Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Chovgon—tup uyini.
^am Tillabibi uning or^asidan ^olmas, go^o: "E^tiyot bul, butalogim!" deb k;ich^irgancha asov otlar orasiga kirib ketar edi. Enasining bu ^ili^laridan uyalgan Ali V^ushchi ^archand iltimos ^ilmasin, yalinib-yolvormasin, ^atto ^atgis-k^ru^ suzlamasin, foyda bermas, Tillabibi: "Butalogim’" deb ^ich^irganicha or^asidan yugurgani yugurgan edi...
Ali V^ushchining xayolini yana mavlono Mu^iddinning yiglamsiragan tovushi buldi:
—Dilingizga ozor bergan bulsam, kschirgaysiz, ^abi- bim. Ne ^ilay?..
Ali K^ushchi indamadi. Shu payt tashsarida, ^aerdadir olisda, dukur-dukur oyo^. tovushlari eshitilganday buldi. Ali V^ushchi nafasini ichiga yutib devorga suyandi. Mav­lono Mu^iddin $am ^i^illashdan tuxtab, birdan jimib k,oldi. Tash^aridagi gurs-gurs щadamlar ya^inlashib ogir k;ulflarning shara^-shurugi sukutni buzdi.
"Uzing shafe bulgaysen, parvardigor!"—pichirladi mav­lono Mu^iddin. Ali V^ushchi ^amon devorga suyanib tikka turar, yuragi uvishib, oeiyiapn ^altiray boshlagan edi.
Temir ^oplangan ogir eshik o^ista gichirlab ochilib, ^ulida sham ushlagan zindonbegi, uning ketida ikkita sipo^ kurindi. Ali K^ushchi shamning xira shu’lasida amir Sulton Jondor bilan gilay yasovulni tanidi. Amir Jondor tash^arida soldi, gilay yasovul esa zindonbegi- ning ^ulidan shamni olib ichkariga kirdi. Shamni boshi uzra baland kutarib:
—Mavlono Mu^iddin! V^aydasiz?—deb suradi.
Xonaning bir burchida gujanak bulib yotgan mavlono Mu^iddindan sado chi^madi. U be^ush yi^ilib ^olganga uxshardi.
—Gung buldingmi, mavlono?—dedi gilay sansirab.— So^ibi karam davlatpano^imning inoyati-la ^ibsdan ozod bulding! Tur urningdan!
—Labbay? ^a, ^a!..—Mavlono Mu^iddin, gilayning suziga ni^oyat endigina tushunganday apil-tapil urnidan turdi. Lekin yoru^a chi^madi. U ^orongi burchakda ivir- sib nimanidir ^idirar, allanimalarni pichirlab, guyo asldan ozgan odamday uzini u yoedan-bu yo^sa otar edi.
—Mavlono, chis zindondan!—dedi gilay ba^irib. U *;ulidagi shamni balandrok; kutarib devorga suyanib turgan Ali 1^ushchiga ^aradi.
"Yo rab! Uzing shaf^at ^ilgaysen!"—dedi Ali V^ushchi yuragi muzlab. Lekin yasovul indamadi. U kuzlarini galati uynatib bir ishshaydi-da, xonadan chi^di.
"Na\ot tuxtamas? Na^ot bir suz aytmay bu sovu^ gurda tiriklayin ^oldirib ketar?"
Temir ^oplangan ogir eshik o^ista gichirlab yopildi. Yulakdan tushib turgan xira yoruglik sunib, ^ibsxona yana mud^ish ^orongilikka chumdi.
Ali K^ushchi a’zoyi badani bushashib buyraga tiz chukarkan, mavlono Mu^iddinga aytgan boyagi gaplari esiga tushdi, xayolidan: 'Turu ri golib kelib aytgan boyagi takabbur suzlar uchun k^k yuborgan bir intimom emasmu bu?" degan fikr utdi. Lekin ikkinchi da^i^ada ^albida yana usha isyonkor tuygular jush urdi: "Vijdon amriga buysungan sadok;ati zo^ir bir ^ulingga bu jazoni lozim va lobid topib, tubanlikka yuz tutgan ul subutsizga me^r-shaf^at in’om etsang... adlu insof ^ayda, ey parvardigori olam?”—dedi u xayolan, sung, peshanasini gadir-budir devorga ^uyib pichirladi:
"Boshga tushganni kuz kurar, sabr ^il, Ali, sabr!"
15
K,alandar K,arno^iy aytgan Ku^ak ^irining etagida V^ash^irni yuziga ni^ob kiygan bir kimsa kutib oldi-da, jilga buyidagi yongo^zor tomon boshlab ketdi. Lekin yongo^zorga yetmay tuxtadi, kaftlarini ogziga tutib, zagchaday ^ag-^ag ^ildi. Dar^ol yongok;zordan $am "^ag- ^ag'lagan ovozlar eshitildi-da, uch nafar otli^ kurindi. Otli^lar ^apn;irni ^urshab olib, yongo^zorning or^asi- dagi jarlikka boshlab tushishdi. Jarlikning tubida K,alandar K^rno^iy gulxan yonida isinib utirardi. Bu safar K,alandar uni och»p^ che^ra bilan ^arshi oldi, z^atgo "1^ash^ir" z^am demay, "E, xush kelibsiz, yasovulboshim!”— deb yonidan joy kursatdi. .
^ashsir ^alandarning yonidagi xarsanggoshga chun^ayar- kan, tun yarmida chu^ur jarlikda gulxan yosib utirgan devsiymo ^alandar ^am, uni ^urshab olgan nisobli kimsalar ^am yultusar 1^arok;chilarga uxshab ketdi-yu, kuksiga pin^ona tupurib suydi.
K,alandar unga nayaki tutib:
—Xush, ne mujda keltirding, gapir, yasovul?!—dedi.
K,ashsir mujda emas, noxush xabar keltirganini uylab pitirlab ^oldi.
—Suzla, yasovul!—dedi ^alandar burgutning changali- day panjalari bilan uning tizzasini ^isib.
V^ash^ir i^yp^a-pisa gapni mavlono Mu^iddindan bosh­ladi. Lekin suzini tugatmasdanok; ^alandar urnidan turib ketdi. Guyo ran mavlono Mu^iddin emas, uz ustida borayotganday chu^ur bir afsus bilan:
—Attang, attang!—deb «$uydi.—Axir subutsizlik ^ilib- dur-da! Suf unday allomai zamonga!—U gulxanni chir aylanib V^ashkirning ruparasida tuxtadi. K,ovogini solib:
—Xush?—dedi.—Ali V^ushchining a^voli nechuk? Uni k,utk;armo^ yullari topildimi? Tuynuk ochishning iloji bormi? Chamalab kurdingmi?
—Kurdim... V^alandar... Tuynuk ochishning iloji yu^- dur. Zindonlar Kuksaroyning ostida. Poydevorlari mus- ta^kam. Bulsa bir yuli bordur—amir Jondorni ty/lga olmo^ darkor.
—Amirni >^ulga olib buladimu?
—Kamina ^uyniga solib kurdim.
—Xush?
—Amir \am sha^zodadan norozidur. Chamamda, sha^zoda amir Jondorga, amir sha^zodaga inonmaydi.
K,alandar za^arxanda bilan kuldi.
—Inshoollo^, aytganing kelsin! Jannatmakon ustod- ning yaxshiliklariga mislsiz yomonlik ^ilgan edi bu amir. Kimki yaxshilikka yomonlik silsa yomonligi uziga ^aytadi. Uni i^ulga olmo^ lozim bulsa, dar^ol ^ulga olmos darkor.
K^ash^ir gulxan shu’lasida kuzlarini uynatib bir ishshayib suydi.
—V^ulga olmo^ kerak, tugri. Ammo amir Sulton Jondor tarxonning narxi fatsirning narxidan yu^ori turadi...
V^alandar silini siltadi.
—XJa, mugambir! Ish bitsa bas—ogzingga sigganini olasen!
—Balli! Ammo tilla-tilla deb, ming suzlagandan bir marta uning uzini kurmo^ yaxshidur, darvesh!
V^alandar K^arno^iy pungillab sukindi-da, belbogi- dan besh-olti tanga olib, V^ash^irning oyo^lari ostiga tashladi. Toshga tekkan oltin tangalar ^orongida darang- lab yumalab ketdi. V^apщir shosha-pisha ularni yigish- tirib olib, ^uyniga yashirarkan, Kalandarga 1^arab kuzini 1^ISDI.
—Senga aytadurgan tagin bir suzim bor, V^alandar.
—Ne suz? Yaxshilikmu?
^api^ir gulxan atrofida utirganlarga ^adiksirab farada.
—Bu xabarni yolgiz senga aytmogim ma’^ul...
V^alandar beparvo kuldi...
—Bu yigitlarga uzimga inongavday inonamen, {^ash^ir. Suzla suzingni!
K,aoщir yelkasini uchirdi.
—Mavlono Mu^iddinning amir Ibro^imbekning ugliga nikoeushngan bir ojizasi bor edi... Suluvlikda dongi olamga ketgan...
K,arnotsiy beto^at bulib:
—Suyla, gilay!—deb ba^irib yubordi.
—Bilasen, ra^matlik sha^zoda Abdul’aziz amir Ib- ro^imbekning uglini ^atl ^ildirib, bu nozaninni uz ^aramiga olgan edi...
K,alandar uning kukragidan "shap" ushlab urnidan turgazdi.
—Nechuk chuzasen? Tezro; suzla, battol!
—Suzim shukim,— dedi K^ashsir guldirab.— Bu gul- ruxsor nozaninga Mirzo Abdullatifning ishsi tushib- DUR...
—Xurshida bonuni ;aydan k^ribdi bu xunrez?
—^i-^i-^i, yo^amni ^uyib yubor, darvesh...—K^pp^ir ^alandarning k,ulidan zurga chi^ib, buynini siladi.— Sha^zoda ul gulruxsorga ish; ;uysa men bechoraning guno^im ne? K^aydan kuribdi deb, ^ayron bulasen? Ku’rmasa ta’rifini yetkazganlar bordur, darvesh!
—Senga uxshagan galamislar!.. Xush, s^zla, muddaosi ne sha^zodaning?
—Muddaosi ^aramga olmok;! Aysh v^ilmo;!..
—Ogzingni yum, ;uzgun!—K,alandar boshini ^ullari orasiga olib ogir tebrandi.—K^chon?
—Buni bir bilsa, amir Jondor biladi, xolos!
^alandar boshini changallaganicha sukutga toldi. Urtadagi gulxanning su na boshlagan shu’lasida uning serso;ol yalish; yuzi, bir nu^taga tikilgan kuzlari, butun vajo^ati alla^anday ;ursinchli, guyo u >;ozir urnidan sakrab turib ^ammayo^ni agdar-tuntar ;ilib yuboradiganga uxshardi. Gulxan tevaragida utirgan, ^alpouarini *;osh- larigacha bostirib kiyib olgan yigitlar \am jim, ?;yech kimdan sado chi^masdi. ^ash;ir bu yigitlarga tikilib ;aragisi, ularni tanib olgisi kelar, lekin yedgr^ar edi.
^alandar boshidagi kulo^ini yulib olib, ;atti1; gijimladi.
"O, insof neligin bilmagan sha^vatparast xo;on! ^aramingda zanjirband etilgan unlab kanizlar, ipsiz boglangan baxtsiz malaklar yetmasmidi? Endi kelib-ke- lib uning yolgiz umidi, kuzining nuri, kunglining guliga kuz tikasenmu? K,albida miltirab turgan sunggi shu’lani sundirib, bor-yugidan xudo ^ilasenmu? Seida insofu adolat bormi, ey nobakor palid?..“
Tusatdan Kdlandar shitob bilan urnidan turdi.
—Senga bnr s$zim bor, ^ash^ir. 1^ancha tilla kerak bulsa ayamaymen: mavlono Ali K^ushchini ft^armo^ yulini axtarib kurgaysen. Ungacha ov^at-povsat berib turmo^ning chorasini topgaysen. Bu iщda menta aytadurgan suzing bulsa... mana bu yigit vosigtachi bulur.—^alandar chet- poiyia utirgan Bos^onbekka imo ^ildi.—1^achon, >^ay joyda uchrashmo^ni s^alashib olinglar.
^alandar shunday dedi-da, "ketdik!" degan ma’noda ^ul siltab, >^antarigli^ turgan otlarga tomon yunaldi.
16
Xurshida bonu tong palla ^ovlsdan eshitilgan al- la^anday ovozlardan, u yoedan-bu yoida yugurib utg ggan odamlarning oyod tovushlaridan uygonib ketdi. Yonida stgan enagasining tushagi bush, xonada ^yech kim yuk^ edi. Xurshida bonu yuragi "shik” etib, urnidan turdi-da, yelkasiga baxmal kamzulini tashlab, ^ovliga chissi.
^arshidagi me^monxonaning darichalari charogon, sho\i darpardalarda vdpki^lashib kurishayotgan odamlarning so- yalari aks etardi. "Dadam! Dadamlar ^aytibdur!" degan fikr miyassda cha^movday cha^nadi-yu, uy tuda erkak ekani ^am essdan chi^ib, mshrionxonaga ^arab yugurdi... Xurshida bonu k irga nida dadasi, tugrirogi, dadasiga ^am uxshagan, ^am uxshamagan, soch-sodoli usib, kuzlari ichiga botib, chupday ozib ketgan sossuyak bir chol (jp, dadasi xuddi bobosiday cholga uxshab dolgan edi!) kuz yoshlari tir^irab, odamlar bilan 1sgcho1(lashib kurishar edi. Xurshida bonu yosh boladay piz-pil; yiglagan bu yupun cholga tikilib, bir la^za lol bulib ^oldi-yu, keyin zUngrab yuborib, uzini uning >(uchogiga otdi...
Bir la^zada uylari tuyxonaga aylandi. K^assoblar kelishib boglarida su* suiishdi, oshpazlar osh damlashdi. Kun buyi uylarsdan odam arimadi. !^uni-«^ushnilar, ^arisdosh-uruglar, savdogarlar, shoirlar va fozillar, erkak va ayollar, xullas, odam uzilmadi. Sochini oldirib, so^ol muylovini ^irtishlatib, boshiga oppo^ salla urab, egniga zarrin tun kiyib olgan dadasi ^amon otar kasaldan turgan xastaga uxshasa zrm, bir-ikki kundayo^ Uziga kelib, odambashara bulib ^oldi. Xurshida bonu dadasini, xususan bir kundayo^ egik ^addini rostlab, burungiday ildam odimlab, nufuzli me^monlarni uzi kutib olib, uzi kuzatib ^uyayotgan buvasi Salo^iddin zargarni kurganida, negadir ^ayta-^ayta K^alandarning gaplari esiga tushar va mavlono Ali 1^ushchini uylar edi... "Mavlono Ali K^ushchi ^am ^ibsdan chsh^anmikin yo xamon zindonda kulfat tortib yotganmikin?.. Yo dadasi... Yu^, yu^, dadasi K,alandar uylagan odam emas! Agar ^alandarning aytganlari rost bulganda dadasi uch oydan beri zindonda iztirob chekib yotmas edi. Bunday garib, bunday ayanchli ^olga tushmas edi!.."
Xurshida bonu dadasi bilan tuyib-tuyib su^batlash- gisi, undan ^ol-a^vol suragisi, ayni zamonda mavlono Ali ^ushchining z^olini bilgisi kelar, lekin uylaridan ^amon odam uzilmas edi. Bukun tushdan keyin keluvchilar xiyol siyraklashib, uylari bir oz tinchigan edi, kech^urun saroy ma^ramlariga uxshash uch-turtta basavlat, kibor odamlar kirib kelishdi-yu, Salo^iddin zargardan tortib, xizmatkorlarigacha—^amma yana sarosimaga tushib ^oldi. Ular ketgandan keyin esa, bil’aks, uylari alla^anday mud^ish sukutga chumdi. Bu jimlik va uydagilarning xatti-^arakatlari xuddi dadasini ^ibsga olib ketgan mash’um tundagi xatti-^arakatlarga uxshardi. ^attis; shamol turib, i^op aralash smgir yoga boshlasa ^am, buvasi Salo^iddin zargar avrasi movut suvsar pustinini kiyib, shomi garibonda ^ayo^adir ketdi, xizmatkor va ^orovul- lar eshik va darvozalarni ta^a-ta^ yopib, ^ujralariga kirib olishdi, enagasi esa nechundir yiglab kirib yotib k;oldi. Ne buldi? Yo dadasining boshiga bosh^a bir u^ubat tushdimi? U^ubat tushsa, undan, Xurshidadan nechun yashi- rishadi?
Katta me^monxonaning darchalari yorug, chamasi, dadasi uygo^ edi. Xurshida bonu egniga ^unduz yo^ali sizil bark,ut kamzulini tashlab, uz xonasidan chi^di. Dadasi me^monxonaning turida, i^opa movut chakmoniga uranib, chordana ^urib, sari»; saxtiyon jildli katta bir kitobni u^ib utirardi. U ^izining kirganini sszmadi ^am. Xurshida bonu oyos uchida yurib borib, uning ruparasiga o^ista chun*;aydi. Chun^ayganda kumush shamdondagi shamlar "lip" etdi-yu, dadasi chuchib boshini kutardi. Uning chu^ur botgan katta-katta kuzlarida ^ur^uv aralash taajjub aks etdi.
—Kel, ^izim.
Dadasining ganch devorday osargan sulgin yuzini, sursuv chukib ayanchli javdirab turgan maszun kuzlarini kurganida bonuning upkasi tulib, "sult" etib yutindi.
—Dadajon... kup siynalibsiz, azob chekibsiz...
Mavlono Mutsiddin boshidagi uchlik sora duxoba tasyasini tugrilab, uzining mayin, ^ksik tovushi bilan:
—^as taoloning bu kursatganiga sam shukur, sizim,— dedi.—Mana, eson-omon diydor kurishdik...
—^a, parvardigorimga ming satla shukur, bir baloi azimdan sutulmishmiz,—pichirladi bonu. U kungliga tu- gib suygan gaplarini aytishga iymanar, bu gaplar usiz sam arang utirgan otasining uksik rutsiga ozor bsrishi- dan chuchir, ayni zamonda K^alandar Kdrnotsiyning suzlari yodidan sech kutarilmas edi. U ^alandarning aytganlari slgon bulib chitsishini, mavlono Ali 1^ushchi sam dadasi bilan bab-baravar sibsdan ozod silinganini eshitgisi kelar, shunday bulishini dil-dilidan istar edi.
—Dadajon!—dedi u, xiyol uzini bosib.—Bu mash’um zindonda yolgiz uzingiz yotdingizmi?
Mavlono Mutsiddin kuzlarini yumib, otsista bosh chaysadi.
—Yus, sizim, Ali 1^ushchi... uzing bilgan mavlono Ali R^ushchi bilan birga buldik...
Xurshida bonu rangi uchib, bir entikib suydi.
—Mavlono Ali 1^ushchi... ul zoti sharif sam zindon- dan chisdimi?
—Yus, bolam, sanuz zindonda...
—Sabab, dadajon?
Mavlono Mutsiddin vujudiga sovus bir narsa tskkan- day junjikib, viziga sursinsirab saradi: Uning chusur botgan ma’yus kuzlarida allasanday shubsa jilvalandi.
—Olloning xotsishi shu bulsa nachora, bolam?
Mavlono kuzini sizining nigotsidan olib sochdi. Ganchday osargan sunik yuziga sizillik yugurdi.
"Chin! ^alandarning suzlari chin!"
Xurshida bonuning xayollari suyunday tus-tupolon bulib ketdi.
—Dadajon!—dedi u zoragidagi dasshatli shubsa bilan olishib. —U bechora... bechora mavlononing asvoli ogirmu?
Mavlono Mutsiddin siziga saramay bosh irgadi.
—Ogir, sizim, ogir...
—Nechuk u bechorani siynaydilar? Nechuk zindondan chitsarmaydilar, dadajon?
Mavlono Mutsiddinning chesrasidagi sizillik otsista sunib, yuzi yana o^ara boshladi, surrayib dolgan uzun burnining kataklari kerildi.
—Ayb mavlononing uzidadur, ^izim. Ul zot biser ujar, biser ^aysardur. Bu zamonda...—Mavlono ^orongi darichaga ^adiksirab ^arab gu/ydi, ovozini pasaytirib davom etdi:—Taxtga... Mirzo Abdullatifday mustabid sho^ ultirganda g^aysarlik g^ilib bulurmu, g^izim?
—Dadajon, men bir suz eshitdim...—dedi Xurshida bonu, dedi-yu, duduglanib ^oldi. Mavlono Mu^iddin boshini kutarib ^iziga g^aradi. Uning kuzlari ^isilgan, che\rasidagi ma^zunlik alla^anday sovug; bir ifoda bilan almashgan edi.
—K,ay s^z?
Xurshida bonu otasining besaranjom kuzlariga tob berolmay yerga ^aradi.
—Mavlono Ali ^ushchi... Mirzo Ulugbek ^azratlari- ning kur nodir kitoblarini yashirgan emish...
—Bu suzni g^aydan eshitding?
Xurshida bonu boshini kutarmadi. Dadasining ovozida ^am taraddud, ^am alla^anday shaf^atsiz bir o^ang bor edi. Lekin bonuni bu shaf^atsizlik emas, tamom bosh^a narsa chuchitar, miyasini "Chin! Chin! Bechora mavlono zindonda yotibdur!"—degan fikr ayovsiz parmalar edi.
—Bu suzni ^aydan eshitding, deyman?
—^amma aytadur...
—?^amma deb kimni aytasen?
—^amma... ^amsoyalar... Birta ta^sil kurgan dugonala- rim...
—Birga ta^sil kurgan dugonalar!..—dedi mavlono Mu^iddin alla^anday ijirganib.—Mirzo Ulugbek shari­ata mustafoni dasturilamal tutmagan takabbur sho^ edi. Zero, muslimalar ^am u^isin deb, ularni yuldan urib, guno^ga botgandur!
Xurshida bonuning esiga negadir yana usha ertakday g^izi^ yozilgan risola tushdi. Mirzo Ulugbek bitgan va Movarounnaeue tarixiga bagishlangan bu risolani bir kechadayo^ ug^ib chizdani, sungra mu^abbat bilan oi^a kuchirib bergani yodiga keldi, keldi-yu, tusatdan ^ungrab yubordi.
—Otajon! Sizga ne buldi, dadajon?
Birdan sergaklangan mavlono Mu^iddin viziga ^ayrat bilan tikildi. Xurshida bonu yuzini kaftlari orasiga yashirib utirar, yo^ut kuzli nafis tilla uzuklar ta^ilgan oppo^ nozik barmo^lari orasidan sizib chigdan yosh tomchilari burnining chetlaridan yumalab tushib, iyagidagi chuz^urchaga z^uyulardi. Mavlono Muz^iddin unta Mirzo Ulugbek bilan Ali 1^ushchini yomonlab xato z^ilganini dar^ol pay^adi: u uzini Mirzo Ulugbekning eng suyukli shogirdiman deb faxrlanib yurganlaridan bonu xabardor edi. ^ayz^ot! Endilikda faz^at Ali K,ushchi emas, uz jigargushasi, suyukli farzandi, nuri chashmi z^am undan z^azar z^iladi!.. Mavlono Mu^iddin xurligi kelib, kuziga yosh oldi.
—K,uy, z^iziya, ul mash’um kunlarni esimga solma. Otang kurgan musibatni ollo taolo z^yech bir bandasiga ravo kurmagay! Ne ^ilay, mavlono Ali ^ushchining tazuziri kaminaning z^ulida emas. Dadang nogiron bir bechora!—Mavlono Muz^iddin upkasi tulib, gapirolmay z^oldi. Lekin sezgir odam, bu safar kuz yoshlari zuzzining kunglini eritolmaganini payz^adi-yu, z^attiz^ ogrinib, boshini xam z^ildi. U viziga z^atti^roz; gapirgisi keldi. Lekin... boya Kuksaroydan amir Jondor boshli^ bir-ikki nufuzli a’yonlar kelib, shaz^zodaning tilagini izz^or etishdi, erta-indin Xurshida bonuni saroyga, Mirzo Abdullatifning z^aramiga olib ketishlarini, ungacha z^ozirlik kurib z^uyishlarini tayinlashdi... Yana Kuk- saroy! Yana z^aram!.. Avval shaz^zoda Abdul’aziz darami, endi Mirzo Abdullatif darami! Bu mash’um xabarni eshitgan Xoja Saloz^iddin zargar uzini z^ayosz^a z^uyishizzi bilmay, axiri maslaz^at izlab ^ayoedadir ketdi. Bu shumxabar Mavlononi z^am titratib yubordi, lekin kuz oldiga salkam uch oy yotgan mudz^ish z^ibsxona keldi-yu, rozilik berishdan boshz^a chora topolmadi. ^ozir Xurshida bonu oz^ista kirib kelganda mavlono Muz^iddii shuni uylab z^urz^ib ketgan edi. Yuz^, enagasi bu shumxabarni unga aytmabdi chamasi, bonu mavlono kutganday arz z^ilib yiglamadi, bil’aks, tamom boshz^a narsadan suz ochdi. Endi u z^iziga ne deydi? Bu mash’um xabarni unga z^anday aytadi?
Mavlono Muz^iddin sizining suzlari ogir botganini bildirmay:
—Bor, z^izim,—dedi.—Bu zomush yejizalarning zomuizi emas. Uz yumushingni bil, bolam.
Xurshvda bonu sekin urnidan turdi, unsizgina odim- lab, eshikka tomon yunaldi.
—Xurshida! K^zzim...
Bonu tuxtadi, boshini bir tomonga egganicha, dadasiga zuzradi. Shamning xira shu’laszada uning chezszasi aniz^ kurinmas, lekin boshini bir tomonga egib, jimgina turishida alla^anday majrueushk, yus, cheksiz bir dard bor edi. Mavlono Mu^iddin yuragi zir^irab ketdi-yu, aytmogchi bulgan gapini ichiga yutdi.
—by bechora padaringni kechirgaysen, sizim... Taiympii azal shu narsani lozim kursa ne chora? Enagang aytar... Afv et, z^izim...
Mavlono Mu^iddin lablari pirpirab, rumolchasini kuzlariga tutdi. Xurshida bonu birdan yopirilib kelgan alla^anday shub^adan eti uvishib, gandiraklaganicha me^monxonadan chiodi.
Tashk,arida ^amon ^or aralash yomgir yogar, buron ^uturar, bogdagi keksa daraxtlar ayanchli giytillar, guyo sovuedan nola chekib zorlanar edi. ^ovlida ^yech kim kurinmas, fa^at darvoza tomonda ^orovullarning gangir- gungir ovozlari eshitilardi. Xurshida bonu sevalab yogayotgan yomgirni sezmasdan, ^ovlining urtasidagi ish- komning muzday ustuniga suyandi.
"Bu bechora padaringni kechirgaysen, ^izim... Enagang aytar. Tazushri azal shuni lozim kursa ne chora?.. Neni loyis kuradi? Enagam neni aytadi?.. Afv et, ^izim!.. O, dadajon! Dadajon!.." .
Noga^on bonuning ^ulogiga kimdir "Xurshida!.. Xur­shida bonu!" deb shivirlayotganday tuyulib, seskanib ketdi. Ovoz bog tomondan kelardi... Bonu yuragi gure-gure urib bir-ikki k;adam yurdi. Bog eshik z^iygoch ochi^ edi.
—Bonu...
"1\alandar! Dadamlardan mavlono Ali K,ushchini suramo^ niyatida kelgandur..
Xurshida bonu ^ayo^a ^ochishini bilmay, atrofiga alangladi, lekin shu payt eshikda K^alandarning novcha, zabardast ^omati kurindi.
—Bonu! Tuxtang, bir suzim bor sizga!..
Xurshida bonu z;ur*;a-pisa darvozaxonaga ^aradi-da, oyo^ uchida yurib, bog eshikka ya^inlashdi. ^alandar chekinib uzini booda oldi.
—Bonu...
—Nechun keldingiz?—Xurshida bonu devorga ^olsizgina suyanib, yuzini kaftlari orasiga yashirdi.—Men bechorani ^iynab ne ^ilasiz?
—Tuxtang, bonu!..—dedi K^alandar tusatdan amirona o^angda.—Dadangiz...sizga ^yech narsa demadimi?
—Aytdi... Siz z^ak; suzni suzlabsiz. Birok; ne chora? Dadam... nogiron bir bechora...

—Tuxtang, bonu. Bukun bu dargssga Kuksaroydan birov ksldimi?
Boya tushda kelgan notanish, ammo yurish-turishlaridan saroy ma^ramlariga uxshagan kalondimog odamlar esiga tushgan bonu yana eti junjikib:
—Keldi,—dedi.
—Ular ne muddaoda kelganlar...—Kalandar suzini eytolmay dudutlanib ^oldi-yu, uzidan gijinib, shaf^at- gizlik bilan:—Sha^zoda sizni uz ^aramiga olmo^ niyatida ekanini eshitdingizmi?—deb suradi. Xurshida bonu yalt etib ^alandarga ^aradi, ^orongida uning nafas yetmay entikkani eshitildi.
—Yu^...
—Bilmasangiz, bilib *;uying, bonu. Bu battol padar- Sovu^ ^altirok; bosgan Xurshida bonu kuzlarini yumdi. Uning nigo^i oldidan dadasining xasta che^rasi ketmas, ^ulo^lari ostida uning gamgin ovozi sayta-^ayta tak- rorlanar edi:
"Bu bechora padaringni kechirgaysen, ^izim. Takdiri azal shu narsani loyi^ kursa ne ^ilay?..”
—Nechuk indamaysiz, bonu?—KDlandar uning muzday ^ullaridan ushladi.—Suzimni eshiting, bonu! Agar... Agarchi menga inonsangiz, shu bukun olib ketamen. Sodis odamlar, jon ayamas yor-birodarlar bor. Bu xavf-xatar utguncha yashirinib turasiz. Nechun suzlamaysiz, bonu?
Xurshida bonu tusatdan k^ziga yosh olib:
—Siz,—dedi titrab.—Siz tashlab ketmaysizmu?
Kalandar kutilmagan bir jur’at bilan uni nozik belidan ^uchib, uziga tortdi.
—Yo rab! Men sizni tashlab sayga ketamen, bonu?
Xurshida bonu yosh bilan yuvilgan yuzini bir zum Kalandarning serso^ol yuzi ga bosdi. U ta^irlangan gudakday uksib-uksib yiglar, allaiimalar deb pichirlar edi.
—Xurshida! Xurshida bonu!..
Xurshida bonu kuz yoshlarini artib, Kalandarga k,aradi.
—Xup. ?^ayga desangiz ketamen.
—Issi^ kiyimlaringizni oling...
—Yus. Bu uyga ^ayta kirmaymen,—dedi Xurshida bonu,—Yonimda siz buleangiz sovu»;dan ulmasmen...
^arno^iy indamay bonuni dast kutarib oldi-da, sir- panchi^ yerda toyinib-sirganib, jarlikka k;arab ketdi.
17
\ ■
Zimiston ^ibsxonada buyraga chordana surganicha chu^ur xayolga tolgan mavlono Ali ^ushchi oyo^lari zir^irab urnidan turdi. Tomirlari tortib uvishib dolgan oeiyia- rini u^aldy-u^alay, ^afasday tor xonani bir-ikki marta aylanib chikuщ. Sung, boshi aylanib, xayoli chuvalib ketayotganini sezib devorga suyandi.
Tusatdan uning nigo^i oldiga issi^ uyda oyokrtarini tanchaga sutsib, suvsar pustinga uranib utirgan mavlono Mu\iddin keldi, keldi-yu, oyo^lari battar zir^irab ketdi. U shunday tolizdan, oyo^lari shunday bezillab ogrir ediki, uzini yana buyraga tashlab chuzilgisi keldi. Lekin zax yerga tushalgan buyraga utirish—muzga utirish bilan baravar edi. Ali ^ushchi iny sovu^ buyrada yotaman deb oyovdan ayrildi... U ^am mavlono Mu^iddinga uxshab sha^zodaga buyin egsa, oyogiga yi^ilib "Ajdar gor"ga boshlab borsa bas, bu ^orongi gurdan k,utulib, charogon uyda bez-bez ogrigan oyo^larini sho^i kurpa yopilgan issi^ tanchaga su^ib farogatda yotmasmidi? Ilmi falakiyot masalalariga bagishlangan suyukli risolasini ^am shu kurkam istiro^atgo^larda issi^ tancha yonida yozmasmidi? Axir Mirzo Abdullatif, yashirilgan kitoblarni topib bersang saroyga muarrix k;ilib olamen, deb Uzi aytma- dimi? Aytdi! Tilasang muarrix bulasen, tilasang devonda munshiylik ^ilasen, dedi. "Nechun uning irodasiga bosh egmaysen? Eg! Nodir kitoblarni ^ayga yashirganingni ayt! Sungra shoshona oromgoe^larda ultirib, sha^zodaning ulug ishlari, Movarounnazde eliga ^ilgan ezguliklari, kursat- gan mezd-muruvvatlarini tarannum etib, kitoblar bit, ^amdlar u^i! Bu kitoblar evaziga sandi^-sandi^ oltin olasen. Boylik va shon-shu^rat orttirasen. Bu mislsiz azob-usubatlardan ^tulib, matlub yoruglivda chitsasen”. Ali 1^ushchi ma’yus kulimsirab >^uydi, guyo uz uylaridan uzi ff1rib ketganday, yana tor xonada aylanishga tutindi. "Unga ne buldi? Shayton vasvasasidan uzing ft^arib, uzing sabot va sabru ^anoat in’om ^il₀ parvardigori olam!.."
Ali 1^ushchi xayolini chulgab olgan ogir uylardan ^utulishga tirishib, boshini ^atti^ silkidi, kunglidagi gam-andu^ni yengish niyatida bor irodasini tuplab, yana risola ustida uylay boshladi... Boya i^aepra kelgan edi? ^a, kusuf, ya’niki sayyoralarning tutilishi ustida, ku- sufi kulli va kusufi juz’iy ^odisalari—oy va suyosh- ning tuda va ^isman tutilishi tugrisida uylagan edi. Kusuf ^odisasi ikji kurra —samar¹ va kurrai arzning bir-biri va shams tevaragidagi ^arakatiga bogliedir. Lekin buni ^anday aytmo^, risolada ^ay yusin bayon stmokj darkor? Buni shunday pardalab aytmos lozimkim, uni fa^at ajyni donishlargina tushunsin. Zero, "^arakat" dsgan suzning uzi bu jo^il ulamolarni larzaga soladi. Yodida bor: bu chigal masala jannatmakon ustod ^ozizoda Rumiy bilan mavlono Giyosiddin Jamshid ^azratlari ^ayot ma^alida \am kup munozara va mubo^asalarga sabab bulgan edi. Lekin u ma^allarda rasadxona ^ali ishga tushmagan, kup sayyoralarning falakdagi urni va ^arakati yaxshi anislanmagan edi. Sunggi yigirma yilda esa jannatmakon ustod ra^namoligida yulduzlararo, sayyora- lararo ^arakatlar, avj, ya’niki, eng yu^ori, ^aziz, ya’niki eng pastki ^arakatlar mukammal jadvallarda k;ayd ^ilindi. K,ani endi, bul jadvallar uning sul ostida bulsa?.. Zero, bu mukammal jadvallarsiz, sogoz- k;alamsiz bu murakkab risola ustida ishlab bulurmu?— Uning kuz oldiga beixtiyor "Ajdar gor" keldi. Fopra yashiringan sandi^larning biriga 1022 yulduz va bu yulduzlarning falakdagi urni tasvir etilgan sir^ olti surat-jadval joylangan... Mavlononing esida bor: ul bandai xoksor, ustod Mirzo Ulugbek kechalari nim^orongi rasadxonada ^tirib, bu surat-jadvallarni tomosha silish- ni yaxshi kurardi. Tilla suvi yuritilgan bu suratlar kechalari chinakam samoni eslatar, tilla nustalar bilan belgilangan yulduzlar esa ^orongida chinakam yulduzlar- day yaltillab ketardi...
Ali ^ushchi ”3iji Kuragoniy" jadvallarini eslarkan, bundan besh-olti yil mu^addam ustod bilan ^azrat Nizomiddin Xomush urtasida bulib utgan bir tu^nashuv yodiga tushdi. Lekin... Voajabo! ^azratning ushanda ayt­gan gaplari tunov kuni sha^zoda aytgan gaplarning baayni uzi edi. Na^ot bu gaplarni sha^zodaga janob Xomush urgatgan bulsa? Yo bil’aks... yu^, aksincha bulishi e^timoldan yiro^. Sha^zoda u ma^alda bu jo^il ^azrat- dan uzo^a, uzok; ^irotda edi...
Juma kuni edi. Bir guru^ amirlar va nufuzli beklar bilan—ular orasida Ali ^ushchi ^am bor edi—ovga chiodan ustod, juma kunlari masjidi jomeda u^iladigan