Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Intshrmsiz—jazosiz.
Temur Samar^andiy topib kelishdi. Cholning goridagi uchrashuvning indiniga kechasi KDpandar Ali ^ushchining oldiga yana keldi. Kelganda ^am va^imali gaplar topib keldi.
Masjidi jomeda dorussaltana ulamoi kiromlari yigilib, Mirzo Ulugbekni ayblaganlari, uning barcha ishlarini noshar’iy sanab, fatvo u^ilganini aytib keldi. Dorussaltanada ^andaydir k;ora gavgo boshlangani fatvosiz sam ayon, binobarin, fursatni boy berib bulmas edi. K^alandar yanagi kechasi un-un besh sandi^ bilan uch-turt tuya topib kelishni va’da ^ilib, xayrlashib chi^ib ketdi. Lekin saщsp^larni rasadxonaga olib kirish xavfli, la^imga esa sigmas, bittayu bitta yul—kitob- larni ^oplarga solib, tor la^imdan jarlikka olib chi^ish lozim. Bir uzi bu ishni udda ^ilolmasligiga a^li yetgan Ali K,ushchi istar-istamas sirni Miram Chalabiyga ochdi. Birgalashib kitob tanlashga kirishdilar. K,aysi kitobni kuliga olmasin, uni ^oldirishga kuzi siymas, nazarida ^ar bir kitob, ^ar bir ^ulyozma beba^o tuyular edi. Ali ^ushchi ^ulidagi asarni varak^pay-va- ra^lay, axiri ogir xursinib, joyiga k^uyishga majbur bulardi. Lekin navbat Movarounna^r donishlarining asarlariga kelganda chidab turolmadi: ustod eng mo^ir xatgotlarga kuchirtirib, kuk, ^izil, sari^ saxtiyondan jild yasattirgan bu ogir, nodir kitoblarni ^oldirishga vijdoni chidamadi... Donishlar donishi Abu Rayzon Be- runiy Muxammad ibn A^mad ^azratlarining pushtirang ipak matoga uralgan "Al-^onunal-Mas’udiy", "Mezon ul- ^ikmat" va "Kitob ussaydana”sining uzi bir i$on buldi. Shayxur-rais atalmish Abu Ali ibn Sino ^azratlarining "Kitobush-shifo", "Kitsbun-najot'i esa bir f^onra ^am sigmadi. Ustodning ipak ^ogozlarga chizilgan jadvallari bilan xattotlar ^ali kuchirib bitmagan risolalarini ^am i^onra solishning iloji bulmadi. Ularni k,alin kimxobga urab, alo^ida ajratib suydi. Kitoblar, kitob- lar, kitoblar...Mana, bulakcha ishlov berilib, ^ogozday mayinlashtirilgan o^u terisiga kuchirilgan ustodning suyukli risolasi "Devonu lugotit-turk". Mana, jannat- makon ^ozizoda Rumiy uz ^uli ila bitgan "Riyoziyot”i, malik-ush-shuaro atalmish Umar Xayyom ^azratlarining zarjal jildlik nozik she’rlar majmuasi. Uning yonida esa allomalar sarboni Abu Abdullo Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy ^azratlarining baxmalga uralgan "Kitob. al-muxtasar fi ^isob al-jabr val-muxobala"si...
Ustod joniday suygan, sosh-kuzlariga surtib upitan bu kitoblarni ^anday tashlab ketadi? Erta bir kun bu kitoblar yu^ bulsa ustodga ne deb javob beradi?..
Ali ^ushchi tanlab olgan asarlar kutubxonadagi kitob na ^ulyozmalarning undan biricha ^am kelmas, lekin shuning uziyo^ ^ir^ ^opdan oshib ketdi. Ular oldin bu ^oplarni birinchi oshyonadagi ^udus;a olib tushishdi, sung, ^ullarida sham, zimiston kambar la^imdan jarlik- ka tashiy boshladidar. Kech^urun, gira-shira ^orongilikda boshlangan bu ish, tun yarmidan oshganda bazur tugadi. Sal utmay, sandi^ ortilgan tuyalarni yetaklab K,alandar bilan usta Temur Samar^andiy kelib ^olishdi.
Turtovlashib kitoblarni sandi^larga joylashdi. ^ar bir sandiku^a ikki yarim-uch fondan kitob ketdi. Un olti sandi^ kitobni turt tuyaga ortib, ustiga g^urus pichan bosishdi. Kitobning nechoglik ogir bulishi ^am shunda bilindi: uch-turt botmon, yukni pisand ^ilmaydigan nor- guyalar, kitob tuda sandi^ar ostida ogir tebranib, arang ^uzgaldi...
Mana, kechadan beri ular yulda. Bugun, jilga buyidagi yongo^zorga tuyalarni chuktirib ^uyib, dam olishdi. Bu yerlarda odam siyrak bulsa ^am, ^ar e^timolga ^arshi kunduz yurishmadi. Movarounna^r boshiga k;ora kunlar gushdi. ^ammayo^da aygo^chi, ^ammayo^a josus. E^tiyot shart. Yana uch-turt farsa^ masofani eson-omon utib, "Ajdar gor’Ta yetib olishsa bas, u yogi, xudo xogutasa, ishlari ungidan keladi...
Ali uushchi "Ajdar gor" ni bundan un besh-un olti yil mu^addam kurgan edi. Ili^ kuz fasli edi. Arxar ovini yaxshi kurgan Mirzo Ulugbek, ellik chogli ma>;ramlar bilan Urgut toglariga ovga chi^an edi.
Erta sa^ar arabiy argumokutarga minib olgan navkar- lar yugurik tozilarini ergashtirib, toglarga chig^ib ketar na gala-gala arxarlarni ^urshab olib, soylarga ^aydab >ushar, ^ullarida kamon, archa panasiga yashirinib olgan beklar va amirlar pana-panada turib, ^urkak jonivor- larga us uzishar, kech^urunlari esa, otib olingan arxar (ushtidan tandir kaboblar pishirilar, kum-kuk archazor- larga tikilgan ipak chodirlarda tong otguncha bazm ^ilishardi...
Go^o kamonkashlar yordamidagi "ov" joniga tskkan Mirzo Ulugbek, uch-turtta eng ya^in dustlarini ergashti­rib toglarga chi^ib ketardi. Bir kun u Ali V^ushchi bilan amir Arslonga otlarni egarlab, ov anjomlarini shay-
lashni buyurdi. Aksiga olib, usha kuni ^avo buzilgan, sovu^ shdmol kutarilgan edi. Lekin ertalabdan g^ovogi ochilmay, xomush yurgan Mirzo Ulugbek togda chigdach, peshanasidagi ajinlari yozilib, labiga kulgu yugurdi. U ogdashday guzal, oppog^ arabiy argumogini choptirib, dam soylarni kechib utar, dam dovonlarga chi^ib, ipakday mayin tovlangan urikzor va yongo^zorlarga, $amon ba^orgi latofatini y$datmagan yam~yashil yaylovlarga uzo^-uzo^ tikilib solar, lekin Alilar yetib borishi bilan yana ot choptirib ketar, guyo ov ^am esidan chig^ib, tabiatning fusunkor guzalligiga maftun bulib ^olganga uxshardi. Baxtga g^arshi, sal utmay kukdagi bulutlar g^ukdaashib, yomgir savalay boshladi. Bir zumda togu tosh orasida jilgalar shardaradi. Ali K,ushchi bilan amir Arslon Mirzo Ulugbekni g^uvib yetib, ^aytishni masla^at silish- di. Davlatpano^ rozi bulib, otining jilovini org^aga burdi. Lekin xuddi shu payt, su^mog; buyidagi archazordan ikkita katta arxar otilib chikdi-da, toshlarni sharag;- shuru^ g^ilib, pastga g^arab uchib ketdi. Buni kurgan Mirzo Ulugbek arabiy argumogiga achchis samchi bosdi... Ali K^ushchi uz iga kelib: "Tuxtang, on^azratim!" deguncha bulmadi, Mirzo Ulugbek archazorga shungib, kuzdan goyib buldi. ,
Ali T^ushchi ^am otiga g^amchi bosdi. U ust-boshi shalabbo bulib, archazordan chigdanida Mirzo Ulugbek pastda shar^irab og^ayotgan soydan utib, ikkinchi g^irning yonbagrida ot choptirib borar, undan ancha oldinda ikkita arxarning shoxlari kuzga chalinardi... Ali ^ushchi: "Tuxtang, ustod, sel}"—deb ba^irganicha jilgalarni ke­chib, shardarab osayotgan soyga g^arab ot choptirib ketdi. U bir la^zadayos loy^alangan soy buyiga yetganida or^adan: "Alouddin! Ali!"—deb chak^irgan tovush keldi. Lekin tuxtashning iloji bulmadi. Balandlikdan shamol- day uchib tushgan asov ot zarb bilan uzini topdanga urdi, alla^anday tosh va xarsanglarga urinib, g^og^ilib- surinib bulsa ^am, soyning u yuziga utib oldi. Ali K^ushchi shundagina or^asiga ugirilib g^aradi: amir Arslon tarxon soyning u yuzida ot uynatib turar, g^ora aygirini ^amchilab, bir nima deb dach^irar, lekin zorli kishnab, osmonga sapchigan argumok, ^aydarib o^ayotgan asov sel ga betlayolmas edi...
Amirning suzini eshitishga fursat yug; edi. Ali K^ushchi arxarlar yitsitib, yul solib utgan chakalakzordan ot choptirib ketdi. Yomgir tobora kuchaymo^da, baland chussilardan sharsirab otsib tushayotgan jilgalardagi suv tobora kupayib, sammayosni sel bosmosda edi, Asyon-asyonda momasaldiros saldirab, tof chussilari upirilib tusha- yotganday bular, yashin chasnab, borlis bir zum yorishar- di-yu, yana sorongilashardi..,
Arxarlar sor ketmagan tik chussilarga yul olgan, ular utgan joylarda singan shox-shabba siyshayib, yotib dolgan yosh archa va irgaylar kurinib turar, lekin kupikka tushgan argumos tik chussiga sarab chopolmas, sal utmasdanos ossoslanib solardi... Ana, oldinda sar biri gumbazday-gumbazday chung soyalar, gadir-budur xar- sang toshlar kurindi, Bir-birining ustiga salashgan bu chung soyalar pastga sarab siygpaygan, guyo sozir aganab tushib, sammayosni zeru zabar siladiganday tuyulardi. Arxarlar bu soyalar orasidan utsa utgandir, lekin ustod-chi?
Ali K,ushchi dir-dir titrab, yurolmay dolgan otidan tushib, k^z ochirmas yomgir ostida sarshisidagi kjsak soyani aylanib utdi; soyaning bir tomoni upirilib tushib, tubsiz upson sosil silgan edi... Ali K,ushchi dayroy bulib tuxtadi, tuxtadi-yu, ungurda bir narsa simmrlayot- ganday tuyulib, jonsolatda:
—Ustod!—deb sichsirib yubordi. Shu zasotiyos saerdan- dir yatsindan Mirzo Ulugbekning sorgin va su von chl i ovozi keldi:
—Ali ^ushchi! Azizim!
Ovoz pastdagi ungurdan emas, saerdandir yusoridan kelardi. Ali 1sushchi ikki chung tosh oraligidan emaklab utib birinchi soyaning tepasida, siyshayib solgan xar- sangtosh osgida, tugrirogi, sandaydir sorongi ungurning ogzida turgan ustodni kurdi. Uning boshida salpogi yus—yalang bosh, os tuyaning junidan tutsilgan chakmoni shalabbo, lekin kuzlarida bulakcha bir sayrat porlardi.
—Fop!—dedi u, nechundir vatsimali shivirlab.— ^ududsiz bir gor, Ali ^ushchi!
—Uzingiz omonmisiz? Otingiz sayda, ustod?
—Yitsildi!—Mirzo Ulugbek pastdagi sorongi upsonga ishora sildi.—Beri yur, Ali!
Shu payt ust-ustiga yana chasmos chasdi-yu, zim-ziyo gor bir zumga yorishdi. Gorning ogzi tor bulsa sam ichi keng, subbasimon edi.
—Kiramizmi?—dedi Mirzo Ulugbek. Ali K,ushchi uning ovozidagi taraddudni sezib, gorga birinchi bulib sadam suydi.
Gordan "parr" etib uchib chi^san kuk kaptarlar uni bir chuchitib, pitir-pitir ^ilib osmonga, parvoz k;ildi. Kuzlar sorongili^a urgangach, gorning ^ushlar uya ^uygan ^ubbasimon shifti, yerda sochilib yotgan eski uyalar, ^ushlar pati kurindi.
—Korrali tosh top, Ali! Ut yo^mo^ kerak!
Ali ^ushchi yerni paypaslab ikkita ^irrali tosh topdi. Mirzo Ulugbek chakmonining ^ultigidan ozgina tivit yulib, pilik yasadi. Pilik ut olgach, uni k;uru^ chuplarga tutib, gulxan yosishdi. Gulxan shu’lasida yaltiro^ k^k- ^izgish toshlardan barpo bulgan gor galati jilolanib, yar^irab ketdi.
Gor chindan >;am cheksiz, u sirli la^imday ungur bulib, to^a kirib ketar edi. Ali K,ushchi kuylagini ^ilichiga boglab, mash’al yasadi-da, ungurga kirdi. Ilon iziday egri-bugri bulib ketgan bu zimiston kambar la^im buylab un besh-yigirma ^adamcha yurilgach, yulda yana bir ungur paydo bulib, pastda bosh^a bir gor kurindi... Ali ^ushchi xiyol ikkilanib turgach, belbogini yechib, bir uchini a’lo^azratlariga tut^azdi-da, bir uchidan uzi ushlab, ungurga tushdi. Fop chu^ur emas edi. Ali ^ushchi kukragigacha osilib tushganda oyogi yerga tegdi. Bu gor birinchisidan ^am keng va baland bulib, devorlari xitoy chinnisiday sillik; oppo^ marmar bilan ^onlangan edi. Lekin eng ^izigi—bu gorning oxirida yana bir krrongi tuynuk kurinar, yana sal yurilsa, uchinchi gor paydo bular edi. Ali 1^ushchi unga z^am utmo^chi edi, Mirzo Ulugbek unamadi. Ular bosh^a va^t ^aytib kelishga azdlashib or^aga ^aytishdi. Lekin usha kechasi Samar^anddan noxush xabar keldi-yu, ular ovni tashlab, dorussaltanaga k,aytish- ga majbur bulishdi...
Bu vo^sa sodir bulganiga un besh yildan oshdi. Lekin - tog orasidagi bu sirli ungur uning esidan chi^magan edi. Usta Temur Samar^andiyning gorsimon kulbasiga kirishi bilan "Ajdar gor” esiga tushgani z^am shundan. Shak yu^, bu nodir xazina Samar^andning uzida yashirilsa ^am bulardi. Lekin ez^tiyot shart, butkul jaz^on donishmand- larining a^l-idroki mujassam bulgan bu noyob asarlar yomon kuzdan yirozfoz^ turgani ma’z^ul. Evo^! Nodon bid’atchilar z^ulida bunday xazinalardan z^anchasi zeru zabar bulgan. Rum va K^o^ira, Beypin va Bagdod xazina- larida yigilgan ne-ne kitoblar, ne-ne a^l durdonalari utga yo^ilgan!..
\a, bu xazina uchun "Ajdar gor"dan yaxshi joy ftyij!

Bu notinch kunlar utsin. Agar z^a^ taolo inoyat z^ilib,
taxtda Mirzo Ulugbek $zi z^olsa, nur ustiga a’lo nur. Yus, taxtni sha^zoda mutsim egallab, ish tanazzulga yuz tutsa... yaxshi zamonlar kslguncha bu kitoblar ona z^ur- sogida yotgan boladay xotirjam yotadi. Ish^ilib, Ali ^ushchi adashib z^olmagay...
Yuz^, Ali 1^ushchi umrida bir kurgan joyidan adashgan emas!..
Mana, usha kuz Mirzo Ulugbek bilan ovga chizdanda chodir z^urib bir z^afta turgan yaylov! Atrofi baland z^orli chuz^ilar bilan uralgan keng yaylov z^andaydir bulakcha, iloz^ii sukutga chumgan, faz^at chigirtkalar chirillaydi. Yulduzlar aks etgan jilganing oz^ista shil- dirashi z^uloz^a chalinadi...
}^a, xuddi $sha yaylov! Z^u ana u z^ir yonbagriga sator ipak chodirlar tikilgan, pastga, soy etagiga sogimli og; biyalar boglangan edi...
Ali ^ushchi ushanda ipak chodirlar tikilgan ^ir yon- bagridan utarkan, nechundir yuragi "jiz" etib, kungli bir xil bulib ketdi. U maz^al bilak kuchga, yurak surga tuda, ilm va \ayot ishkdzda yongan masud yoshlik choglari edi. El-ulus osoyishta edi. Ali \ushchi bilan Mirzo Ulugbek z^ali kup ulut- ishlar z^ilish, ilm bobida kup nodir asarlar yaratish, kup kashfiyotlar bunyod etish niyatida edilar... Y illar kuz ochib yumguncha utib ketdi. Usha ilig; kuz kunlari, sokin, seryuldue kechalar ustod bilan mana shu adirlarda tanz^o aylanib chizgan rejalari, yoshlik orzula- rining yuzdan biri z^am ruyobga chi^madi. ^ayz^ot, shunday shafkdtsiz, mezuz-muruvvatsiz ekan bu tsskari dunyo...
Ali 1^ushchining esiga yana Salo^iddin zargar tushib, yuragini alamli dud chulgab oldi. Ustoddan shuncha yaxshi- lik kurgan bu ota-bolaning bunday kufrona ne’matlik silishi uni \ar eslaganida bir z^iynar, iztirobga so- lardi. Yolgiz shu ota-bola bulsa z^am gurga. Ali K^ushchi usha kuni mavlono Mu^iddinnikidan saytayotib, yana bir mash’um votseaning shoz^idi buldi... Xayolan z^amon Sa- lo^iddin zargar bilan baz^slashib borayotgan Ali K^ushchi "Sho^izinda" sabristoniga ya^inlashganida, kimsasiz tor kuchalarning biridan yelkasiga xurjun tashlab, egniga z^uroz; chopon kiyib olgan bir gado chi^ib soldi.
Ali K,ushchi oldin unga ztibor bermadi, lekin gado shoshsalog^lik bilan orz^aga tisarilganini kurib, beix- tiyor tuxtadi. Gado z^am istar-istamas tuxtadi-yu, z^ul z^ovushtirib, galati ishshaydi.
—E, e, e, mavlono Ali ^ushchi... assalomu alaykum! Tasanno! Tasanno...
Ali K,ushchi uz kuzlariga ishonmay angrayib ^oldi: egniga juldur chopon, boshiga piliklari tuzib, paxtasi chi^ib ketgan eski tasya kiygan bu "gado"... dorussaltanada nomi chizdan shoir Miryusuf Xilvatiy edi.
—Sizga ne buldi, birodari aziz?
Miryusuf Xilvatiy kuzlarini alang-jalang ^ilib, yon-veriga ^arab oldi.
—E^tiyot shart, mavlono. Sha^zodai valiazd yolgiz Mirzo Ulugbekni emas, uning barcha mu^arrablarini tazyivda olmogi mumkin. Kaminaning nasi^atiga kiring: fa^ir banda panada. Bu ^iyomat-^oyim bosilguncha sha- ^ardan chi^ib, garibona kun utkazib turmo^ darkor, — Miryusuf Xilvatiy shunday dedi-da, yelkasidagi xurju- nini gugrilab, sarshidagi tor kuchaga kirib ketdi. Ali ^ushchi uning or^asidan angrayib ^arab ^olarkan, shu yil ba^orda "Bogi maydon”da berilgan bir ziyofat xiga tushdi. Butun sha^ar ilm a^i, mash^ur shoirlar, xonan- dayu sozandalar yigilgan bu bazmi jamshidda Miryusuf Xilvatiy a’lo^azratlariga atalgan bir she’rni u^ib bergan edi. She’rning oxiri ^amon esida: