Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Farzi. ayn—bajzrtlliaxk lozim buyrus.
Mirzo Ulugbek buni uzi uylab yurgan bulsa ^am, shayxulislomning s^zi diliga xiyol tasalli berganday tuyuldi. Otasi Sho^ru^ Mirzodan eshitgan bir ^ikoyat beixtiyor esiga tushdi.
Bobosi Amir Temur pirim deb, su^l bergan Sayid Baraka ^azratlari jaxongirning yurishlarida ^amisha birga bul ar ekan. Sayid Baraka ^azratlari Amir Te- murning lushnudligida xushnud, saygusida ^aygudosh ekan. Bobosi olis U rol so\illarida Tuxtamishxon bilan jang silganida uning a^voli tang bulib, Oltin Urda lashkari ustun kela boshlabdi. Shunda Sayid Baraka ^azratlari bir ^ovuch mayda tosh olib, sakrab otga minibdi-yu, takbir sadosini u^ib na’ra tortganicha ^ulidagi toshlarni yov tomon sochib yuborib, dushman safiga bostirib kiribdi. Buni kurgan butun lashkar "yov ^ochdi” degan suron bilan ganimlar safiga ot soldirib boribdi-yu, dushmanni pa- rokanda ^ilibdi.
Shayxulislom, guyo uning uylariga tushunganday:.
—Toju taxt ^ulingizda erkan, markam turing, dav- latpano^,—dedi vazminlik bilan.—Sa^ar-mardon yulga chi^ibmiz, sanuzgacha Keshdan chopar yus. sirovul ^ushinlarning a^voli ne? Bexabarmiz...
Shayxulislom gapini tugatmagan ^am ediki, tapi^arida ot tuyog^larining dupuri, posbonlarning tazdidli ovozlari eshitildi. Keyin kimdir chodirga kirib, poygakka yumalay ketdi. Uni dabdurustdan tanimay dolgan a’lo^azratlari shayxulislomning:
—Amir Jondor tarxon?—deganini eshitib, bir sapchib tushdi.
\a, shayxulislom yanglishmagan, yalangbosh, belidagi shamshiri bir tomonga ogib ketgan amir Sulton Jondor poygakda yumalab yotardi.
Mirzo Ulugbek ^altiro^ bosib urnidan turdi, uz ovozini uzi tanimay:
—Lashkar?—deb ba^irdi,—^irovul kushinlar ne buldi?
Amir Jondor ^addini rostladi, lekin Mirzo Ulugbekka tik sarashga yuragi don bermadi. ^alpo^siz, ^ilich izi dolgan takir boshini osiltirganicha:
—A’lo^azratlari bir ^oshik; ^onimdan kechgaylar,—de­di.—^irovul kushinlar ^op^onga tushmish.
—Suzla!
—Davlatpano^!—dedi amir Jondor.—Sha^zodai ju- vonbaxt kamida un ming sipe^ni pistirmaga \uyib. dovonda kutib yotgan erkan. Bizning ^ushinlarni ^osh^onga tushirib, na^angday yutib yubordi...
—Amir Sultonsho^ g^ayda?
—Ulimdan xabarim bor va lekin amirdan xabarim yu^, on^azratim...
Mirzo Ulugbek chodirning urtasida sora ^unduz tel- pakli katta boshini egib, sotib ^oldi. Tepadagi sham- larning titros shulasida u xuddi chung >;oyani eslatar, boshidagi uchiga dur ^adalgan ^unduz telpagi, yonog^lari turtib chizdan misday ^oramtir yuzi, siygir burni, ^atgo salin jingalak soboli—^ammasi toshdan uyib yasalganga uxshardi.
—Tungakday yumalab yotmay urningdan tur, amir!—dedi u amir Jondorga.—Boshingdagi amirlik alomating ^ayda? Belingdagi k^ilichingni tugrila! Borakallo senday sar- kardaga!—Mirzo Ulugbek ^ansirab suzida tuxtadi, Uning tomirlarida bobosining ^oni jushar, yuragida bobosining ^islari kupirardi.—K,uyonyurak amirlar! Agarchi senlar sha^zodadan ^ur^sanglar, u bilan uzim olishamen!
Amir Jondor or^asi bilan tisarilib chodirdan chig^di. Mirzo Ulugbek yalt etib ugliga ^aradi. Sha^zoda Abdul’- aziz rangi uchib, kuzlari bejo javdirab utirar, pastki jagi galati ^altirar edi. Mirzo Ulugbek yuragi uvishib:
—Bor!—dedi.—Yasovulboshiga ayt. Barcha amirlarga, ayonu boyonlarga farmon bersin: dar^ol chanofgyga yigilsin!..
Mirzo Ulugbek joyiga borib utirdi, u ^amon ^alti- rar, kuzlarining cha^nashida, burun kataklarining pir- pirashida bulakcha bir satiyat va shiddat bor edi. Shayxulislom Bur^oniddin sekin egilib uning tizzasiga ^ulini g^uydi.
—A’lo^azratlari ne ^ilmog^a jazm etdilar?
—Urupgmo^!—dedi Mirzo Ulugbek keskin.
—Inshoollo^, ishingiz ungidan kelgay!—dedi shayxu­lislom.—Ammo... bandai ojizning masla^ati bu erur: bir-ikki tuman lashkarni ishonchli amirlarga topshirib, dolgan lashkar bilan Samar^andga ^aytmo^ masbul. K,al’a mustavkam, fu^aro sizga sodi^, on^azratim...
Mirzo Ulugbek miyigida kulimsiradi.
—Ishonchli amirlar... kimdur?
—Amir Sultonsho^ bor, amir Jondor bor, a’lo^azra- gim...
—Tagan?
—Uylab kurmo^ darkor... Bu masala bandai ojizdan kura sizga ayondur, on^azratim.
Mirzo Ulugbek indamadi. Sal utmay, chodirga birin- ketin lashkarboshilar, tuman va razora sarkardalari, saroy ma^ramlari kirib kelishdi. Saroy udumiga kura, z^ar kim uz rutbasiga z^arab katta saropardadan joy oldi.
Birinchi bulib Ung z^anot sarkardasi amir Idris tarxon kirdi. Muylovga uxshagan z^oshlari bir-biriga tutashib ketgan bu sertuk amir z^ovogini yozmay ta’zim z;ildi-da, kamoli vi^or bilan yurib shayxulislomning yonidan joy oldi. Undan keyin semizligidan z^ansirab nafas olgan, yum-yumaloz^ina amir Iskandar barlos kirdi, kirdi-yu, ^ul z^ovushtirganicha pildirab borib turdagi »;orongiros burchakka tikildi. Amir Iskandar barlosdan keyin amir Jondor kirdi. U boshiga tilladan jilo berilgan va amirlik alomati ta^ilgan pulat dubulga kiyib olgan, egnida z^izil movut tun, belida oltin bandli z^ilich, xatti-^arakatlaridagi boyagi tarad- dud va z^urz^uv yu^olib, yana amirlarga xos ma^obat va kibri z^avo paydo ^ilgan edi. Mirzo Ulugbekning ishorasi bilan u shayxulislomning yonidan joy oldi.
^amma sukut saslardi. Mirzo Ulugbek uy^usizlikdan z^izargan kuzlari bilan amir va sarkardalariga bir-bir tikildi. Mana uning suyangan toglari! ^ammasining ustida avrasi movut suvsar va tulki pustin, z^immatba^o kimxob tun, boshlarida la’l va inju ^adalgan zugnduz telpak, tilladan jilo berilgan uchlik dubulga, bellarida kumush va oltin kamar, dastalari fil suyagidan yasalib, dur z^adalgan z^ilich va xanjar... Bularning z^ammasi Ulugbek davrida arkoni z^arb va arkoni davlat bulishdi, zoksak rutbalar olishdi. Lekin bu kun boshiga mushkul tushganida z^ay biriga inonadi? K,ay biriga suyanadi—buni onz^azratlarining uzi z^am bilmaydi!..
Niz^oyat, Mirzo Ulugbek tomos z^irib:
—Shavkatmaob zoti oliylar!—dedi, z^ar bir suzini salmozuzab.—Sizlarni maslaz;atga cha^irmoedan murod— mash’um xabarni ma’lum ^ilmo^dur. Oldinda ketgan z^irovul s^shinlari dovonda pistirmada yotgan shaz^zoda- ning z^opz^oniga tushibdur!..—Mirzo Ulugbek bu suzlar amirlarga z^anday ta’sir etganini bilmo^chi bulib, yana z^ammaga bir-bir tikildi. Lekin z^yech kimning kuziga kuzi tushmadi: z^amma boshini egib, churz^ etmay utirardi.—Bu talafotning sababi shukim, biz inongan lashkarboshilar, mislsiz razolatga borib, shaz^zoda tarafiga z^ochib utmishlar... Bu mash’um xabarni aytmovdan yana bir muddao shukim, kimki yuragida shubz^a va surz^uv sezsa... kang-jadalni kutmay sha^zoda tarafiga utsin! Billov, organ tuz-nonim, in’om silgan oliy martabalarimga ’ yuzimen!
^yech kimdan sas chi^madi.
Mirzo Ulugbek iste\zoli kulimsirab:
—Ma’lumingiz bul gay,—dedi,—sha^zoda Abdullatif- ning lashkari K^IRK mingdan ortiedir...
Amir Jondorning alla^anday pishillab nafas olga- nini eshitgan Mirzo Ulugbek yalt etib unga ^aradi.
—Amir Jondor, siz ne masla^at berasiz?
Amir Jondor barvasta gavdasiga mos tushmagan bir sndanlik bilan apil-tapil urnidan turib, bosh egdi:
—Davlatpano^ neni lozim kursalar, biz shunga bosh >gamiz.
—Amir Iskandar barlos?
Amir Iskandar kalta ^ullarini yumalo^ ^orni ustiga ^uyib bidirlay ketdi:
—Amir Jondor gapni aytdilar. ^ukmingizga buysunarmiz, on^azratim!
—^ukmingizga buysunarmiz!.. Uz boshlaring ^ayda?
—Boshimiz sizning k,ulingizdadur, davlatpano^...
boshlaring ^ulimda, ammo salblaring kimning ixtiyorida? Taassuflar bulgaykim, bundan bexabarmen!" Mirzo Ulugbek yer ostidan bir amir Idris tarxonga, bir shayxulislomga g^arab ^uydi:—Ixtiyorim shulkim,—dedi ■uovogini uyib,—^ak; taolodan madad tilab... jang kila- miz!.. Boinga ne masla^at bor? .
^yech kimdan un chi^madi. Shayxulislom urnidan bir •chuzgalib g^uydi-yu, lekin indamadi.
Mirzo Ulugbek shiddat bilan k;ul siltab:
—Chano^iy tamom,—dedi.—K,ushinlar shay bulib tur- Ch1N. Sizlarga ruxsat, zoti shariflar...
Amirlar guyo shuni kutib turganday "gurr" etib xrinlaridan turishdi, k^uy galasiday bir-birlarini turt- shlab, tash^ariga otilishdi. Zum utmay chodirda fa^at shayxulislom bilan sha^zoda Abdul’aziz g^oldi.
Mirzo Ulugbek chodirni bir aylanib, yana uz joyiga ugdi, lekin utirishga ulgurmadi, ot tuyo^larining dupu- rini eshitib, kurpacha ustida tuxtadi.
Chodirga Bobo ^usayn Ba^odir kirdi, poygakka tiz chukib, boshini sajdaga g^uydi. Tiz chukkanida suvoriy |ibosining temir ^alkachalari shaldirab, etigiga tekkan k ilichi sharag^lab ketdi. Uning boshidagi dubulgasi bir pchmonga g^iyshaygan, satsichday i^on-^opa so^ol-muylovi, bugrshdan yuzi g^ora terga botgan, uzi ^ansirab nafas olardi.
Mirzo Ulugbek bir e^atlab suyukli navkarining yoniga keldi.
—Xush? Suzla!
—Davlatpano^... ^irovul ^ushinlarni sha^zodaning komiga itargan... amir Sultonsho^ tarxonni ikki ugli bilan k;ulga tushirdik...
—Kayda?
—Yulda keladur. ^ochmok^a jazm ^ilib turganida g^ulga tushirdik. Amir g^atti^ jaro^atlangan...
Mirzo Ulugbek: "Mana, kirdikorlaring otsibati!" degan- day ugliga g^aradi: Sultonsho^ tarxon amir Ibro^imbekning ^aynagasi, sha^zoda ^atl g^ilgan bekning togasi edi...
Sha^zoda Abdul’aziz otasining ^a^rli nigo^i ostida alla^anday pitirlab, suz topolmay bidirlab ^oldi.
Mirzo Ulugbek uf tortib suyukli navkarining ^orgin che^rasiga tikildi.
—Xup, amirni ^ulga tushiribsen, uni ^atl silurmiz. Xup. Lekin bundan ne fonda? Katta g^ushin g^op^oiga tushgan... Endi ne k^ilmog; darkor? Suzla, Bobo ^usayn!
Bobo ^usayn boshini kutarib, Mirzo Ulugbekka tik g^aradi.
—Dorussaltanaga g^aytmo^ darkor, on^azratim,—dedi u ^at’iy. —Sha^zoda salo^iyatli lashkarboshidur. U ^al- loblik yuliga utgandur. Bu yusin barchamizni komiga, tortadur, valine’mat.
—Dorussaltanaga g^aytsak komiga tortmasmu?
—Dorussaltana musta^kam,—dedi Bobo ^usayn.—Lozis bulsa g^al’a yonida jang g^ilurmiz, olloning pano\ida> golib kelsak nur ustiga nur, maglub bulsak dorussalta­naga kirib ^op^alarni yopurmiz, davlatpano^...
Mirzo Ulugbek yer ostidan shayxulislomga g^aradi. Shayxulislom ^usayn Ba^odyrning suzini ma’^ullagandaY bosh irgadi. Sha^zoda Abdul’aziz esa iyagi ^altirab:
—Ma’^ul masla^at,—dedi duduglanib.
Mirzo Ulugbekning xayolidan:
"Ogasidan ^ur^adi!"—degan fikr utdi.
Uning kuksida ^amon bir-biriga zid ^islar tugyoi g^ilar, lekin bu tugyon suna boshlagan olovga uxshar—taf ti saytgan edi.
Mirzo Ulugbek navkariga g^aramay ^ul siltadi.
—Xup... ^ushinlarga farmon ber, ba^odir, org^ag^ g^aytamiz!
Bobo ^usayn boshidagi dubulgasini tugrilab, z^ulini kuksiga z^uyganicha chodirdan chi^di. Uning ketidan shay- xulislom Bur^oniddin >;am z^uzgaldi. Sha^zoda esa yuztu- ban tushib yotib oldi. Buni kurgan Mirzo Ulugbek, zoragi zirz^irab, tash^ariga chiz^di.
Matris tomon bilinar-bilinmas osara boshlagan, le­kin osmon ^anuz guj-guj yulduzlarga tula edi. Kechasi sa^roda lov-lov yongan gulxanlar sungan, lashkarlar, gUyo z^orongilikka singib ketgan, fa^at z^ar joy-j^ap joydagi chodirlar z^orayib kurinar, dashtda, ayni^sa matris tomonda utlab yurgan otlar, tuyalar, xachirlar kuzga chalinar, ^orongida kishanlarning sharazuzashi, posbonlar sha^ildogining shaz^illashi eshitilar, olisda uzozutashib ketayotgan ot dupuri sulok^a chalinardi...
Mirzo Ulugbek z^ullarini kuksida z^ovushtirganicha osmonga tikilib uzos turdi.
O, zolduzlar... yulduzlar!.. Mirzo Ulugbek ellik yil ularga oshifta buldi. Kechalarni bedor utkazib, ^ar bir sitora, z$ar bir yulduzning burjini, yani, ^arakatidagi chambar yulini kuzatdi. ^ay^ot! ^irz; yil umrini sarf zuzlib, yulduzlar sirini, koinot sirini urgandi-yu, zamin siriga, insonlar ^ayotiga kelgazada gaflatda z^odsi. U falak sirlarini bilsam, zamin va z^ayot sirlarini z^am bilurmen, deb uylagan edi. Yuku yanglishdi! Falak sirlarining bir chetini xiyol ochganday buldi, lekin insoniyat, nainki inso- niyat, z^atgokim uz pushtikamaridan bulgan zurriyotlarining yuraklariga z^ul solib kurolmadi, matlablari ne? Bilolmadi!..
Mirzo Ulugbek xayoli suyunday charx urib, yana bax- malday tiniz; tubsiz falakka kuz tikdi.
E, parvardigori olam!
Nechun biz bandalaringni bunday noraso z^ilib yarat- ding? Munavvar kalomingda insofu adolatga chorlaysen, mezdru shafz^atga, imonu diyonatga da’vat etasen. Bani odam ersa buning teskarisini z^ilgoni-z^ilgon. U dunyo gamini yemoz^ urniga, bu dunyoning utkinchi shon-shuzdzati ortidan chopgoni-chopgon. Vafo urniga jafo, sadoz^at urniga xiyonat, fisz^i fasod, giybat. Kamtarlik urniga takabburlik ot suradur... Bilamen: bandang boshiga savdo solsang uni sinamoz; matlabida solasan bu savdoni. Boshimga ne musibat tushmasin sendan nolimaymen, bil’- aks, minbaad shukrona aytamen. Ammo bandalaringning bani odamga nomunosib bu tubanligi dilimni xufton, yuragimni k,on z^iladi. Uz in g insof bergaysen ularga, e yaratgan egam. Uzing insof bergaysen...
Ana, ufzuza, osmon osara boshlagan joyda, uning suzokli sayyorasi—Zuz^ro yulduzi porlab turibdi! Undan yuz^orirovda, ancha naryada, Mushtariy alla^anday sunik miltiraydi. Munajjimlar, bu ikki zolduz bir-biriga yaz^in kelgan Yili tugilgani sabab, bobosi Amir Temur- ning boshiga ^umo z^ushi dungan, deydilar. Mana, bu ikki sitora yana yaz^in keldi. Lekin z^ani usha, munajjimlar aytgan z^umo sushi? Yo u sha^zodaning boshiga ^unadurmu?..
Mirzo Ulugbekning xayolini nogoralarning gumbur-gum- buri, karnaylarning suronli na’rasi buldi. Oz^ara bosh­lagan dashtda ot choptirib yurgan odamlar kurindi, z^arorgoz^ chup su^ilgan ari uyasiday ruvillab z^oldi.
Mirzo Ulugbek taz^orat olib, chodirga z^aytdi.
Sal utmay, oyoz^z^a turgan zaushin orz^aga, dorussaltana Samar^andga z^arab yul oldi.
8
Janob Nizomiddin KDlandar ^arnoz^iyni bomdod na- moziga chaz^irtirgan edi. Mana, kun botib, namozi asrga azon aytildi z^amki, z^anuz z^uzuriga taklif zuilmadi.
^azratning ichki-tashz^i z^ovlisi "Mozori kalon"ga yaz^in, ichkari ^ovlisidagi koshonalari masjidga yondosh edi. Lekin \azratlari bu kun masjidga z^am chi^madi. Kun buyi z^uzurlaridan odam arimadi. Chopar ustiga chopar kelar, arbobi din va arkoni davlat, a’yon va boyonlar, amirlar tashrif buyurishar, z;ush tavaz^ali zalvarli dar- voza bir soniya z^am yopilmas edi.
^alandar ^arno^iy tashz^i z^ovlining urtasida, marmar sarz^ovuz buyidagi shosupada utirib, kelgan-ketganlarni kuzatar edi. Bir necha kundan beri Samarz^andni yalab- yamlab esayotgan izgirin kunduz sal pasaydi-yu, kechz^urun yana avjga minib, z^ovuz atrofidagi chinor va o^ terak- larning yaprozuzarini tuzgitib zobordi. Shamolda chirs- chirs uzilgan xazonlar marmar sar^ovuzning tiniz^ satz^iga, z^ovuz atrofidagi gulzorga, z^ovli saz^niga gilam bulib yozilar, boshlariga uchlik chambarak salpoz^ kiygan yosh muridlar bir laz^za tizzmay tukzizgan xazonlarni supurib olishar, mez^monlar utadigan xiyobonlarni yog tushsa yalagudek z^ilib tozalashar edi.
Tushgacha kelgan mez^monlarning aksariyati tunlari ostidan suvoriy sovut kiyib, kamarlariga z^ilich va xanjar taz^an, zorish-turishlaridan viz^or yogilib turgan suvoriylar, bek va bekzodalar edi. Tushdan keyin egni- lariga zizil zarbof tun, boshlariga suvsar burk va zora Zunduz telpak kiygan bir guruz zodagonlar davrasida dorussaltana dorugaem Mironshoz kirib keldi. Mironshoz oltmishlardan oshgan, yugon, norgul odam edi. Uning rapidaday yum-yumalos, zip-zizil yuzida, alang-jalang kuzlarida alla^anday taraddud bor edi. Mironshozdan keyin pochapustinlari ustidan 03 shoyi tun kiygan, boshlariga oppoz ipak salla uragan va uzlari zam 03 gozlarday kamoli vizor bilan odimlagan bir guruz ulamolar kirib kelishdi. Ular orasida Samarkand zozisi Xoja Miskin janoblari zam bor edi. Kuzlari tiyrak, chezrasidan shiddat yogilib turgan zoziyul-zuzzot peshvoz chi^an muridlarning salomiga alik zam olmay, asosini duk-duk urib, ichki zovliga utib ketdi...
K^ozi janoblari ichkarida uzoz 'tirdi-yu, ^alandar yana zovuz buyida kutib zoldi. Yo uni chazirtirgani xazratlarining yodidan kutarildimikin?
^alandar ^arnoziy janoblari bilan shu yil kuklamda, Xurshida bonudan umidini uzib, Sho^izinda xonazozidagi darveshlar jamoasiga zushilgan paytlarida uchrashdi...
KDpandar darveshlik xirzasini kiyishga kiyib, pu- shaymon chekib yurgan paytlar edi.
K,alandar ^arnoziy madrasada ta’lim olib yurgan choglarida foniy dunyo lazzatidan yuz ugirib fa^at u dunyoni uylagan juldur kiyimli bu darveshlarga zavas Zilar, bir burda zattiz non, bir piyola sovuz suvga sabru zanoat zilib, kucha-kuylarda zamdu sano uzib yuradigan bu gadolar kuziga farishta bulib kurinar edi.
Ammo ba’zan. kunduz boshlariga kuloz, egnilariga juldur janda kiyib, kucha-kuylarda zu-zulab, bozor va rastalarni darbadar kezib yuradigan bu gadolar, shomi garibonda xonazozga zaytgach, tamom bopщa ziyofaga kirar >kan. Tor xonazozda nasha zvdi burzeir, zora zumgonlar bikirlab zaynar, ba’zilar kuknori ezar, ba’zilar jul­dur belboglarini yechib, zora dorilarini olar, shundan keyin kayfu safo, fiszi fasod, giybat, gozida urish- janjal boshlanib ketar edi. X^ayratda zolgan salandar K,arnoziy bir uyida boshini olib zochmozchi zam buldi. .Pekin keyin bu zam olloning bir sinovidur, degan xayolga borib, sabr zildi. Xonazozning eng xilvat joylariga kirib olib, tarizat bilan mashgul buldi.
^azrat bilan uchrashadigan kuni zam xuddi shunday
buldi. 1^alandar shifti past sorongi xona^o^ning eng xilvat joyiga kirib olib, jimgina tilovat k;ilib utirardi. Nogatoy gala-govur tinib, xona^o^ suv ^uygan- day jimjit bulib ^oldi. ^alandar ^arno^iy buni sezsa ^am, kuzini ochmay o^ista tebranib, zikr tushishda davom etdi. Shu payt kimdir uni ^attis turtds.
—Bu ne gumroeupak? Ne beadablik?
^alandar sekin boshini k^tardi. Xona^o^ning eshigi- da, nu^ul oi\ joma kiygan muridlar davrasida.. .oppo^ soboli kuksiga tushgan, baland buyli, ni^oyatda kustik bir chol unga utkir kuzlarini ^adab turardi. Uni turtgan ^alandarboshi—"^ash^ir" la^abli gilay darvesh kuzlari ola-kula bulib ba^irdi:
—Beadab gumro^! Tur urnivtdan! Valine’mat pirimiz janob Xomush ^azratlari fa^ir xona^o^imizga ^adamran- jida ^ilgandurlar...
^alandar ^arno^iy urnidan tura boshladi-yu, boshi xona^o^ning shiftiga tegib, ikki bukilganicha soldi. Janob Xomush undan utkir kuzlarini uzmay nom-nasa- bini suradi.
—Dargo^i ilo^iyning gadoyi,—dedi ^alandar ismini aytgisi kelmay. Janob Xomush ^alandarning kuch yogilib turgan ba^uvvat jussasiga yana bir boshdan-oyo^ razm soldi-da, indamay xona^o^dan chiedi. Ertasiga ^azrat uni Bagdod ^ishlogi yonidagi yozgi sarorgo^iga cha^irtirdi. Musaffo bulo^ buyidagi yosh sadalar soyasida, sheroziy gilamlar tushalgan shosupada utirib, ^alandar bilan uzo^ muso^aba sildi, dorussaltanaga ^achon, ne tilakda kelganini, nasl-nasabi, avlod-ajdodlarini bir-bir su- rishtirdi. Uning foniy dunyoni tark etib, gadolik yulini ixtiyor etganini ma’^ulladi, yuz xil noz-ne’mat- lar bilan me^mon ^ilib, kunglini oldi. Sung, Sho- ^izinda xona^o^idan "Mozori kalon” yonidagi darveshlar xona^o^iga utishini va tevarakka kuz-^ulo^ bulib turi- shini topshirdi. Bundan bir-ikki oy mu^addam ^azrat- lari uni yana cha^irtirdi. Bu safar "Mozori kalon" xona- ^o^idan Guri Amir yonidagi ^alandarxonaga utib, Kuk- saroydagi ishlardan vo^if bulib turishiny tayinladi.
^azratning bu tilagi K,alandarni bir ^ayratda ^ol- dirsa, bir iztirobga soldi. ^ay^ot! U zo^idlikka yuz tutib, gadolik yuliga kirganida bu beba^o dunyo yumush- laridan ^ul yuvib, tun-kun tari^at bilan bularmen, deb uylagan edi. Janob Xomush bulsa tari^atni ^uyib, aygo^chilik ^il, dedi. ^alandar esa, garchand madrasami tark etgan bulsa ^am, kunglida Mirzo Ulugbek \azrat- lariga ^yech bir gina-kudurati yu^, bil’aks, yuragining bir chetyda e^amon ilis ^islar miltirab turardi. Zotan, aygo^chilik silish fikri uni ijirgantirib yubordi. U kunglidagi shub^alarni janobga bildirmay, Guri Amir snidagi xona^o^ga kuchib utdi, lekin ^azratlari aytgan- day, kechalari zikr tushib, Kuksaroy tevaragida daydib yurmadi. Mirzo Ulugbek oldiga kimlar kirib, kimlar chitsishini poylamadi... Mana endi, ^ovuz buyidagi igo- su pada kelgan-ketganlarni kuzatib utirarkan, V^alandar ^arno^iy ^azratning ■ ne muddaoda cha^irtirganini uylardi. Balki janob uydan norozi bulgandir yo bil’aks, bu ikki oyda silgan yumushlaridan ^isob suramo^ ma^sa- didadir? Surasa ne deydi? ^anday javob beradi?
Ana, ni^oyat, ichkari ^ovlining eshigi ochilib, nu^ul joma kiygan ulamolar surshovvda dorussaltana ^ozi- yul-suzzoti Xoja Miskin janoblari kurindi. Lekin sozi janoblarini kuzatib chiodan muridlar darvozaning zul- fini solib ulgurmagan ^am edilarki, u yana tatsillab ^oldi.
K^alandar K,arno^iy ^izi^sinib darvoza tomonga kara­li, ^aradi-yu, yuragi bir ^apri^ib tushdi. Darvazadan kirgan odam... Xoja Salo^idsin zargar edi!..
Egnida avrasi kimxob, olmaxon pustin, boshida uchiga dur sadalgan tulki telpak, zargar, kichkina, lekin pishi^ \omatini tik tutib, fil tishidan yasalgan asosi bilan yerni duk-duk urib utib ketdi. U K,arno^iyni kurmadi. K,arno^iy utirgan tomonga ^ayrilib ^aramadi, lekin Karaganda ^am soch-so^oli usib ketgan, egniga janda, boshiga eski kulo^ kiygan bu fa^ir darveshni tanir- m idi?
^arno^iyning esiga mavlono Ali ^ushchining sovchi- ligi va bu takabbur cholning aytgan gaplari tushdi: "Bu musofir shoir madrasada mutolaa ^ilurmen deb, a^lidan ozibdur... Ul fa^ir Salo^iddin zargarning iabirasini suramoedan avval ^ornini .uydursin!"
Rost, ^arno^iy bu suzni mavlono Ali ^ushchining ogzidan emas, bosh^a bir odamning ogzidan eshitdi. Sov- chilikdan ^aytgan ustod esa uning kunglini kutarishga, \ar xil ^ikoyalar aytib uni ovuntirishga urindi. Lekin ustodning ma’yus che^rasida shunday bir iztirob bars urib turardiki, ^arno^iy gap-suzsizok ^ammasiga tushundi... Mavlono Mu^iddin-chi? U bir necha kungacha shogirdining yuziga tik bosolmay, uzini chetga olib yurdi. Lekin bundan ne foyda? Bunchalik yerga urib, xor silar ekan, boshda uni shogirdlikka olib ne z^ilardi? Uyida ojizalar uchun darsxona ochib, Xurshida bonuning mutolaasini unga topshirib ne z^ilardi?..
O, usha kunlar! Mavlono Muzrzddinning javonlari kitobga tuda osuda xonasida utgan mas’ud daz^iz^alar!.. Xurshida bonu z^amisha yuziga ^andaydir zar tolalar sochilgan z^arir ipak durra tashlab, bejirim kobuliy kavushchasi bilan yerni unsizgina bosib, ozrzsga kirib kelar edi. Bonu urtaga tutilgan z^arir darpardaning u tomonida utirar, uziyam avval juda iymanib, boshini bir tomonga egib, jimgina z^uloz^ solar, lekin mutolaa davomida ochilib ketar, yuzini tusib turgan ipak durrasi bir chetga surilib, z^ayo va z^ayajondan yal-yal yongan muloyim yuzi, chara^lab turgan oz^u kuzlari, butun yoshlik latofa- ti, iffati, xayoliy guzalligi bilan namoyon bulardi... Kdlandar ^arnotsiy uzining ilk she’rlarini usha mutolaa xonasida bitgan va ilk bor Xurshida bonuga uz^ib bergan, zotan uni shoir z^ilgan z^am shu dilbar va ozlila z^iz edi... 5^a, z^ayotning achchiz^-chuchugini tatib kurmagan, un gulidan bir guli ochilmagan bu nozik z^iz... z^irzda borib solgan, chekmagan zaz^mati, kurmagan balosi z^olmagan K,alandardan donorov chikdi: ^arnoz^iy z^izga uz kunglini ochib, sovchi zobormo^chi ekanini aytgan kechasi... undan kichik bir maktub oldi. \iz u bilan xilvatda uchrash- mozrzi tilagan edi.
* • •
Ular mavlono Mu^iddinning bogida, jar buyidagi keksa yongoz^ tagida uchrashdilar.
Urgut toglaridan gir-gir shabada esib turgan, iliz^ ba^or oz^shomi edi...
Oegiga z^unji guldor z^izil saxtiyon etikcha, egniga pushtirang shoyi kuylak ustidan beli xipcha mursak kiyib, boshini oz^ tivit rumol bilan tangib olgan Xurshida bonu, yulida z^andaydir tuguncha, yongov^ ostiga aytgan paytiga yetib keldi. U z^altirar, oyogida zurga turar edaz. Bonuning kelishiga z^anuz inonmay titrab turgan ^arnoz^iy es-z^ushini yuz^otib, dovdirab z^oldi. Bozzu esa, entika-entika dar\ol z^ochishni, Samark;anddan bosh olib chij;ib ketishni iltimos z^ildi. ^alandar bulsa... (O, saz^royi sodda, z^az^-taolo devday z^addu z^omat bsrib, av¹ bermagan anz^ov!) ^alazzdar bulsa ustodini uyladi. Ustodini ranjitmo^, uz padarini ranjitmo^ bilan barobar, degan nak^shi esladi. Oldin sovchi yuboray, agar rad javobi olinsa, keyin ^ochurmiz, dedi. Bonu uning suzini jimgina eshitdi-yu, tusatdan yongok, tagidan otilib chitsib, ^ovlilari tomon yunaldi. Lekin uch-turt ^adam utmasdano^ nimagadir ^o^ilib yi^ildi. Turgan joyida karaxt bulib dolgan ^alandar bonuga ^arab yugurdi. Bonu otveta ingrab daraxt shoxlari orasida pitirlab yotar, rumoli boshidan tushib, sochlari tuzgib ketgan edi. Salandar uning yoniga tiz chukdi. U ^izni bslidan k;uchib, kutarib olmo^chi buldi. Lekin bonu: "Suying!" dedi-yu, upkasi tulib yiglab yubordi.
—Bonu!
—Ushlamang! —Bonu ^ulini tortib oldi-da, buynidagi zsb-ziynatlarini shaldiratganicha, o^coiyiaHa-o^cotyiaHa ^ovlilari tomon yugurdi. Sal utmay bog eshik Tapaiyia6 yopildi.
Kdtandar ^amon umidini uzolmay eshikka bordi. Ichkaridan bonuning pi^-pi^ yigisi eshitilar, uning yieisi xuddi ^a^oratlangan ^izchaning yigisiday bedavo, uksik edi. KDlandar ^uru^shab-^ovjirab Dolgan lablari- ni eshik tir^ishiga tutdi:
—Bonu, azizam!..
Javob urniga eshik zulfinlarining shara^-shurugi eshitildi.
Salandar sarmaet odamday gandiraklay-gandiraklay or^asiga saytarkan, boya bonu yi^ilgan joydagi shox-shab- balar orasida yaltillab yotgan bir narsaga kuzi tushdi. Engashib ^arasa... kaftdekkina daftarcha!
Sizil duxobaga Uralgan daftarchaning jildiga — Sa­zandar buni keyin, madrasaga ^aytgach kurdi—zar bilan shu satrlar bitilgan edi:
"Nigo^im yuldadur, kelgaymi deb, zin^or bilmaysen, Kungil o^in bilurmi deb, kutarmen, yor, bilmaysen. Topib yolgiz, dilim rozin bayon etmossa ojizmen, Uzun tunlar xayolingda utar bedor, bilmaysen!"
Salandar, suynida bonuning kaftidekkina daftarchasi, ikki ^uli bir tepa bulib, bor-yugidan ayrildi koldi. Lekin ne chora, ayb uzidan utdi.., avval sovchi yuborar- mish, keyin, agar rad javobini olsa, sungra... Rad javobidan keyin Salo^iddin zargarning eshigi uning uchun ta^a-ta^ yopildi. Xurshida bonu tugul uning bosgan izlarini ^am kurolmadi!.. Keyin-chi? Keyin dorussaltana

kuchalarini larzaga solgav nogoralarning gumburi va karnay sadolari ostida amir Ibro^imbek ugli ot uynatib, Salo^iddin zargar darplrgga kirib bordi...
Usha o^pyum karnaylar na’ra tortib, amir Ibro^imbek ugli dabdaba va as’asa bilan Salo^iddin zargar e^ovli- siga ot uynatib kirib borganida, madrasai Ulugbekning osuda xonasida kuksini yerga berib yotgan ^alandar ^arno^iy mudarrislik saruposini yechib, egniga zeki janda kiydi, sallasini bir chetga ulo^tirib, boshiga kulo\ sundirdi-da, gadolar xonaso\iga ravona buldi...
Bu kurgiliklardan yuragi laxcha chug bulgan K^alandar, urnidan turib ketdi, telbalarcha atrofiga tikilib, yana utirdi.
Xayriyat, shu payt ichkari ^ovlining eshigi ochilib, muridlar ^urshovida Xoja Salofvddin zargar kurindi. Chol yana boyagiday pishis ^addini xoda yutganday tik tutib, oltin bandlik asosi bilan yerni duk-duk urib, K,alandarning yonidan utib ketdi.
Oltin jarangi ^uturtirgan battol! ^am ^alandarning sanotini ^ayirdi, ^am suyukli nevarasini baxti^aro g^ildi. Toki ^alandar Xurshida bonuga muyassar bulganida, uz sevgilisini telba sha^zodaning ^aramiga berib ^uimas edi. yu^. Uning ^ulida ulsa ular ediki, lekii sevgi­lisini xor ^ilmas edi...
—kuzingni och, devona. Uysungni xona^o^ingda urarsen. ^azrat chorlaydur seni!
Boshiga kigiz ^alpo^, oyogiga chori^ kiygan yosh murid uni ichki ^ovliga boshladi.
Ichki ^ovlining turida oldi ayvon muazzam koshena sad kutargan edi. X^ovlining Urtasiga koshinkor shiypon ^urilgan, shiyponning atrofidagi kumush favvo- ralardan otilib chi\^an suv chinni ari^chalarga ^uyilar, k^ator ustunlarga osilgan kuk-^izil fonuslar shu’lasida favvoralarning suvi kamalakday tovlanib, ajib bir manzara kasb etgan edi.
^alandar ^arno^iyni boshlab kirgan yosh murid uni derazalariga ipak narda tutilgan ^arshidagi uyga bosh­ladi, da^lizga kirgach, ung yedgldagi uymakor eщikka imo ^‘ildi: "Kiraver..."
1\alandar yuragi allanechuk bulib, eshikni ochdi.
Janob Xomush devorlariga ^irmizirang takaturkman gilamlari osilgan keng xonaning turida, sat-^at shoyi kurpachalar ustida, par^u yosti^larga kumilib yonboshlab yotardi. Boshida simobiy dastor, egnida sora baxmal tun
ustidan kiyilgan sorday oppo^ rido, ^ulida ogir tasbe^, kuzlari yumu^, u mudrab ^olganga uxshardi. Lekin ^alandar eshikda tuxtab, salom berishi bilan sal tulisha boshlagan ba^uvvat ^omatini rostlab utirdi, oppo^ pax- mo^ ^oshlarining ostidan sinovchan tikilgan kuzlarini K,alandardan uzmay:
—Kel, ollo^ gadoyi,—dedi.—Tortinma, balam, yu^ori ut.—Janoblarining ovozi nur yogilib turgan che^rasiday muloyim edi.
1\alandar, ^ullari kuksida, oyo^ uchida bir-ikki ^adam bosib, ^azratning ruparasiga tiz chukdi Eshik yana ochslib, ikki murid—biri dasturxon, biri katta kumush barkashda issis non, asal, meva-cheva kutarib kirdi. ^azrat yana kuzini yumib, muridlar chi^ib ketguncha sukutga toldi, sunp
—A^voling nechuk, darvesh?—deb suradi.—Arzing bulsa s^zla.
(ualandar boshini kutarmay bir ^imirlab ^uydi.
—Olloga shukur, pirim. Ollo^ gadoyida ne arz bulsin. Ustim but, ^ornim tu^, pirim...
—Bora kall o, butam. Inshoollo^, niyatingga yetgaysen. Ol, bolam, olloning nozi nematidan bazdamand bul...
K,alandar tashakkur bildirib, bosh egdi. ^azrat inda- may tasbe^ ugirishga kirishganini kurib, yer ostidan xonani yana bir bor kuzdan kechirdi. ^ammayo^ gul-gul yongan gidam, derazalarda bir !^at shoyi ustidan baxmal ^oplangan ogir darpardalar, nozik buyo^ yuritilgan guldor shiftda oltin k^andil, uymakorlik bilan yasalgan k,ubba- simon tokchalarda muna^ash idishlar, oltin barkashlar...
"Voajabo. Barcha gadolar pirim, deb yukuigan ^azrat- lariga bu kurk, bu utar dunyo zsb-ziynati ne kerak? Piri Murshid bobom Yassaviy aytmaganmu: