Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

lakchan chozzib zoribdur. Padari xoja Salo^iddin zargar mazszamlari bilan tutib kishanlab olib ketdi. Bechora...
—Bechora!—dedi shaz^zoda ^ansirab.—Kimki, imeni ix- losga shak keltirib, imonini iblisi lainga sotsa... zrzli shu buladur! Bor! Saroy az^li z^ozir bulsin, alzrzl yulga tushamiz...
Gilay yasovul keltirgan bu mapgum xabar shaz^zodaning dilidagi guluga gulu z^ushib gash zrizdi. Lekin Kuksa- royning allaz^anday sovuz^ koshonalaridan ochi^ z^avoga chivdach, kungli birdan ravshan tortdi. Ajabo: bundan bir-ikki zrzfta oldin yoedan z^alin z^ordan asar z^am zrzlmagan, bil’aks, kun zzzuzzday isigan ediki, kucha kzzlarini, uylarning tomini, zrztto paxsa devorlarning ustini kum-kuk barra ziaysa zrzzzlagan, sharz^irab oz^ayotgan ariz^ buylaridagi tol shozslari zsizarib, kurtak yoza boshlagan edi. Gir-gir esayotgan iliz( shabada bgsor giyozrzarining xushbuy z^idini ufurmozuza, dimovda olis sirlar nafasi, binafsha va chuchmumalarning nozik buylari, yovzzzan va shuvozuzarnzshg sal taxir, lekin xushyoz^im zrzdlari gup-gup urardi. Shaz^zoda chezszasi yori- shib, tuyib-tuyib nafas olarkan, kuz oldiga nechuzzdir ^irot atrofidagi yam-yashil zrzrlar keldi. Bobosi Shozrzuz^ Mirzo bilan z^ar kuklam bu zrzrlarga chizrzb, uloz^ chozzgan, argumoz^ uynatib poygaga tushgan begubor usmirlik yil- lari esiga tuzzzib, kungli bir xil bulib ketdi-da, ostida betoz^at depsingan z^ora argumogiga samchi urdi. Buni kurgan yonidagi mazszamlar z^am otlarining jilovini z^uyib yubordilaru, tosh yotg^izilgan kuchalar ot tuyozuzari- ning dupuridan sasir-z^usur bulib ketdi. Kuchaning ikki tomonida, Kuksaroydan rasadxonaga bora-borguncha z^ar un bepz-yigirma sadam joyda tiglarini kukka z^aratgan nayzabardorlar turar, guearlarda esa, ogir liboslari ustidan sovut kiygan sizzoz^lar ot uynatib zorizzzardi.
Mirzo Abdullatif ot choptirib borarkan, kuchaning ikki zozida, tugli zzayza ushlagan sipoz^zarning orz^asida, ta’zimda z^otib dolgan minglarcha odamlarni kurardi. Guzarlardagi olomon z^am jimgina sajdaga bosh egib turar, odamlar devor yoriz^laridan, eshik tirz^izplaridan muralab z^arashar, bolalar esa tomlarga chiz^ib olishgan, ularning kuzlarida taajjub, z^ayrat, z^rz^uv aks etardi. Shaz^zodaning z^albi bukungi lojuvard osmonday charaz^lab ketdi. \a, u Movarounnazsz uchun, Samarz^andday zzzazdzi muazzam uchun bez^uda olishmagan! Bobokalon Amir Temur uziga dorussaltana silgan bu shazszi buzruk kuchalaridan
bir marotaba ot choptirib utmo^, olomonning tiz chukib, sajdaga bosh egib turganiii kurmo^ uchuy bir emas, yuz jon bulsa ^am tikmoeda arziydi!.. O, na^adar u lug, na^adar shirin ekan bu saltanat, bu toji taxt! Sha^zoda ^ozir otini jilovidan tortib tuxtatsa-yu, ^ul ^ovushti- rib turgan bu olomonga tiz chukib, yer upmo^ni amr ^ilsa, amri vojib buladi. Tiz chuk, desa chukadi, yer up, desa upadi. 1\ani bir kimarsa amrini vojib ^ilmay kursin- chi?.. .
Rasadxona oldidagi maydonga ^am tumonat odam yigilgan edi. Yuzlarcha ^alandarlar guru^-guru^ bulib, ^ullaridagi isiri^ tutatilgan isiri^donlarini silki- tishib, kulo^ kiygan boshlarni bir me’yorda tebratishib, mad^u samo u^ishar, yalang oyo^> yalang bosh gadolar, ^alangi-sasangilar ^o^suyak ^ullarini chuzib tilanchilik k;ilib yurishar, ^ilich yalangochlab olgan suvoriylar chor tarafdan ssib kelayotgan olomon ustiga ot choptirib, or^aga surar, sipo^arning ^ay^irigi_? yigilgan xa- loyi^ning guvillashi, ^alandarlarning zikri va yu^orida, rasadxona minoralarida chalinayotgan nogoralarning gum- biriyu karnaylarning suronli na’rasi osmoni falakni tutgan edi.
Rasadxonaning 1;ush tava^ali temir darvozasi lang ochis, darvozaning ikki yonida, kun ili^ bulishiga ^ara- may, ustlariga movut chakmon, tulki va suvsar pustin, boshlariga ^unduz telpak kiygan dorussaltana zodagonla- ri, imomlar va ulamolar yigilgan edi. Darvozadan kirgach, ^ovlining ung ^ul tomonida baland yogoch suri g^urilib, unga sheroziy gilam va shoyi kurpachalar yozil- gan. Surining ikki tomonida tunlari ustidan oi$ rido kiyib, boshlariga salla Uragan ulamoyi kiromlar, egni- lariga zarbof tun, boshlariga dur va sadaf ^adalgan ^immatba^o telpak kiygan, kumush kamarlariga tilla bandli ^ilich tazdan amirlar turishar, ular orasida sha^ar dorugasi M ironiyu^ ^am kurinar edi.
Sha^zoda darvozada k^ringan ^amon, janob Xomush turgan urnidan ^uzgaldi, surining ikki yonida turgan zoti oliylar, a’yon va boyonlar *;ul ^ovushtirganlaricha or^aga chekinib unga yul berishdi. Sha^zodani uz yoniga, shoyi kurpachalar yozilgan su riga taklif ^ildi.
. Sal utmay, ^ovliga boshlariga uchlik tasya kiygan, ust-boshlari yupungina yigirma choglik Madrasa talabala- ri kirib keliщdi va kuzlari javdirab tuxtab ^olishdi. Ulardan keyin ^amon mudarrislik kiyimlarini tashla- magan un choglik mavlonolar kirib, tolibi ilmlarning yonida saf tortib turishdi.
Sazrat "boshlaymizmi", degan ma’noda shaszodaga yuz- landi. Shaszoda "boshlayvering", deb bosh irgadi.
Janob Xomush sulidagi kasrabo tasbesini ugirgancha urnidan turdi. K^ora baxmal tun ustidan kiygan os ridosini turrilab oldinga utdi va maydonga yigilgan olomonga saraganicha nuts irod sildi.
Marosimda sukm surgan allasanday ilotsii rus, rasadxona sovlisi va darvoza oldiga tuplangan olomonning gurillashi, sazratning sayajonli va’zi, yigilganlarning "ilotsi «chin” degan xitobi—buning sammasi unga istisbolning xayrli alomati, fayzi ilotsii bulib kurindi-yu, ruslantirib yubor- di. Olomonning xitoblariga nisoyat darveshlarning samdu sanosi sushildi-da, shaszodaning vujudini boyagidan sam kuchli sayajon chulgab oldi. U guyo sanot yozib kukka parvoz silayotganday tugalib, kuzlarini yumdi, lablari otsista pichirladi: "Ey xallotsi olam. Osiy bandangni uzing kechir- gaysen. Uz marsamatingni darit tutmagaysen".
Uning xayolini shov-shuv buldi. U yuragi "shig" etib kuzini ochdi. U rta da gi gulxan samon kukka chars-churs yulduzchalar sachratib lovillab yonar, lekin odamlarning kuzi gulxanda emas, darvozada edi, u yerda esa sandaydir galayon davom etar, "ushla", "tuxtat” degan xitoblar eshitilardi. Tusatdan galayon tindi-yu, darvozada... yalang oyos, yalang bosh, kuylagining yosasi kindigigacha yirtil- gan, bir yengi uzilib, osiliv solgan, sosol-muylovi usib ketgan bir kimsa kurindi. Vajosati mudsish, majnun- sifat bu kimsa... —yo rabbiy!—mavlono Mutsidddin edi! Mavlono telba kuzlarini lovillab yongan gulxanga sada- ganicha, kirgan joyida bir zum turdi, sung, sullaridagi kishanlarini sharaslatib, yer depsinib uynay ketdi. Tusatdan u uynashdan tuxtadi, darvoza tomonga yuzlanib:
—Ushlang bul telbani. Ushlang!—Sazrat Xomushning ovozi shov-shuvni bosib yangradi. Mavlono Mutsiddin, guyo sulogiga chug kirganday, yalt etib saradi, telba kuzlari yonib sazratga bir datsisa tikilib turdi-yu, "Doy musul- monlar! —deb batsirdi.—Zindondan sochgan kofir Ali K^ushchi topilmish! Mana, ul iblisi lain! Ushlanglar bu kofirni! Ushlanglar!"
Bir necha sipos unga yopirilib, zanjirband sullarini sayirib olishdi. Lekin mavlono sandaydir gayritabiiy bir kuch bilan ularni siltab tashladi-da, shaszoda bilan sazrat tomon yatsinlasha boshladi. U samon suturgan kuzlari yenib: "Ali ^ushchi! Ushlanglar bu kofir mavlo- noni!" deb bazuzrar edi. Uning kupirgan lablari, ^utur- gan kuzlari, butun vajo^atida shunday mudzuzzi bir narsa bor ediki, shazzoda beixtiyor or^aga chekinib: "Tutinglar bu telbani!" deb sich^irib yubordi. Yana bir necha sipozuzar va gulxanga kitob tashlayotgan z^alandarlar mavlono Muz^iddinga yopirilishdi. Mavlono yopirilganlar bilan olisharkan, bu safar telba kuzlarini sha^zodaga tikib, birdan: "^a-a... Padarkush!—deb xitob zuzldi.—Xoy, mu- sulmonlar! Uz nadari buzrukvori, Mirzo Ulugbek z^az- ratlarini z^atl kilgan padarkushni topdum! Ushlanglar uni! Ushlanglar! Duzax utida yonmogi darkor bu padarkush! Utga tashlanglar uni! Utga!”
Darvoza oldidagi maydonga yigilgan olomon, z^atto z^ovlidagi a’yoni boyonlar, butun xaloyis, guyo tildan zuzlganday bir la^za gung bulib zuzldi. Shu payt, darvo- zada... yechilib ketgan sallasining bir uchi yerda sudralgan Salo^iddin zargar kurindi. Iyagi zushtirab, kuzlaridan shash^ator yosh os^an Salo^iddin zargar: "Pirim!” deb xitob zushganicha z^azrat Xomushga ^arab yugurdi, lekin z^ovli urtasida sipozuzar bilan olishayotgan uglini kurib, unga tashlandi. Biroz; z;alandarlar va sipozuzar zargarga e’tibor bermay, mavlononi chalib yiz;itishdi-da, z;ul- oyozuzarini ushlab, sudrab ketishdi. Boshi toshga tegib yorilgan, ust-boshi zut-zuzzil z;on bulgan mavlono Muzuzddin esa, z^amon talpinar, zuzmon xirillab baz;irar edi:
—Utga tazzzlanglar bu padarkushni, musulmonlar. Utga tashlanglar...
Saloz^iddin zargar yum-yum yiglab sipozuzar va z;alan- darlarga yopishar, ularni tuxtatishga \arakat zuzlar, lekin birov unga z^ayrilib z^aramas edi...
Shaz^zodaning kuz oldi zuzrongilashib yeru kuk charxpa- lak bulib ketdi-yu, yiz;ilib tushizpdan z;urz;ib, z^azratning z;ulidan ushlab zuzldi.
—Uzingizni bosing, shazzoda. Barcha xaloyizuzing kuzi sizdadur. K,addingizni tuting.
Janob Xomush yana uzoz; va’z aytdi, lekin uning suzi shaz^zodaning z^logiga kirmas edi. Uning kuz oldidan z;amon mavlono Muz^iddinning mudz^ish vajoz^ati ketmas, z^ulozuzari ostida z;amon uning xirildos ovozi yangrardi: "Padarkushni topdum, mu’mizizar. Utda yonmogi darkor bu padarkush. Utda..."
19
Norasidaning ^abriday kichkinagina yangi sabr tepa- sid a, kuzlari yumus, chukkalab utirgan ^alandar ^arno^iy: "Turing, shoir, fursat zi^, turing", deb shivirlagan tovushni eshitib boshini kutardi. Uch-turt ^adam naridagi sada tagida chukkalab utirgan bir odam- ning sorasi kurinardi. Bu—Miram Chalabiy edi.
\alandar ^arno^iy yana bir marta tilovat ^ilib yuziga fotika tortdi-da, urnidan turdi... Tong ya^in, osmonda suzgan siyrak bulutlar orasida zaif miltiragan yulduzlar kuzga chalinadi, ^aerdandir olisdan, sa- da^ayragochlar ortidan tilovat ^ilgan ^orining nogiron ovozi ^abriston ustida ^azin kuyday o^ista taraladi... Bu ovoz 1^alandarga nechundir mavlono Ali ^ushchining ovozini eslatdi. Nazarida, guyo ^ori emas, ^ibsda yotgan ustod uz enasiga ^ur’on bagishlayotganday bulib, kuziga yana yosh keldi...
Mushtipar kampir! Besh oy kuchaga tikila-tikila, eshikdan kim kirsa shunga: "Butalogim!" deya talpina-tal- pina, kecha, ni^oyat, uzilibdi...
1^alandar bundan bexabar edi, chunki sunggi paytlarda ustodga bogli^ maxfiy bir ish bilan tunu kun band edi. Mavlononi ^ut^arishning ming bir yulini uylab kurgan KDlandar va uning dustlari kecha, ni^oyat, shu sarorga kelishdi: yasovul kiyimini kiygan ^alandar yoniga Kdl^onbek bilan Bos^onbekni olib, ot va ^urol-asla^ala- rini shay ^ilib, tun yarmida Sho^izinda ^abristoniga borishadi. (^abristonda uni K^ash^ir kutib oladi... 1^ash- ^ir ularga Ali ^ushchini ^ibsdan olib chi^ib, maxfiy ^atl ^ilish tugrisidagi devonbsgining soxta srligini topshiradi.
Yasovul kiyimidagi ^alandar bilan uning yigitlari bu soxta yerlik; bilan Kuksaroyga kirishadi va zindon- begiga yorli^ni kursatib, Ali K,ushchini olib chi^ishadi...
Reja ni^oyatda xatarli edi: soxta yorli^ darvozabon bilan zindonbegini shub^aga solishi e^timoldan xoli emas. Bu ^olda... ularning ta^irini yigitlarning dov- yurakligi-yu, ^ilichlarning utkirligi ^al ^ilajak.
Kecha {^alandar ^al^onbek bilan Bos^onbekni olib, Zarafshon buyidagi tu^ayzorda tayyorlik kurdi. Yasovul- lar kiyadigan liboslarni topdirib kelishdi, ^ilich va xanjarlarini charxlashib, egar-jabduk^arni shay ^ilib ^uiishdi. Sungra Sho^izindada uchrashadigan joylarini belgilab olishgach, 1\alandar ustaning oldiga ketdi. Bu xatarli yumushdan oldin u ^ozirlab ^uygan sovga-salom- larini olib, Xurshida bonuni kurib kelish niyatida edi. Torga borsa... bu ma’yus xabar!.. Xayriyat, ustaning yonida Miram Chalabiy bor ekan, uni otiga mingashtirib, guristonga ketdi...
^alandar, guyo uz enasi bilan sungbor vidolashayotgan- day, or^asiga ^aray-^aray guristondan chiiuщ.
...Ellik tillaga K,ash»;ir topib bergan kurkam sashr;a argumo^ ^abriston chetidagi ^ayragochzorda ^antariglik turardi. ^alandar gamgin uyga tolgan Miram Chalabiy bilan jimgina xayrlashdi-da, otiga mindi. Uning xayoli ^amon oreada, ^abristonda, norasidaiing guriday kichki- nagina tuprok uyumi ostida yotgan, nimasi bilandir uz enasiga uxshab ketadigan Tillabibida edi.
^alandar kuni kecha sovu^ ^abr yanglig Kuksaroy zindonida yotgan ustoddan uz nomasiga javob olgan, uning ’Xogoz va ^alam"dan keyin "enam Tillabibi" degan suzlarini utsib titrab ketgan edi... "Benu^son parvardi- gor. Uning, mavlononing guno^i bulsa bordur. Va lekin farzand dopzda yongan bu mushtipar onaizorning yozugi nedur, yo rab?"
^alandar anchagacha ma’yus uylar girdobidan chi^olmadi, fa^at yulning bir ^ismini utib, tong ota boshlaganda- gina kungli sal yorishib, xayoli Xurshida bonuga ogdi...
Mana, bir oydan oshdiki, Xurshida bonu togda, usta­ning oshnasi Bobomurod mirob degan bir bogbonning uyida turibdi. ^alandar ^aftada bir, go^ida ikki marta borib, uni kurib keladi. Bu uchrashuvlar T^alandarning dilini go^ yorug nurga, chsksiz me^rga tuldiradi, go^ kungliga alla^anday notinch, mub^am tashvish soladi.
Xurshida bonu soginib kutadi, ^ar safar uni kurganda kuzi jizda yoshga tuladi, lekin K^alandar biladi: uning kuzlarida kandaydir shub^a, pin^oniy bir andu^ bor. Bu shub^a, bu pin^oniy gam xuddi olis-olislardagi yongin shu’lasiday uning uychan botsishlarida, nogiron tabassum- larida, ^urkak ^arakatlarida bot-bot zu^r etib ^oladi... ^ar borganida bonu undan oilasining ^ol-a^volini ^ayta-^ayta surishtiradi, uning javoblarini entikib-en- tikib tinglaydi. ^alandar yolgon-yashis gaplarni ^ushib bulsa-da, uni tinchitadi. Avvalgi safar borganida bonu otasining ak;ldan ozganini eshitmagan edi. Lekin endi- chi? Rasadxonada sodir bulgan bu mud\ish vo^yeani dorus- saltanada eshitmagan bir kimsa yu^. E^timol unga ^am Gyurib yetgandur! Agar borib yetgan bulsa, K^alandar unga ne deydi! Kunglini z^anday ovlaydi?
K,alandar, egnida suvoriy libos, boshida dubulga, bslida z^ilich, otini dam yurttirib, dam choptirib bo- rarkan, xayolidan shu fikr chi^mas, to^a ya^inlashgan sayin kunglidagi notinch mubz^am tuygular ortib borardi.
Yul tobora urlab, z^irlar balandlashib borar, musaffo gong z^avosida yiro^dagi k;orli chuz^ilar juda ya^in kurinadi. Oftob z^ali chi^magan, lekin k;orli chu’^ilar usti guyo olov purkaganday yal-yal yona boshlagan edi. Vmgirda chumilgan kum-kuk barra maysalar gir-gir esgan gong shabadasida mayin chay^alar, guyo ipakday tovlanib, kishining ru^ini erkalar edi... Maysa bilan soplangan bu kum-kuk adirlar, olisdagi z^orli chuk^ilar, shar^irab osz^an soylarni kurganda ^alandarning esiga uz yurti gushib, dilini alla^anday osuda bir ma’yuslik chulgab oldi. Xfl, uning, ^alandar ^arno^iyning suyukli yurti z^am, ^arno^ tevaragidagi z^ir va adirlar z^am mana shunday mayin, yam-yashil maysa bilan ^oplangandir. salin boglardagi urik va shaftolilar z^am xuddi mana shunday kurtak yozib, gullash arafasida turgandir... ^ani endi, mavlono Ali ^ushchi zindondan z^utulib chi^sa-yu, K,alandar uning ok; foti^asini olib, bonuni otga min- gazib, shu ilik; baz^or kunlari yulga chiz^sa!.. V^irlar, dovonlar osha soylar, jilgalarni kechib, o^kungil chupon- chuli^larning ovullarida tunab, uz yurtiga k;arab ketsa? Bonu bilan bu osuda z^irlar, z^ududsiz keng dashtda otlarini dam yurttirib, dam z^ushday uchirishib, tan\o su^batlashib, uzok; yul bosishsa. K,alandar uning kunglidagi barcha alamlarni tuznggib yuborsa!..
Kun k;iyomga kelganda, oldinda, ikki z;ir oraligidagi soy buyida "Kuygan tepa" ^ishlogining boglari kurindi. Kdlazzdar jilgaga tushib, suvoriy liboslarini yechib, uz kiyimlarini kiyib oldi. Sipozuzar bu yerlarga kam kelar, z;ishloz; azuzi, z^atto Xurshida bonuning uzi z^am ot uynatib kelayotgan suvoriyni kurib, valima ga tushishi ez;timoldan xoli emas edi.
Bobomurod mirobning z^ovli-joyi z;ishloz;ning eng chekkasida, tozda tutashib ketadigan baland z^ir yonbagrida edi. K,alandar z$ar safar odamlarning kuziga tushaver- maslik uchun k;ishlo1^a kirmasdan jilga buylab borib, k;irga urlab keta z^olar edi. Bu safar z^am soydan chi^ib, otini tikka solarkan, otaning boloxonasida alvonrang bir narsa "lip" etganday buldi.