Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Mug^arrab-us sultonlar—eng yatsin kishilari.

xayolini buzishni istamas edilar. Yolgiz sha^zoda Abdul’- aziz ustiga yulbars terisi yopingan badaviy argumogini achchik; ^amchilab, dam oldinga, dam yon-verdagi ^irlarga choptirib chi^ar, u uzini betashvish, beparvo kursatish- ga urinar, lekin alla^anday xastalik chukkan kuzla- ri bejo cha^nar, ^albi sarosimada ekani krnsiz sunik yuzida shundo^ aks etib turardi. Lekin Mirzo Ulugbek ugliga ^aramas, u ^amon notinch xayollar girdobida tul- ganar edi.
Jay^un safaridan ^aytganidan beri ^antarib suyil- gan arabiy os bedov kumush suvligini chaynab beto^at talpinar, depsinib yul^inar, bu keng dashtda yedppday uchgisi kelardi. 0^ bedov yul^inib sakraganida uning peshanasidagi kokiliga boglangan tilla ^ungiro^chalar nafis jiringlar, kumush egarga ta^ilgan nozik ^al^acha- lar ajib ovozlar chi^arib shaldirar, lekin Mirzo Ulugbek bularning ^yech birini eshitmas, u ^atto suyukli o^ bedovi yul^inib oldinga talpinayotganini ^am sezmas, fa^at uzi pay^amagani ^olda, ^ulidagi ipak tizginni markam ushlab utirardi.
Avvalgi kuni kechasi gam-andu^dan uysusi ^ochgan Mirzo Ulugbek eski kitoblarni varag^pab utirib, garoyib bir ^ikoyatga kuzi tushdi. Kunlardan bir kuni dongi olamga ketgan ^ind podshosi uzining eng ya^in ma^ramlari bilan ovga chizdanmish. Ma^ramlari orasida yolgiz. ugli ^am bor ekan. Podsho yelkasiga suyukli ^ora burgutini sundirib, dare yo^alab ot choptirib borarkan. Oreada amirlar va navkarlar chopib kelarkan. Podsho uzo^lashib ketayotganini kurgan navkarlaridan biri: "Podpisi olam, tuxtang, bu tu^aylar xatarli, samishzorlarda yulbars bor", deb ^ich^iribdi. Lekin podsho uning gapiga ^ulok, solmay oldinga intilibdi. Argumogiga achchi^ ^amchi bosib tu^ayzorga ot soldirib ketibdi. Banogo\ ot tuyoslari tagidan ikkita tillarang tulki chi^ib ^ochibdi. Podsho argumogining boshini k;uyib, g^uvib borarkan, tulkilar oldin turttaga, keyin sakkiztaga aylangan, ba’zilari guyo uni mazax ^ilayotganday boshlarini burib, tirjaygan emish. Shunda podsho dargazab bulib, u;anot ^o^ib tal- pingan suyukli burgutini *;uyib yuboribdi. Lekin osmonga chshdan suyukli burguti ot tuyogugari ostida jilpanglagan tulkilarga emas, uning uziga ^amla silibdi. Podsho jon achchigida xanjarini sugurib olib, burgutga ustalibdi. Ammo burgut chap berib uning ung kuzini uyib olibdi-yu, chap kuziga chang solibdi. Podsho dodlab yolgiz kuzi bilan
^apaca, i^opa burgut emas, sora libos kiyib burgut ^iyofasiga kirgan uz farzandi bulib chi^ibdi...
Mana ikki kun buldi, bu ^ikoyat xayolidan kutarilmaydi. ^ozir ^am shu xikoyatni uylab borarkan, nechundir bundan chorak asr mu^addam ^ipchsi; xoni Ba- ro^xon unga ^arshi bosh kutarib chiodanida kurgan yomon bir tushi esiga tushdi. Bu tushi Say^un buylarida, Yassi va Signo^ sha^arlari uchun bulgan jangu jadalda ruyobga chiedan edi!.. Mana, usha tushni kurganiga salkam chorak asr utdi, lekin ^anuzgacha esidan chi^maydi...
Yoshi un beshga tulmasdano^ Movarounna^r taxtiga utirgan Mirzo Ulugbek guyo Yassi sha^rida, Piri Murshid Yassaviy ma^barasi tepasida uynab yurarmish, tugrirogi, nosuyukli xotini Ugabegimdan ^ochib ma^bara tepasiga chi^ib olganmish. Xitoyi ipak matolarga urangan, sulo^lariga ogir ^indu ziraklari, ^ullariga bagdodi oltin bilaguzuklar tadan, burni puchu^, xunuk Ugabegim Mirzo Ulugbekni 5;uvib daxmaning tepasiga chi^armish, etagiga yopishib, zino ^ilishga da’vat etarmish. Shunda Mirzo Ulugbek uzini lojuvard gumbaz ustidan pasgga otarmish, lekin yerga ^ulab tushmas emish, nogatoy sanot paydo kilib, k^ush bulib uchib ketarmish. Ammo Ugabegim ^am kalxatga aylanib, uni yana ta’kib ^ilarmish...
Mirzo Ulugbek uzini Yassi boglariga urarmish, lekin kalxat ^iyofasiga kirgan Ugabegim dar^ol boglar ustida paydo bularmish. Mirzo Ulugbek undan sochib yana loju­vard gumbaz tepasiga ^unarmish. Shunda ^abrdan bobosi Amir Temurning uktam ovozi yangrar emish.
—>^oy, sha^zodai valia\dim Muxammad Taragay! ^ayga ^ochursen? Tuxta!
Mirzo Ulugbek sarasa ^abr ustida jannatmakon Piri Murshid emas, bobosi Amir Temur turar emish! Egnida sora movut chakmon, boshida uchi nayzasimon mis dubulga, belidagi kama ryada oltin sopli ^ilich, bobosi sovogini solib, dargazab bulib turarmish.
—Sulton Muxammad Taragay!—dermish u, ^ovogi szil- may.—Men seni un turt yashar chogingda Movarounna^r taxtiga ut^azganimda umidim shu edimi? ^ani ayt-chi, Movarounnazd sultoni: men bu dashti azimda Xoja A^mad Yassaviyga bu mak;barai muazzamni nechun surdirdim? Murodim ne edi manim?
Uni ^amisha erkalab gapiradigan bobosining tovushi- dagi bu Mirzo Ulugbekni seskantirsa ^am, uzini bosib javob berarmish:
—Bu ma^barai muazzamni ^urdirishdan muddaongiz ul piri murshid Xoja A^mad Yassaviy ^azratlarining pokiza ru^ini shod etmo^dur, g^iblago^...
—T^a, pokiza ru^ugarini shod etmok;!—deb kularmish Amir Temur.—Bu ma^barani tiklamosdin yana bir muro- dim: birlamchi, g^ora xalsni, ikkilamchi, Oltin Urda ila 1^almos va Dashti K,ipcho^ xo^onlarini titratmo^ edi!.. Notinch sora xals bu da^mai muazzamni kurib da^shatga tushsin, tunu kun tiz chukib tavof g^ilsin, zeki ganimlarim bulmish Oltin Urda ila g^almo^ xo^onlari esa mening sar^adim shu ma^obatli mak;bara ekanini bilib daf bulsin, ani bosib utmo^dan ^ayi^sin, deb barpo etgan edim buni! Attang! Oltin taxtimni senga ishonib topshirganimda ne buldi? Ana, pastga *;ara! K^uzgun Baro^bek suvoriylari sha^arni zabt etar, bu mu^addas dargo^ni toptar, xor g^ilar!
Bobosi g^altiro^ bosib, ^isi^ kuzlarida ut cha^nab, sha^arga imo g^ilarmish.
Mirzo Ulugbek i^apaca, atrofidagi sha^ar kuchalarida, ikki yoni rasta mavzelarda g^almok;bashara suvoriylar, oysimon egri ^ilichlarini uynatgan yasovullar suron solib ot uynatishar, uylarga ut ^uyishar, g^ammayok; dud va yongin ichida dolgan emish.
—Movarounnaz^r ut ichida g^oddi!—bagrgrarmish bobosi. — Sen esa bu orsiz xotining birlan bu mozor ustida besharmi e$ayo uynashib yurasen! Bilib g^y: boshingga bu tojni men ^undirgan edim, men olib tashlaymen!.. Yo bu badxoeutarni sar^adimdan daf etasen, yo tojimni saytarib berasen!
Amir Temur ^aed> bilan unga tomon yurarmish. Mirzo Ulugbek daeupatga tushib, org^aga tisarilarmish... U guyo asfalasofilinga ^ulayotganday bulib uygonib ketdi... Lekin ushanda uni bu mud^ish tushdan ^am kura kupro^ ^ayratga solgan narsa shu buldiki, tong paytida olis Yassidan uning ^uzuriga un nafar yigit are g^ilib kel- di: Say^un so^ilida kuchmanchilik g^ilib yurgan Baro^bek botir Yassi va Sienok; sha^arlarini zabt etib, sha^ar tevaragidagi gulday gunnlogugarni talon-taroj guglgan emish.
^ayratga tushgan Mirzo Ulugbek usha za^otiyo^ lashkar tuplab, Baro^xonga sarshi yurish boshladi. Shu shosh^alogugik sabab buldimi, boshg^ami, Signok; yonida, Say^un buylarida bulgan suronli jangda kurgan tushi ruyobga chigugi. Agar tunda Ali K,ushchi aytgan ^alandar ^arno^iy uz yigitlari bilan dashti gushchogugar safiga
■rib kirib, otining jzzlovidan tortib olib chiz^ib ketmaganida, Mirzo Ulugbek e^timol uz ganimi Baroz^xon kuliga asir tushib, sharmandai sharmisor bulardi...
Yo rabbiy! U id a u tush, bu safar bu z^ikoyat! Undagidan \am daz^shatli z^ikoyat! Bir kuzini uyib olib, ikkiichi kuziga chang solgan sora burgut! Ishz^ilib, uzing shafe bulgaysen, xudovandi karim!
Mana bir ?;afta buldiki, u z^ar kecha zoyicha kuradi, yulduzlar z^arakatini kuzatib, uz taz^irini bilmo^ni istaydi, lekin ani^ bir fikrga kelolmaydi: ilgari < utday oydin kurinadigan narsalar endi alla^anday tuman bilan uralgan... Yo kuk unga uz sirlarini ochishni ■ ilamas, yo uning az^l kuzgusi xiralashib dolgan.
Miyasi govlab ketgan Mirzo Ulugbek boshini kutarib, gn-veriga z^aradi. Oftob kuriimas, osmonni sora budut ^oplab olgan edi. Dalalar va adirlarda, urib olingan bugdoyzorlarda, z^atto olis-yaz^indagi boglarda biron-bir odam z^orasi kuzga chalinmas, z^atto z^irlarda mollar z^am kurinmas edi. Guyo Mirzo Ulugbek lashkari emas, talanchi krushin bostirib kelayotganday tirik jon borki, bari z\ochib in-iniga kirib ketgan. ^a, fuz^aro bobosi Amir Temur davridayo^ jang-jadaldan bezgan, yuragi zirz^irab dolgan. Bu zaushin, yulni changitib, k,ir va adirlarni podaday z^oplab ketayotgan bu lashkar kimniki, ma’rifat- narvar shoz^ Mirzo Ulugbeknikimi yo shaz^zoda Abdulla- tnfnikimi, yo boshz^a bir beshafsat xosonning bosz^inchi suvoriylarimi—fuz^aro buni bilgisi kelmaydi, u urush- dan charchagan, sho^larning z^atlu z^irginidan bezgan!..
Mirzo Ulugbek ogir xursinib oldinga, kukimtir tuman orasida elas-elas kuzga chalingan toglarga tikildi. Ylgarvzlab ketgan zaushin kurinmas, fasat oldindagi yasen |\ir va adirlarda ot uynatib yurgan suvoriylar guruz^i kuzga chalinar edi, xolos.
Kukimtir tuman orasidan elas-elas k^ringan dovon ortida ajdodlarining zorti yotibdi. Raz^matlik bobosi Amir Temur z^am, Mirzo Ulugbek z^am kuzena Keshga budakcha mezdz z^uygan edi. Keshda, Amir Temur z^ukmi bilan barpo bulgan Oz^saroy daxmasida barlos urugi yudagonlarining xoki yotibdi! Bobosi Amir Temur bir- lamchi—dorussaltana Samarz^andni obod z^ilgan bulsa, ikkilamchi—uz ona shaz^ri Keshni obod sildirgan, tuman orasidan bazur kurinib turgan dovon etagzzda esa odam kirsa adashib z^oladigan "Bogi biz(ipzt"ni barpo z^ildirgan •di. Chzpadan z^am biz^ishtga uxshagan bu bozda olis Misriya xurmolariyu xushbuy xitoy olmalarini, ^indistondan esa ajoyib banan daraxtlarini keltirib ustirgan edi. Bogda, tog etagidagi xushbuy archazorlarda shoxlari z^ulochga sigmaydigan arxarlar, uynoz^i kiyikchalar, kuzlari ma’sum oz^ular gala-gala bulib yurardi. Tinizd shaffof bulo^larda, marmardan yasalgan z^ovuzlarda oltin bal izuchal ar suzardi... Bobosi Temur z^iyin safarlardan charchab z^aytganida, aksariyat shu bogda ^ordis chi^arar, tog yonbagridagi xushbuy archazorlarda ov z^ilar, xorijiy ulus elchilarini z^ayratga soluvchi shoshona ziyofatlar, ma’rakalar utkazardi... Kim bilsin, ^ozir bu bogda uning z^ushini turibdimi ye sha^zoda Abdullatifning lashkari zabt etib, z^ammayoz^ni paykoy ^ilmokdami?.. Boya peshinda amir Sultonsho.\dan xabar olgani ketgan suyukli navkari Bobo ^usayn Ba^odir e^anuzgacha z^aytmadi...
Kimdir or^adan kelib uning tizzasiga z^ulini z;uydi.
—A’lo^azratlari afv etsinlar... K^unmoz^ darkor. Na- , mozi asr sazo bulur...
Oftob botgan bulsa kerak, tevarak zderongilashib • dolgan, z^avo sovib. yana kechagiday etni junjiktiruvchi izgirin boshlangan edi.
Mirzo Ulugbekning kuzi sha^zoda Abdul’azizga tushdi. i Boya ot uynatib yurgan sha^zoda endi ^unduz yezjali suvsar pustiniga uranib, otda gujanak bulib utirardi. U az ruzi azaldan shuiday—dam shod-xurramlikdan olamga sigmay ^ovli^adi, dam gam-andu^ga chumib, majnunsifat bulib k^oladi.
—Saroybon z^ayda?—dedi Ulugbek ugliga.—Tuxtamozda’ farmon ber! ■
Sal utmay, orsada nogora tovushi yangradi. Lashkar, katta yulning ikki tomonidagi yalanglikda tuxtadi.;, Unlik va yuzliklarga bulingan zaushin z^ar joy-^ar joyda_; tuxtab, gulxan yo^ib, ovk^at pishirishga tutindi. ^avoda tezak va shuvoi; z^idi anz^ib, izgirinning sovu^ nafasini xiyol bosganday buldi.
A’loz^azratlarining yuz kishilik ipak saropardasini yulning sul tomonidagi "K^ro^chi tepa” degan z^irning etagiga tikishdi. Undan pastrozda saroy mazdzamlarining chodirlari tikildi. Bakovullar saksovul yoz^ib, nayzadan uzun sizslarga butun-butun nimtalarni z^adab kabob pi­shirishga kirishishdi. Odatda bunday yurishlarda kechv^urunlari barcha amirlar, beklar, yurishda ishtirok etgan sarkardalar va arkoni davlatlar a’loz^azratla- ' rining yuz kishilik ipak chodiriga taklif z^ilinar edi.
Bakovullar dasturxonga eng yaxshi taomlar tortishar, oltin kosalarda boda va simiz kupirar, kso mashtodlar va razdosalar taklif ^ilinib, bazmi jamshid tong otguncha davom etardi. Lekin ^ozir Mirzo Ulugbekning kungliga k,il ^am sigmas edi. U namozi asrdan keyin tamaddiga yolgiz shayxulislom Bur^oniddin ^azratlarini taklif etdi. Shayxulislom Bur^oniddin guir^larga bor- gan, soch-so^oliga bitta ^am os oralamagan, kurinishdan nimjon bulsa ^am, i^tidorli odam edi. U nadari buzrukvori shayxulislom Isomiddinday dono va zakiy murshidlardan bulmasa-da, ^ar ^alay, Mirzo Ulugbekka sn bosib, uni mutaassib shayxlarning fis^i fasodlaridan mu^ofaza g^ilib kelardi.
Shayxulislom Bur^oniddin beda ustiga tushalgan gi- lamni bshщ-bils bosib turga utdi. Tilla sandilga terilgan shamlardan yop-yorug chodirda yolgiz ota-bola utirishar, Mirzo Ulugbek 2$am, sha^zoda Abdul’aziz »;am boshlarini osiltirib, xayol ummoniga shungishgai edi.
Shayxulislom Mirzo Ulugbekning yonidan joy olarkan:
—Sizga ne buldi, davlatpashs?—dedi uning ma^zun chssrasiga tikilib.
Mirzo Ulugbek boshini kutarib, shayxulislomga savol nazari bilan k^aradi.
—As-salotin zillallo^u fil arz!—dedi shayxulis­lom.—Ya’niki sultonlar ollo^ning yerdagi kulankasidur. Inshoollo^, ishingiz ungidan kelur. Bu gam-andu^ sizday so^ib^ironga yarashmaydur, on^azratim!
"Bular meni talvasaga tushgan, deb gumon ^iladur. Goju taxtdan ayrilib ^olishdan sur^adi, deb uylaydur. O, xom sut emgan odamlar, odamlar!.."—Mirzo Ulugbek sr ostidan ugli Abdul’azizga kuz tashladi, guyo undan iymanganday:
—Andu^ chekmay ne ^ilay, ta^sir?—dedi.—Bandai sjiz pushtikamarimdan boltan farzandim bilan urush- mo^damen, saltanat talashmovdamen...
Shayxulislom ogir sallasining pechini orsaga tashlab sekin bosh chay^adi.
—Uz ^iblago^ining irodasi farzand uchun farzi ayndur¹. Aning irodasiga bosh egmagan farzand ustidan \ukm chi^armo^ padar uchun ^am farz, ^am ^arzdur, davdztpano^!