlono Ali K,ushchi ^uzurin- gizga sadamranjida ^ildilar, ^azrati Temur bobo!—dedi.
Nim^orongi gorning bir burchidan boyagi vazmin tovush eshitildi:
—Assalomu alaykum, mavlono! Fa^ir kulbamizga xush kelibsen, uglim Alouddin!
^ayratga tushgan Ali K^ushchi kungli galati bulib oldinga utdi.
—Vaalaykum assalom, buzrukvor!
—Borakallo, mavlono! ^ani, yusori ut!
Kuzlari ^orongiga urgangan Ali K,ushchi atrofiga ^izi^sinib ^aradi.
Ular kirgan joy—baland tepalikning yonbagriga uyib kirilgan katta gor bulib, ikki yonvda yana ikkita kichikro^ ungurlar kurinar edi. Yulakdan kirgan joy- dagi ungurda temirchilik asbob-uskunalari, boston va sandon, uning tagida ogir bolta va chukichlar, uzui temir sis^ichlar, omburlar yotar, chai tomondagi gorda ^ozon-to- vo^, ^umgon, choydish, e^ar xil obdastalar va bopl^a ruzgor buyumlari terib ^uyilgan edi. Katta gorning turida, pustak yozilgan supada, boshiga chambarak kigiz ^alpos kiygan, kupdan beri ^aychi tegmagan salin soboli kuksiga tushgan bir chol, sulida nayaki, ^uy terisidan tikilgan keng pustinga uranib, chordana surib utirardi.
Cholning or^asidagi tekis chopilgan devorga ikkita ^ilich va ^al^on osilgan, ^ilichlarning urtasidagi tok- chada ^andaydir eski kitoblar kurinardi... Torga ^ayrat bilan tikilib dolgan Ali ^ushchining esiga... noga^on Urgut toglarida Mirzo Ulugbek bilan ov ^ilib yurgan- larida kurgan bir gor tushdi. U ^am xuddi mana shunta uxshar, zimiston, kambar la^imdan ^ur^may utib borilsa, xuddi shunday keng torga kirilardi. Gorning devorlari va ^ubbasimon shifti guyo inson suli bilan yasalganday sillik,, oppo^ marmar toshlardan barpo bulgan edi. Tusatdan Ali K^ushchining miyasida bir narsa "yar^" et- ganday buldi: "Xazinani usha torga yashirmo^ darkor!"
Uning xayolini cholning:
—Nechun talmovsirab folding, mavlono?—degan ovozi buldi.—K^ani, ut buyo^a!—Chol ung tomonidagi ustiga pustak tashlangan katta tunkani kursatdi,—Tortinmay ultirgaysen, mavlono. Bu tunkada osiy bandaning adashi, atsib^iron Amir Temur ultirib, mana bu kosada...—chol kulini chuzib kitob terilgan tokchaning ostidan katta mis kosani oldi,—mana shul kosada fa^irga boda tutgan. Fa^ir esam unga nasha chektirganmen, mavlono...
Ali Kushchi endigina usta Temur Samarsandiy degan mappur temirchining gorida turganini tushundi. Amir Temur lashkarida xizmat ^ilgan bu odam tugrisida Ali K,ushchs kup galati ^angomalar eshitgan, lekin uzini kurmagan edi.
Ali Kushchi tavoze bilan ^ul ^ovushtirib, chol kursatgan tunkaga utirdi. K,alandar esa cholning yoniga chun^aydi.
—^a, mavlono Ali \ushchi, —dedi chol, —siz muzaf­far foti^ Amir Temur Kuragoniy ultirgan tunkada Ultiribsiz. Amir Temurdan sung bul tunkada uning farzandi Xoroni Said Sho^ru^ Mirzo ultirgan edi...— Chol siyrak, lekin usis ^oshlarini silab miyigida kulimsiradi.—Ul zoti tarif guyma oltin olib kelib- durkim, ^iblago^ Amir Temurga yasagan ^ilichday ^ilich yasab berarmishmen. Bilmaydurlarkim, g^ilich yasamaslikka ont ichganmen...
Bu tugride ^am Ali ushchining gulogiga alla^anday mishmishlar chalingan edi. Guyo Shozduu^ Mirzo Samar^andga tashrif buyurganida manpur bir temirchiga grglich buyurgan, temirchi esa ^ilich yasashdan bosh tortgan. Sho\ru^ Mirzo dargazab bulib, uni dorga osishga buyurgan, lekin Mirzo Ulugbek aralashib, temirchini ulimdan olib dolgan...
Ali Kushchi cholning sora kurum bosgan serajin yuziga, paxmog^ k^oshlari osgidagi tiyrak kuzlariga ^ayajon bilan tikildi. Cholning keng yuzi, kuksiga tushgan oppos soboli, kuch yogilib turgan ba^uvvat jussasi, tizzasiga tirab utirgan sossuyak kullari xuddi chung ^oyadan uyib yasal- ganga uxshar, vujudidan bulakcha bir mardonavorlik, iroda, kuch yogilib turardi.
—Ont ichmogingizga ne sabab buldi, otaxon?—dedi Ali 1^ushchi.
Chol KURU^M bosgan serajin yuzini bujmaytirib, sulini siltadi.
—E-e, buning ^angomasi uzos, inim. Alg^issa, kamina Amir Temur lashkarida asla^asoz edim. Usta Temur Samar^andiy yasagan ^ilichlarning dongi Yamandan Yasan- gacha ketgan edi, uglim. Bir kun so^ib^iron bir g^ilich buyurdi. Sopi oltindan, uzi pulatdan bulsin, chopganda । <>shni kessin, dedi. Yasadim, Shunday k;ilich buldikim, Amir Temur ^ulida tunkaday toshni yogdek kesdi. ( o^ibsiron xushnud bulib, egnimga zarbof tun yopdi. Ammo falakning gardishini ^arang, mavlono, sal utmay vji sho^i beshaf^at osiy banda yasagan shul ^ilich bilan Kuksaroy maydonida yolgiz ogam, birdan-bir ji- gargushamning kallasini oldi!.. —Chol kuzlarini yumib, ■ ablarini pichirlatib tilovat ^ildi va yuziga fotika yurtdi.—Jigargusham sarbadorlar sarkardasi edi, mavlo- po. Kukragida sher yuragi bor edi. Fa^irga ^amisha aytur •di: inim Temur, >^uy shul \unaringni. Kimki shozutarga silich yasab bersa, guno^i azimga ^oladur, tong-la m.^sharda jazosini tortadur, der edi ra^matlik. Yus, kunmagan edim, ul so^ib^ironning shirin kalomiyu tor- tiщlariga uchgan edim. Ammo bul yumushim parvardigori olamga ma^bul bulmagan ekan, axiri jazomni tortdim: uzim yasagan ^ilich bilan uz jigargushamning boshi olinganini kurdim. Ogamga ^ushib yana uttiz ikki mard u gl on... uttiz ikki sarbadorning boshi ni tanidin judo sildi... ^a, uglim, uzim yasagan ^ilich tukkan ji­gargushamning ^onini kurdim. Kurdim-da, bir tunda Amir Temur in’om etgan ^amma sarupolarga ut ^uyib, boshimni olib toglarga chi^ib ketdim... Turt yil boshimga kulo^, ustimga janda kiyib, bu yogi Badaxshon, bu yogi Balx, undan narisi—-^irotu Bagdad, Makkayu mukarrama—bari- n i darbadar kezib chiedim. Endi uz elimni kurmo^ nasib bul mae, suyaklarim yot ellarda kalxatlarga yem bulur, deb uylagan erdim. Yu^, devonaning ishini xudo unglar ekan, bolam. Ul bera^m sho^ Chinu Mochinga yurish t^ilib, Utror ugtida dori fanodin dorilba^oga rixlat etibdur degan xabar yetdi... Osiy banda uz yurtining ^adrini musofir- lpkda bilar erkan, uglim. Bul xabarni eshitdimu belni markam boglab, ^ulimga asoni olib, yulga tushdum. Un ikki oyu besh kun deganda k^zimga Movarounnaeu? sar^adi kurindi. Jay^unga yetib be^ush yi^ildim, bolam!..—Chol •ufa-^ura yugon barmo^lari bilan kuz yoshlarini sidirib zashlab sukutga chumdi. Ali 1^ushchi yer osgidan ^alandarga saradi. U ^am so^olini tutamlab, bir nu^taga tikilib \ girar., uz yurtini eslab, uksingan bulsa kerak, sunik i> 1ida teran bir ma^zunlik aks etardi.
—Mavlono Ali [uushchi,—dedi chol,—ollo gadoyi Kflandar sir-asrorning bir chetini ochdi. Fa^ir ilm aargo^idan suv ichmaganmen, ammo ^irotu Bagdodu Da- mash^da kup madrasai oliylarda ^ovli supurib, kup donishmandlarning xizmatlarini ^ilganmen, pur^ikmat su^batlaridan ba^ramand bu’lganmen. Al^issa, ne xizmat¹ darkor bulsa—ayamasmen, bolam!..
Ali K^ushchi ^ullarini kuksiga ^uyib, ta’zim z^ildi.
—Ming-ming ra^mat sizga, vallomat. Siz shaxzoda Mirzo Abdullatif taxtu toj ish^ida Movarounna^rga bostirib kirganidin vo^ifdursiz?
Chol bosh irgadi.
—Uz padariga ^ilich kutargan zurriyot, inshoollo^, 5^ taoloning ^a^riga yulisur, mavlono...
—Inshoollo^, duongiz mustajob bulgay. Ammo davlat- pano^ Mirzo Ulugbek Movarounna^rda g;irk; yil XU^KM surganida rasadxonaday jamiul-ulum barpo etib, kup pur^ikmat kitoblar, kup noyob ^ulyozmalar, kup ilm durdonalarini tuplagan erdi. Endi bu nodir xazina xavf ostida turibdur. Bu ilm xazinasini jo^ilu gum- rozutardin sagutamo^ni Mirzo Ulugbek kamina zimmasiga yuklagan erdi...
—Mirzo Ulugbek!—Chol kuzlarini yumib, uf tortdi.— ^ay attang! Shunday zukko odam, g^uzgun sarkardalariga inonib, g;arigan chogida kup pand yedi. Kunglingizga kelmasin, mavlono, ammo urush barona, bu amiru umaro kafangado k^ildi biz bechoralarni. Javr bulganda bizday kambagal ^unarmandlarga javr buldi, uglim.
Ali K^ushchi ^izarin^irab yerga g^aradi. Ne chora, usta ^a^: bu urush yolgiz fu^aro emas, ustodning uz boshiga ^am kup musibat soldi. ^alandar urnida bir ^uzgalib:
—Otaxon!—dedi.—^ozir bu suzdan fonda yuk;. Ilm xazinasi xavf ostida ^olgandir.
—Bas!—usta kaftini uning tizzasiga ^uydi.—K^ancha sandik lozim deding?
—Un besh-yigirma sanDi^ bulsa kifoya.
—K^achon tayyor bulmogi kerak?
—Danchaki tez bulsa nur ustiga a’lo nur!—dedi ^alandar va xurjunga imo ^ilib ^ushib ^uydi:
—Tillani ayamasmiz, otaxon!
"Tilla" suzini eshitgan chol ijirganib yuzini burish- tirdi. U usi^ ^oshlarini silab xiyol uylangach, ^alandarga yuzlanib:
—Ertaga shomdan keyin bir xabar olursen, uglim,— dedi.
—Ra^mat, buzrukvor... Buni ne ^ilurmiz?—^alanda; xurjunni kursatib kuldi.—Ichi tuda oltin!
—Kummos darkor,-—chol shunday deb, k,ibla tomondaga > prongi xonaga ishora ^ildi.—Olib kirib kumgaysen. F.l^irga oltin ne, temir ne—farki yu^dur.
Fy al an dar xona^o^dagi temir-tersaklarni bir tomonga \ rib, tizzadan keladigan chu^ur kovladi. Tilla va «lvo>;irlarni chu^urga xurjuni bilan kumib, ustiga kpro^ tortdi-da, temir-tersaklarni uyib kuydi.
Ali K^ushchi usta Temur Samar^andiy bilan xayrla- shib, K,alandar ikkovlon gordan chi^arkan, guyo yelkasidan yug sulaganday yengil tortdi. Tash^arida ^amon sspug^ liypoH uvillar, suturar edi. Shamol kuchayib, bulutlar garsagan, osmon guj-guj yulduzlarga tulib ketgan edi. Gong ya^in bulsa kerak, ^ar joy-^ar joyda xurozlar ^ich^irar, itlar z^urar, eshaklar ^angrardi.
Ular kelgan yullaridan or^aga ^aytishdi. Jarlikdan chi^ib, rasadxona darvozasiga ya^inlashganlarida oldinda borayotgan ^alandar Ali ^ushchini ^ulidan "shap" ushlab, yul yo^asidagi chinor panasiga tortdi.
Darvoza tomondan kimdir dust, yo ollo”, deb gingillab kelardi.
^alandar Ali ^ushchini panada k^oldirib, uzi darvesh- ning yulini tusdi.
—Xa, K^gp^ir, bu yo^larda ne ^ilib tentirab yuribsen? ^apn^ir bir nima deb pungilladi.
—Bilib k;uy, gilay, sen ^aiщyr bulsang, men yulbars bulurmen. Agar aygo^chilyk azmida yurgan bulsang, gilay kuzingni uyib olib, uzingga oshaturmen. Ukushngmu?
Darvesh javob bermay uzicha s^kindi-da,tuti^ushdek sayraganicha "Bogi maydon" tomonga utib ketdi. KDpandar bir la^za kutib turdi, sung Ali K,ushchining yoniga g^ay- gib:
—E^tiyot bulmo^ kerak, mavlono,—dedi.—Shayx ^az- raglari aygo^chi ustiga aygo^chi ^uyibdur.
11
Mana ikki kun utdi. Mirzo Ulugbek Kuksaroyning chskkasidagi bir xonada uz yogiga uzi ^ovrilib yotibdi. ' )shikdagi yasovul \atto ta^oratga ^am chi^armaydi, ta^o- rat suvini ichkariga beradi. Mirzo Ulugbek Kuksaroyda yarim asr isti^omat g^ilib, bu xonani kurmagan ekaya. Xona sovug; va nim^orongi. Fa^at shiftdagi tuynukchadan bir ^ovuchgina nur tushadi. Xonada gilamu bir-ikkita kurpacha. Urtadagi xontaxtada sovib dolgan kabob va meva-cheva. Bejirim chinni kuzachada—boda. Lekin ovsat- dan shub^alangan Mirzo Ulugbek ^anuz tuz totgani yu^. Fa^at ^umgondagi suvdan bir-ikki i^ultum ichdi, xolos. Mana endi ochlik va uy^usizlikdan xayoli chuvalib, shiftdagi tuynukka tikilib yotibdi.
Shu ikki kecha-kunduzda uning uylamagan uyi, xayolan* kurmagan kuchasi ^olmadi, butun umri, ma’sum bolalik choglaridan bu mapgum da^i^alargacha kuz oldidan bir-bir utdi.
Mana, yoshi ellik beshdan oshibdi, shundan salkam sir^ yil sodibi toj bulibdi va lekin baxt ne, bu foniy dunyoga kelib ne ro^at kurding, desa tili lol. Voajabo! Sho^lar ^ayoti ular barpo etgan ma^obatli koshonalarga uxshaydi: yiro^dan gul-gul yonib, kuz ^amashtiradi, ichiga kirsang rutubatu ^orongiligidan eting junjikadi...: Uning kungli taskin topadigan birdan-bir maskani—mad-| rasayu rasadxona edi. Kuksaroy deb atalmish bu fis^i fujur uyasidan ^ochib rasadxonaning osuda xonalarida utadigan, usturloblar yonida ^ududsiz koinotni tan^o musho^ada ^iladigan masud onlar edi. Xallo^i olam buni ^am kup kurdi...
Mirzo Ulugbek uz tayaushri ^a^ida, Xuroson va Mova- rounna\rda bulayotgan bu galayon ^a^ida uylarkan, nechun- dir yana bobosi esiga tushardi. ^a, al ^asosul minal^a^! Toju taxt uchun temuriylar orasida boshlangan bu ^iyomat-^oyim, bu shaf^atsiz xunrezlik... bobosi...—ru>;i' ravzai firdavsda masrur bulgay!—Bobosi Amir Temuru ning bopp^a el, bonnsa uluslarda k^ilgan ^atlu ^irginlari] uchun kuk yuborgan bir jazo emasmu? Bobosi tukkaN! daryo-daryo ^on, u yetim ^ilgan norasidalar kuz yoshi,| farzandlaridan ayrilgan volidalar faryodi uchun k;aytgan) bir k;asos emasmu bu?.. '
uning vijdoni ^iynaladigan szugi yu^. U ^ir^ yil saltanat tebratib bobosi yanglig jang-jadalning suronli nash’asini surmadi, bosh^a el, bosh^a yurtlarga, bostirib kirib, bog-roglarni poymol, fusaroni talon-j toroj ^ilmadi. Lekin bular... uning zurriyotlari, uzom ^irotdagi jiyanlari... Bular bobosining taxtiga minsa..| Movarounnaede va Xurosonning ^oli ne buladi? Fu^aro-i ning ^oli ne kechadi? Uning uz ^oli-chi? Bu savdolardan! kura ochi!; jangda dushman bilan ^ilichbozlik k;ilib ulsa bearmon ketardi. Bu ^anday bedodlikkim, ^ayotining kuzagida uz farzandi bilan olishib, umrini bunchalar sharafsiz tugatsa?
U kecha shaszodaga ikkita maktub yullab, susbatga chatsirishni skradi. U toju taxtdan uz idroki va ixtiyori bilan voz kechmossa azm silganini shaszodaga aytmoschi va undan yolgiz bir narsani—solgan besh kunlik umrini ilm-ma’rifatga bagishlashiga imkon berishini suramoschi edi. Keyin, agar shaszoda sulos solsa, otalik nasitsatini bermoschi, insof va adolatga chatsirmoschi edi. Yus, ^ar ikkala maktub javobsiz soldi. Bu ospadar utilning muddaosi ne? Yana sanday shumlikni boshlamoschi? Taxt azmida sech narsadan tap tortmagan bu kurnamak uz padarining joniga sasd silmos niyatida emasmu? Yus, Mirzo Ulugbek ulimdan sursmaydi! Ulim sas, parvar- digori olam! Va lekin yomon bulsa-da, uz pushtikamaridan yaralgan bu jotsil farzandining tasdiri ne buladi? Uz siblagotsining joniga sasd silib, padarkush degan mapg’- um nom olib, abadulabad badnom bulmasmu?
Xonaga birov kirdimi yo eshik gichirladimi?
Mirzo Ulugbek kuzini ochdi. Ostonada paydo bulgan yasovul orsaga chekinib, tanish semiz bakovulga yul berdi. Bakovulning sulidagi ogir barkashda sip-sizil pishgan ikkita patir, bir tovos osh va bir choynak choy bor edi.
Bakovul bosh egib, ta’zim sildi-da, barkashni xon- taxtaga suydi. Shoshilmay sovib solgan kaboblarni yigib oldi, sung, indamay orsasiga tisarilarkan, patirga imo silib kuzini sisdi. Mirzo Ulugbek uning imosiga tushunolmay bir patirga, bir bakovulga saradi. Lekin bakovul indamadi, "aygoschi bor", degan ma’noda eshikka imladi-da, yana patirga shpora silib chitsib ketdi.
Bu sari bakovul ne demoschi? Niyati pokmi? Yo uni bir baloga mubtalo silmoschimi?
Boshi gir-gir aylangan Mirzo Ulugbek patirga saradi, yaxshi pishgan issis patirning totli xidi dimogiga "gup" etib urib, ogzining suvini sochirdi...
Mirzo Ulugbek patirni olib ushatdi, ushatdi-yu, sayron bulib soldi. Patirning orasidan naycha silib uralgan bir sogoz chisdi. Mirzo Ulugbek yuragi "shig" etib sogozni ochdi. Imzo chekilmagan. Noma’lum kimsa unga sas taolodan inoyat tilab, dorussaltanada bulayotgan sodisalardan vosyf silgan va bir maslasatni urtaga tashlagan edi.
Uning yozishicha, shaszodai valiasd dorussaltanani zabt etib, Kuksaroyga kirishi bilan siyomat-soyim boshlangan, kecha masjidi jomeda xutba utsilib, Mirzo Ulugbek Movarounnasr ganimi, deb atalgan va toju taxtdan judo
k,ilingan. Xutbada Movarounna^r sultoni deb, sha^zoda- ning ismi zikr ^ilingan va uning nomida pul zarb etilmo^^a fatvo berilgan. Sha^zoda bu kunlarda kup zoti shariflarni, Mirzo Ulugbekning kup navkarlari va sarkardalarini ^ibsga olgan. K,arshilik ^ilganlar esa g^atl etilgan. Sha^zoda uni, Mirzo Ulugbekni, Makkayu mukarramaga $ajga yubormogda jazm g^ilgan. Lekin xut­bada Sayid Abbos degan bir kimsa xonga yukunib, a’lo^azratlaridan xun dovlagan. Zero Ulugbek ^azratlari uning padari buzrukvorini beguno^ k,atl ^ildirgan emish. Bu diyonatsiz kimsaning soxta dovini, ^oziyul g^uzzot Xoja Miskin janoblaridan boshsa bir kimsa, ^atto sha^zodaning uzi ^am rad ^ilmagan. Al^issa, uning >;ayoti 5^il ustida turibdi, shu bois, noma’lum kimsa unga dochmodni masla^at g^ilgan. Basharti on^azratlari bu masla^atni ma^bul topsa, bakovulga ishora ^ilmogi lo- zim. Bakovul posbonni dori bilan uxlatib, Mirzo Ulugbekni Kuksaroy tagidagi la^imdan olib chitali.
Mirzo Ulugbek maktubni u^ib tugatmasidanok, urnidan turib ketdi. Uning kungliga kelgan birinchi fikr "tuzo^" buldi. J^a, sha^zoda unga tuzok; ^uymo^da! K^chmogda azm dilsa bakovulga ishora ^ilar ermish! Bakovul posbonga dori berib, uni Kuksaroy ostidagi la^imdan olib chi^ar ermish! Voajabo: bu la^imni sha^zoda bilmas ekanmu? Unga uz posbonlarini ^uymagan ekanmu? )^a, bu tuzo^! Sha^zoda, yu^, amirlar ^uygan azozil tuzogi!..
Mirzo Ulugbek ^ayajon ichida xonani bir aylanib chi^di. Banogo^ kuzi ushatilgan patirga tushib, kunglidan yana usha fikr utdi: "Ogu”...
—^a, bu ov^at, non, chinni kuzachadagi boda—^ammasi za^arlangan! ^ammasiga ogu solingan! Niyatlari uni za^arlab uldirmo^!—dedi Mirzo Ulugbek, dedi-yu, xayoliga yana bir fikr kelib ma’yus jilmaydi:
"Al^ol unga baribir emasmu? Kindik k,oni tukilgan suyukli yurtidan judo bulib, yot ellarda, olis musofir yurtida darbadar kezganidan yexud boshini Sayid Abbos ^ilichi kesganidan ogu ichib ulgani mag^bul emasmu?"
Mirzo Ulugbek bir piyola bodani tuldirib kutarib yubordi-da, bir burda non chaynab, xonani sekin aylana boshladi...
Mayli! Ogu bulsa bulsin! Agarchi nobakor farzandi ogu berib, uni uldirmo^a g^asd g^ilgan bulsa, niyatiga yetsin! Va lekin... bu sirli nomani yullagan, uni ^ochirmog^a jazm g^ilgan kim ekan? Suyukli shogirdi Ali
^ushchimu yo mavlono Mu^iddinmu? Yu\, bu xatarli tadbir ilm a\li ^ulidan kelmas! Bu xatarli ishga jazm silsa Bobo ^usaynday navkarlari jazm g^iladi! Va lekin... yus, U ^ochmaydi! ^ochganda ^ayga boradi? ^irg^ yil ^okimlik g^ilgan Movarounna^rdan ^ochib gadolik \ila- dimu?.. Unga ^yech-narsa kerak emas, na toj, na taxt! Barini sha^zodaga topshiradi. Olein! Davri davron sur- sin! Fa^at uni tinch ^uysa bas!
Mirzo Ulugbek ^albini chulgab olgan alamli duddan bugilib, xonaning urtasida tuxtadi. U endigina xonaga ^orongi tushganini, shiftdagi tuynukchadan ^uyilib tur- gan bir z^ovuchgina nur sunib, kaftdekkina osmonda milt-milt yulduzlar yonganini kurdi.
—Yulduzlar!..—Mirzo Ulugbek kungli bir xil bulib osmonga tikildi. Yo tavba! U yulduzlarni yaxshi tanimadi. K,oronEi tuynukda milt-milt etgan g^aysi sitora? Dubbi akbarmi yoki bosh k; a yulduzmi?.. Osmondagi ^ar bir yul- duzni nomma-nom biladigan munajjim... unga ne buldi? Kuzining nuri sunib g^oldimu yo ze^ni xiralashdimu?— Mirzo Ulugbek xayoli chuvalib ketayotganini sezib, joyiga borib yonboshladi. Yonboshlashi bilan eshik ochilib, bosh- larida dubulga, ^ullarida yalangoch g^ilich, ikki sipo^ kirib keldi. Ikkovi ^am ot yuzli, ung g^ulograriga isirga tag^an balxiy sipo^lardan edi. Sipo^lardan keyin surmarang salla uragan zanjiday ^op-^ora notanish yasovul kirib ta’zim g^ildi va jimgina eshikka imladi.
Mirzo Ulugbek zanjisifat yasovulning betakalluf ^arakati uygotgan gazabni ichiga yutib, egniga suvsar pustinini tashladi...
^ovli zimiston. Kungurador devor bilan uralgan Kuksaroy, ma\baralarga uxshash tepasi gumbaz muazzam binolar, so^chilar turgan burjlar va yuksak minoralar, ^atto janub tomondagi ^aram koshonalari—^ammasi jim- jit va g^orongi edi. Fag^at eng chekkadagi koshena darichasida ojizgina bir shu’la miltirab turardi. Mirzo Ulugbekning esiga ku zla ri butaning kuzlariday multirab turadigan Bibi Yulduz tushib, yuragi chug tekkanday "jaz" ;idi. Buta kuzli ma’yus kanizak mavlono Mu^iddinning darsxonasida ta’lim olgan muslimalardan edi. U ^aramda \am uz xonasidan chig^may mutolaa g^ilar, uzun g^ish kschalari Mirzo Ulugbekning risolalarini osg^a kuchirar, bush va^t topsa she’rlar yozardi. Tirik jon k;a\raton yuvueda issizda, olovga intilganday, Mirzo Ulugbek ^am yuragi gam-andu^ga tulib, ^yech g^ayog^a sigmay gflganida

ma’yus kuzli shu ma’sumaga intilar, uning muloyim tabassumini kurib, uyatdan yuzlari lov-lov yonib ututgan she’rlarini tinglab, kungli xiyol taskin topar, ovunar edi. Kuzlari ma’yus, salbi me^rga tuda bu kanizak Mirzo Ulugbekka sarigan chogida ^ayot in’om etgan bir oftob edi. Bu oftobni yana bir kurmok;, uning ili^ nuriga dilpora yuragini tutib, oir la^zagina orom olmo^ nasib bulurmu, yu^mu?
Mirzo Ulugbek tutrongida zaif miltiragan shuladan arang kuzini uzib, salomxona gomon yurdi.
Salomxona charogon edi. Gir aylantirib ^uyilgan baland kursilarda ^ammasi birday—movutu zarbof tun ustidan O1^ shoyi rido kiygan, boshlariga simobiy os salla uragan ulamo utirardi. Eshikda Mirzo Ulugbek kuringanda ulamolardan ba’zilari shosha-pisha urinlaridan turishdi, lekin turda, bopщalardan baland- ros kursida tasbes ugirib utirganlar, t^ilich takuan amirlar sazrat Xomushning gusrli nigo^i ostida gbayta joylariga chukdilar.
Mirzo Ulugbekning xayolidan "Shayxulislom Bur^onid- din sayda? Dorussaltana soziyul-^uzzoti Xoja Miskin janoblari-chi?"—degan fikr utdi.
^azrat uzun, nozik barmotutari bilan guyo ^ar bir tolasiga jilo berganday yaltillagan oppo^ so^olini silab:
—Bandai ojiz Muxammad Taragay,—dedi, "on^azratla- ri" suzini t^ushmay.—Dorussaltana ulamo va amirlarining bu dargщga yigilmogidin murodi olloning inoyati bilan Movarounna^rga sultoni salotin bulgan sha^zodai va- lia^dning amri oliylari va ulamolarning fatvolarini...
Mirzo Ulugbek kinoyali kulmo^chi buldi, lekin ku- lolmadi, yuragini larzaga solgan ichki tugyon uning irodasidan ustun kelib, yuzi burishib ketdi.
—^a, ^azratim. Fatvo mubo^ara gutlmok; uchun ilmdan ogo^ bulmo^ darkor. Nadomatlar bulgaykim, bu murofaaga aguti zukko ulamolar emas, ilmu ma’rifatdan yirog^ jo^illar yigalibdur... Zerokim, ugil bilan ota urtasiga nifok solib, farzandni uz padariga g^ayrash... Guno^i kabir¹ emasmu, ^azratim?
Shifti t^ubbasimon mu^tasham xona yana galati guvil- lab ketdi. "^azar! Al^azar!" degan xitoblar yangradi.