Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

K^ash^ir boshini utarmay mingirladi:
—Ne ^ilay? Kamina bir fakiru eodir... olloning XO)(IShI...
—Bu fakiru ^a^ir ^ancha beguno^ning yostigini suri- tib, ^ancha mu’min-musulmonning boshini ^ilichdan $tkardi? 1^ancha bechorani zindonga tashladi?
—Xudoning xo^ishi shu esa, ne chora?
—Xudoga til tekkizguncha uz guno^ingdan sozdav tav- ba-tazarru ^il, ey kazzob! Mavlono Ali 1^ushchi bilan mavlono Mu^iddinni sibeta olgan senmi?
—Mmen. Lekin... yolgiz ^ilmadum bu yumushni...
—Suzingni anglamadim?..
—Amir Jondor tarxon bosh-^osh bulmish.
—Bas! Bu ikki zot ^ayda yotganini bilasenmi?
K^sh^irning dilida, g?yo zimistonda sham yonganday, nimadir milt etdi. U o^ista boshini kutardi. Yualarini boglab olgan noma’lum kimsalar e^amon uni zurshab turar, lekin ^yech biri indamas, sech birini talib \am bulmas, ■ yolgiz so^ol-muylovi usib ketgan pa^lavonjussa K^alandar ^arnofsh uning ruparasida turib surova tutmovda edi.
—Bilamen...
—Bilsang... ularni ^ut^armo^ning iloji bormi?
—\ut^armo^?
—{^ochirmo^ning iloji topilurmi, mugambir?
K^ash^irning dilida milt etgan sham, guyo yorugro^ yonib, kungli yorishib ketdi. U "iloji topilur!" deb yuborgasi keldi-yu, kuzi ^alasdarning u^day ^adalib turgan kuzlariga tushib, tili guldirab doldi.
—Bbuni *■ uylab kkur; es darkor. ^ibsxonaga amir Jjondorsiz kirib bulmas.
1^alandar uni bilagadan ushlab ^atti^ sshuxi.
—Suzimga ^ulo!( sel, ^ashff, bu razil yumushlaring evaziga padarkush sha^zodadan dancha tilla olding?
1^ash1^ir alla^anday kungli uksib:
—Bir bechora gadoga tillani kim beradur,—dedi.— Mar^amat ^ilsa f)rnimizni tuydirar, bulmasa u sam yus...
—Bulmasa suzimni eshit, K^ash^ir: agarchi bu ikki mavlononi lynxapMOJ^a yordam bersang... 1£ulingga yuz tilla sanab beramen!..
"Yuz tilla!—dedi I^aim^ap ichida. —Yuz tillani ^ai- dan oladi bu gado!"
Tusatdan Ali ^ushchining ^ulida dolgan Amir Temur oltinlari tugrisidagi mishmishlar esiga tushib, ^app^ir- ning kuzi chara^lab ketdi.
—Klaydam, odamlarning kungliga sul solib kurmok; darkor,—dedi u e^tiyotkorlik bilan.—Bu yovda amir Jondor bor, bu yoeda devonbegi, zindonbegi, so^chilar...
Kdpandar uning bilagini ^atti^ro^ sshuxi.
—Muddaong savdolashmo^mi? Narxini oshirmo^mi?
—Yu^, yu^! ^iyinligini aytamen.
—^iyinligini fa^ir ^am biladi. Oson bulsa yuz tilla va’da silmas erdik.
—Ma^sad ayon. Chorasini ^idirib kuramen,—dedi ^ash^ir, ^ulini bushatishga urinib.
—Tuxta, K^sh^ir! Mavlonolar yotgan zindon saroyning say yerida? Ani^ bilib kelasen. Ularni ^ochirmok; ^iyin bulsa... zindonga tuynuk ochib kirmo^ning chorasi bormi? Buni ^am bilib kelasen...
—1$ullu^...—^ash^ir yana ^ulini bushatmo^chi buldi, lekin ^arno^iy boyagidan ^am ^atti^ros si^di.
—Tuxta! Endi oxirgi suzimni eshit, K^ash^ir: men bilamen, sen Nizomiddin Xomush ^azratlarining amri bilan fa^irni izlab yuribsen. ^azrat mening boshimga tilla va’da ^ilgandur. Tu grimu?..
—Tugri...
—Yaxshi bilib ^uy, Kdshg^ir, fa^irning boshini til- laga sotmo^ni uylasang, uz boshing ketadi! Bu sirni oshkor etsang, bizdan g^ochib ^utulmassen! Osmonga chi^sang, oyogingdan sudrab tushamen. Ogzimdan yutib, ^ulogimdan chi^aramen. U^dingmi? Bas! Senga bir ^afta ‘ mu^lat beramen. Bir ^aftadan keyin... Ku^ak togining etagidagi yongo^zorda, tun yarmida uchrashurmiz... Bu suz ma’^ul bulsa, kalomulloi sharifni ^ulingta olib ^asam- yod ^ilgil!
Yuziga ni^ob tortgan serso^ollardan biri yostieday keladigan ^ur’onni kuliga tutkdzdi. T^ash^ir uni olib updi, kuzlariga surtdi...
—Billo^i azim...
^ash^ir lablarini pichirlatib ^asamyod ^ilib bulgan ^amon davradagilardan biri ^ulidan ^uronni tortib olib, boshiga boyagi ^ora jun ^opni tashladi, boshsalari ^ullarini ^ayirib bogladi, keyin yerga yi^itishib, guyo bir ^op gushtday sudrab ketishdi. Gordan chi^anlaridan keyin bulsa kerak, uni kutarib egarga ungarib olishdi- da, ^ayo^adir ot choptirib ketish^y. Ular yana boyagiday uzoz^ yul yurishdi, z^andaydir jarliklardan, ari^lardan ot sakratib utishdi. Ni^oyat, bir joyda egardan tushi- rishib, ^opning bogi chini yechdilar-da, uzlari tasir-tusir ot choptirib ketishdi... ^ash^ir jon talvasasida bogichni bushatib, boshini z^opdan chiz^arganida suvoriylarning z^orasi uchgan, faz^at uzo^lashib borayotgan ot tuyozuzarining dupurigina eshitilar, chilviri beliga boglangan artumogi yonida depsinib turardi... ^apщir tevarak-atrofiga razm soldi. Uni Zarafshon buyidagi tu^ayzorga tashlab ketish- gan, olisda ^alandar aytgan Ku^ak togi elas-elas z^ora- yib kurinardi... K^ash^ir ust-boshini paypaslab ushlab kurdi. ^aro^chilar ^yech narsaga tegmagan—belidagi z^ili- chi, boshidagi dubulgasi—^ammasi urnida edi... ^ashz^ir otita minib sha^ar tomom yul oldi... U bir necha kungacha guyo buning ^ammasini tushida kurganday xayoli parishon bulib yurdi. U nima z^ilishini bilmas edi. Bir-ikki marta ^azratlarining oyogiga yi^idib, sodir bulgan votseani aytib berishga jazm z^ildi, lekin ^ar safar buni uylaganida kuz oldiga z^abrga uxshagan gor, uni z^urshab olgan ^arok,chisifat kimsalar kelar, ^alandar- ning "Bilib z^uy, ^ashz^ir, bu sirni oshkor etsang bizdan z^ochib ^utulmassen. Osmonga chi^sang oyogingdan tortib tushiramiz!" degan suzlari esiga tushardi.
K,apщir e^amon tush kurayotganday parishonxotir bulib yursa ^am, K.alandarning topshiritini unutmadi, ba’zi narsalarni zimdan surishtirib kurdi. Lekin Ali ^ushchi bilan mavlono Mu^iddin yotgan ^ibsxonaga kirish amri- ma^ol edi. Buning uchun yo amir Jondorni z^ulga olish, yo devonbegining mu^ri bosilgan farmon bulishi, yoxud zindonbegining z^uyniga k;ul solib kurish kerak edi. ^apщir uylay-uylay, axiri amir Jondorni ^ulga olishga a^d z^ildi. U kupdan beri amir Jondorni zimdan kuzatib yurar, sunggi paytlarda amir alla^anday besaranjom bulib z^olganini sam sezar edi. Yolgiz amir Jondor emas, barcha saroy a^li osoyishini yu^otgan, ^amma bir-biridan z^urz^ar, bir-biriga aygoz^chilik z;ilar, zotan, saroyda farogat ^olmagan edi.
^ashz^ir z^ulay fursat topolmay yurib, axiri shu bugun yorilgan edi. Lekin amir Jondor ^ushyorlik z^ildi. Kunglini ochmadi...
—\a, K,ash^ir, nechuk z^afasga tushgan och z^agsh^irday tinim bilmay aylanasen?
^ashsir yomon bir ish ustida z^ulga tushganday yalt etib z^aradi. Darvozaxonaning eshigida amir Jondor
turar, uning barok; ^oshlari ostiga yashiringan kuzlari sinovchan ^isilgan, ^ovogi uyilgan edi.
"Sha^zodaga sirni ochibdi. Uyim kuydi!"
Amir Jondorning miyigiga kulgu yugurdi.
—Nechuk saltiraysen, Kashmir? Mana farmon! Bor, mavlono Mu^iddinni ^ibsdan chi^arib olib kel!
V^ash^irning kuzlari ola-kula bulib ketdi.
—Ali K,ushchi guno^iga i^ror bulganmi?
—Ali V^ushchi ulganda i^ror bulur! Mavlono Mu^iddinni aytamen.
—Ali V^ushchi i^ror bulmasa, nechuk mavlono Mu^iddin ^ibsdan bushatilur?
—Sababi...—Amir Jondor za^arxanda bilan kuldi.— Sababi, davlatpano^ning ish^i mavlono Mu^iddinning ojizasiga tushibdi.
—V^aysi ojizasi?—dedi V^ash^ir ^ayron bulib.— Sha^zoda Abdul’aziz xushtor bulib, amir Ibro^imbekning uglidan tortib olgan malak emasmi?
—Sen bilmagan sir-asror yu^, mugambir!
—Bilamen. Sababi... V^alandar V^arno^iy degan bir darvesh...—V^ash^ir suzini oxiriga yetkazmay gudranib k;oldi.
—V^aysi V^arnotsiy? Ne deb guldiraysen, shaytoni basir?
—E-e, amirim, bir devona bor edi, shu sanamni deb ^ushidan ayrilgan... Xush, zindonga tushamizmi?
—Uzing tushib, olib chi^!
—Siz tushmasangiz, zindonbegi fakirga inonmas, amirim.
—Xup, yur!—dedi amir, lekin darvozaxonadan chi^ish- dan oldin V^ash^irning yelkasidan ushlab tuxtatdi.— Tuxta, V^ash^ir. Boya bir suz aytgan eding...
—V^aysi suz?
—Ishonchli kishilar bor degan eding...
V^ashsir ^adiksirab eshikka ^aradi, sung amirning ^ulogiga egilib shivirladi:
—Kuksaroy bu suzni aytadurgan joy emasdur, ami­rim... Bopщa payt aytamen.
14
—Yana yiglamo^ni boshladingizmi, mavlono? Uch oy buldi, tunu kun kuz yoshi tukasiz? Foydasini kurdin- gizmi?—Ali Vuushchi ^ullarini kuksida ^ovushtirganicha muzday devorga suyanib turardi. Zimiston xonaning bir burchidan mavlono Mu^iddinning yigi aralash zaif ovozi eshitildi:
—Foydasi b^lur edi, agarchi siz suzimga kirsangiz...
—Taassuflar bulgaykim, sizning suzingizga kirolmas- men. Yuz marotaba aytdim...
—^aysarlik z^ilasiz. Bu z^aysarligingiz bilan Uzingizni z^am, kaminaday nogiron bir faz^irni ^am bu jaz^annamga tiriklayin kummishsiz!..—^orongida psh$-zziz^ yigi ovozi eshitildi. Mislsiz mung va iztirobga tuda bu ingichka tovush Ali ^ushchining k^ksini teshib utganday bulib, Kullari bilan ^uloslarini bosdi, kuzlarini chirt yumib oldi. Mana ikki oydan oshdi, a^vol shu: tunu kun yigi, nola, ta’na-malomat... Ali ^ushchi boshiga tushgan gramma musibatga—ochlikka, sovu^a, na- fasni buguvchi z^ulansa z^idga, kana va suvaraklarning xurujiga —^ammasiga bardosh z^ilishga tayyor, lekin bu ovoz, nogiron gudakning yigisiday bu zorli yigi yuragini tilka-tilka silayotganday ^iynalar, iztirob chekar edi. Birinchi kunlari u mavlononing yigisini eshitganda uzi ^am kuz yoshlarini tiyolmay tulgandi, uni yosh boladay yupatishga urindi, sabr-to^atga cha^irib, yalinib-yolvordi, uzo^-uzok; nasi^atlar zuzldi. Lekin bu nasi^atlar mav­lononing z^ulogiga kirmas, kuz yoshlarini bulozuzay oz^izib, nola chekkani chekkan edi. Bir tomoni mavlonoga ^am zuzyin, u ^ibsga tushgan dastlabki kunlari z^atti^ yotib zuzldi, kechalari olovday yonib alaeuzab chiz^ar, yomon tushlar kurib uvvos tortib uygonib ketar, kuzlariga allanimalar kurinib z^orongi burchakka tiz^ilib olar va bir nimalar deb pichirlar edi. Shunday paytlarda Ali {^ushchi uning azuzidan ozishidan yo ulib krlishidan z^urzuzb va^imaga tushar, guyo bunga uzi aybdorday kechasi bilan mijja zuzzuiay z^iynalib chiz^ar, ayni zamonda yuragidagi sirni ocha olmasligini, bu sirni ochishga zuzvdi yuz^ ekanini tushunib ikki ut urtasida yonar edi. U mavlono Muz^iddinga z^ulidan kelganicha yordam berishga, uning joniga ora kirishga urinardi, kelgan ovz^atning kupron; zugsmini unga berar, kechalari chakmonini uning ustiga yopib, uzi tong otguncha tor xonani aylanib chi^ardi. U endi faz^at shunday paytlarda, mavlono Mu^iddin uyn;uga ketib, uzi esa sovuzuvan tizzzlari tizzzlariga tegmay tor zuzbsxonani gir aylanib zorgan paytlaridagina orom oladigan buldi. Shunday bedrr tunlarning birida uning xayoliga galati bir fikr keldi...
Sunggi yillarda Ali sushchi katta bir risola yoza bosh latan edi. "Rioolai dar falakist” deb nomlangan bu kitob kompot ilmining eng murakkab masalalariga bagishlangan edi.
U risolaning mudaddimasini, tugrirogi, mu^addima- niyag birinchi ^ismini yozib tugatgan edi dam. Dandasa ilmining asoslariga bagishlangan bu dasmda, Ali ^ushchi nudaa, chizi^, sat^, tugri va egri chizi^, mutasavi, tugri mutasavi chizik^lar va nidayat doyra tushunchalariga ba- tafsil tuxtagan, lekin tabiat masalalariga doyr ikkinchi kismini dali boshlay olmagan edi.
Ali ^ushchi kechalari, mavlono Mu^iddinning kuzi ilinganda, zimiston xonani sekin aylanarkan, nogadan xayoliga shu risolani davom ettirib, uni nidayasiga yetkazish fikri keldi. Rost, dagoz-^alamsiz koinot il­mining chital masalalarini yechish ^iyin. Lekin ne chora? \ogoz-dalam yus deb, umri bedada utadimi? Bir chorasini dalmo^ kerak. U risola ustida dayta-dayta uylarkan, bu ish kungliga katta tasalli berishini sezib ^oldi. U tor xonani odasta aylanib falak ilmining murakkab danun- larini idrok etarkan, dabsda stgani batamom Esidan chidar, kunglidagi barcha tashvish, barcha gam-andu^ guyo tuzgib ketar, datto dalbidagi sunmas dard, enasi Til- labibi tugrisida™ notinch uylar dam xayolidan kutarilar edi. Mana bugun dam mavlono Mudaddin mizgib ketganday bulib, dabsxona jimib ^olishi bilan Ali ^ushchining xayoli yana usha suyukli risolasiga ketdi. Lekin fikrla- rini bir joyga tuplab, endi chor unsur—ut, davo, suv va tuprovdan tashkil bulmish jismlarning tarkibi ^as^ida uylashga kirishgan ^am edi, mavlono Mu^iddin uygonib ketib, yana kuz yoshini boshladi. Shu sababmi, uning nolasi bugun dar kungidan dam battar ta’bini xira daldi. "Bu ne fozilkim daetni teran idrok etmasa, idrok etib, sabr-todat dalmasa?—dedi u kuyinib.— Iadatkim, bu zot usha riyoziyot ilmida dach bir alloma bas kelolmaydigan mashdar va ma’lum mavlono Mu^iddin dazratlari bulsa? Ey, parvardigori olam! Boshimga ne savdolar solsang solgaysen va lekin bu bandashday bedaror va subutsiz dalmagaysen!"
Zimiston xonaning bir burchidan mavlono Mu^iddin- ning ingichka, nogiron ovozi eshitildi:
—Ey, parvardigor! Bu daysarlikdan endi ne fonda? Bu kufr kitoblar al^ol kimga kerak?!
Ali 1^ushchi guyo yuragiga birov nish urganday daltirab ketdi.
I .
)
—He dedingiz, birodari aziz? Kufr kitoblar?! Bu... bu g^abi^ suzni aytmo^a ^anday yuzingiz chidadi, mavlono Mu^iddin?!
—Vijdondan suzlamang! Noshariy kitoblar bitib, guno^i kabirga botmasak, ollo taolo boshimizga bu kulfatlarni solmas edi, mavlono!
Ali K,ushchi asabiy kuldi.
—Bu suzni bir bandai gofil aytsa ajablanmas edim... Lekin sizday yetuk allomaning ogzidan eshitmo^... a^lga sigmaydi, mavlono. Zero bu u^ubatni siz bilan menim boshimga ^as taolo emas...—osiylik filsam uzing kechir- gaysen, parvardigori olam!.—>^ag; taolo emas, uz padari buzrukvoriga grglich kutargan bir padarkush solgandur, mavlono!
—Tangri taolo lozim va lobid k^rmasa bu gurbat bul mae edi!
Ali ^ushchining asabiy pirpiragan lablariga kinoyali tabassum yugurdi.
—^a, tangri taolo lozim kursa shu bukun bu gurbatdan sogrgg bulursiz!
—Inshoollo^, shunday. Va lekin buning uchun sha^zodaga mu^ovamat^g grglmay guno^imizga i^ror bulmo- gimiz darkor.
—Suzingizda manti^ yugrzur, azizim! Xup, kamina sha^zoda bilan ushal takabbur ^azrat aytganday bedin kitoblarni yashirib gayrishar’iy yumush ^ilibmen va buning jazosini tortmo^damen. Va lekin siz-chi? Siz jannatmakon ustodning vasiyatidan yuz ugirib, bu sirni ochdingiz. Kufr kitoblar yashirilganiga ^ur’oni sharifni upib i^ror buldingiz. ^ak; suzmi bu?
—Xush?
—^ai$ suz bulsa siz nechun jazo tortmog^asiz? Tangri taolo nechun sizga bu jazoni loyi^ kuradur?
—Fa^ir sizning guno^ingizga kuyganmen!
—Yug;!—dedi Ali K,ushchi ^ansirab.—Siz kaminaning guno^imga emas, uz guno^aringizga kuymishsiz. Ul al- lomalar sarvari, ^okimi odil, ustod Mirzo Ulugbekning sunggi tilagini os^osti g^ilganingiz uchun ollo taolo sizga bu inti^omni lozim va lobid kurmishdur. Zero... suzimni bulmagaysiz, mavlono! Zero xudovandi karimning bandai muminlari bulmish a^li donishlar bitgan bu