Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Vo^idi eamon—Uz davrining yagonasi.
"Yo tavba! Bu beme^r-beshaf^at mustabidning boshiga ne xunlar tushdikim, ^ibsda yotgan menday bir bechora bandidin kechirim suraydur!" Ali 1^ushchi Mirzo Abdul- latifning alla^anday javdirab turgan kuzlaridan kuzini olib ^OChDI.
—Sizday ^okimi mutla^ xo^onlar fa^irday bandai mu’minlardii afv suramaydur. Murodingiz ne, suzLang, sha^zoda!
Ali K^ushchining gapi Mirzo Abdullatifga ma’^ul tushmadi chamasi, yuziga i^on tepdi, ^ovogini uyib:
—Sizni cha^irmo^an murodim shulkim,—dedi rangi uchib.—Zoyichaga ^arab, saltanatning tazdirini suzlab bersangiz!..
Ali K^ushchining lablariga bilinar-bilinmas tabas- sum yugurdi:
"Falakiyot ilmiga inonmay, ustod barpo etgan rasad- xonani bedinlar uyasi deb atagan odam, endi nechun kaminaga murojaat ^iladi?"
Sha^zoda uning tabassumiga tushundi chogi:
—Kunglingizga ozor bergan bulsam... kechirgaysiz, mavlono!—dedi uf tortib. Uning kasalmand che^rasida teran bir ma^zunlik aks etdi, ovozi kutilmaganda gamgin va samimi# o^anglar kasb etib, ^altirab ketdi: —Ammo...- sizdan yashirmaymen, mavlono. ^odisalar silsilasi shunday- kim... uz taedirim ustida uylamay ilojim ftyiyjyp, zero, el-ulus taediri so^ibi toj tak^iriga bogli^ur... Siz esa koinot sirlarini, yulduzlar sirini bilasiz, mavlono...
Ali \ushchi e^amon kuzlarini ochmay sukutga chumib utirar, xayolida esa ^andaydir isyonkor uylar tugyon kilardi.
"Na yaratguvchi va na bandasining jazosidan ^ursmay, uz padari pokingni ^atl etding. Bu beba^o toju taxtni deb, kulli a^i donishlar sarboni bulmish ulug allomani ma^v ^ilding. Endi ostingdagi toju taxt silkinganda tavdiri azaldan ^ur^ib, ^ibsda yotgan fa^ir bir bandita yukunasen! Lekin bandai ojiz ne deydi? Uning ^oli ertakdagi yulovchining ^oliga uxshaydi: ungga yursang sherga yuli^asen, sulga yursang ajda^oning komiga tusha- sen!.. Zero, uz padariga silich kutargan zurriyotning ta:udari zoyichasizo^ ayondur! Buyningga tav^i la’nat tamgasi osilib, abadulabad badnom va badbaxt bulganing peshaiangda yar^irab turgandur, sha^zoda!”
—Sha^zoda ma’zur kursinlar. Fa^ir kupdan beri ilmi nujumni tark etganmen...
—Borakallo sizga!—kuldi Mirzo Abdullatif, uning kulgisi soxta va allasanday asabiy edi.—Ilmi nujum bobida dovrugingiz olamga ketgandur!
—K^achonlar bulgan! Alsol... xastalik yengmish...
—Xaeta bulsangiz tabiblarga kursatamen. Tilang— Kuksaroyda turing, tilang—rasadxonada turing. Eng yaxshi bakovullar, eng sodis masramlar xizmatingizga munta- zirdur.—Mirzo Abdullatif ' uning javobini kutmay, shatsildogini shatsillatdi va eshikda paydo bulgan saroy- bonga yuzlanib, farmon berdi:
—Mavlonoga Kuksaroydan eng kurkam, eng basavo joy tayin siling! Shu bukun bu zoti sharifni saroy tabib- lariga kursating! Bakovullar tayin siling. Yaxshi taom- lar tayyorlab bersin. Endilikda mavlononing solidan uzim xabar olib turamen...
Ali ^ushchi esiga enasi Tillabibining suzlari tushdi: "Rasmatlik siblagotsing aytguvchi edi: "Sher bilan podshodan yiros bulmos darkor! ”
U xursinib, urnidan turdi... "Ne chora, bu mustabid- ning sasrini kurding, alsol mesrini sam kurib suy, Ali! Dar salay, sibsda yotganingdan yomon bulmas..."—Ali Dushchi miyigida kulimsirab, saroybon yetagida salomxo- nadan chisdi.
22
Xurshida bonu bilan vidolashib "Kuygan tepa"dan chissach, otini betinim choptirgan ^alandar Samarsandga sosh sorayib, darvozabonlar darvozalarini yopishga sozirlanayotganlarida yetib keldi. Agar egnida suvoriy liboslari bulmaganda, estimol uni shasarga kiritishmas sam edi. ^alsonbek bilan Bossonbek asslashgan joyla- rida—Shotsizinda sabristoni ortidagi jarlikda kutib turishar, lekin ^ashsirdan darak yus edi.
"Nasot aldagan bulsa? Nasot oltinlarni chuntagiga urib sochgan yo sir-asrorni ochgan bulsa? Yo bil’aks, Dashkir sam sulga tushib soldimi?"—1^alandar ming xil xayolga borar, betosat bulib, jarlikda u yosdan-bu yossa odimlar, lekin gilaydan samon darak yus edi. Ana, milt-milt yongan ufk yulduzlari yonida Zusro yulduzi sam kurindi, olis-yatsinda xuroz sichsirdi. Endi ^ashsirning kelishidan fonda yus. ^alandar saytishni uylab, otining ayilini torta boshladi. Lekin shu payt tepada, jar

ustida alla^anday sharpa eshitildi, sung, pastga yugurib tushayotgan kulaga kurindi. \alandar uzini panaga oldi-da, kulaga ya^inlashgach, oldini tusdi:
—Bu kim? Senmi, ^ash^ir?
—Men, darvesh...
^ash^ir ^ansirab tuxtadi. ^alandar uni yo^asidan ushlab uziga tortdi.
—Tagin ne barona topib kelding, mugambir?..
—Barona emas, shumxabar,—dedi ^anp^ir. U ^amon ^an- sirar, ^attis yugurganidanmi, ^ur^sanidanmi, upkasini bosolmas edi.
—Xush?—dedi ^alandar sabrsizlanib.—Suzla!
—Mirzo Abu Said zindondan ^ochibdi. Kuksaroyda tupolon...
—Sachon?
—Buni xudo bilmasa bandasi bilmaydi. Boya kechsurun sha^zoda zindon aylanib yurib bilib solibdi. I^apaca Mirzo Abu Said yuk- Saroy ostin-ustin. Zindonbegining UZI ZINDON K^ILINDI.
K^orongida Bos^onbekning kimgadir pisanda ^ilib: "J^an senimi?” degdn ovozi eshitildi. ^al^onbek gurs-gurs yurib ^alandarning yoniga keldi:
—Yorli^siz borsak ne siladi? Yorlis urniga ^ilich bor, oga?
^alandar javob bermadi. Xayolidan: "Burining ogziga tushgan butun chi^mas ekan-da!" degan fikr utdi. \a, bir necha oydan beri ^ilingan ^arakat bekor ketgan edi. ^alandar bushashib, yerga utirib ^oldi.
23
Soy buyiga tikilgan kurimsizgina chodir yonida be- to^at aylanib yurgan amir Sulton Jondor ot Tyeiyiapn- ning dupurini eshitib, ugirilib ^aradi.
1^ir yonbagridagi siyrak archalar orasidan saman yurgasiga yaydos minib, amirning zotli ^orabayirini yetaklab olgan ^ash^ir chi^ib keldi. K,ash^ir, nechundir ogzi ^ulogida, ishshayib kelardi. Uni kutaverib to^ati to^ bulgan amir Jondor kumush sopli ogir ^amchisini uynatib, ^app^irga tomon yurdi.
—1^ayda yuribsen, shaytoni basir?
1^apщir amirning ^a^oratomuz suzlarini eshitmagan- day fshgoch kuzini ^isib yana tirjaydi.
—Fa^ir bir garoyib nimarsa kurdim, amirim!
—Garoyib nimarsangni zdgyib, otdarii egarla, iblis!.. Chano^iyga kech ^olamiz!
Amir Jondor kumush sopli ^amchisi bilan guldor ^izil saxtiyon etigining ^unjini chars-chars savalab, chodirga kirib ketdi.
Amirning dargazab bulishi bejiz emas, ^ash^ir ot- larga ketganda, peshin ^am bulmagan edi. Lekin peshinda soydan bir uyur yil^i utgan edi, tushovda yurgan t^opa argumogi tushmagur tushovni uzib, yshщilarga ^ushilib ketdi. K,apn^ir saman yurgasiga minib, uyurni ^uvdi. Yil^ilarni jilganing «;uyi tomonidagi "Kuygan tepa" degan k^ishlo^ yonida zurga ^uvib yetdi. Lekin amirning bo^uvli ^orabayiri tut^ich bermay ^irga sarab chopdi. ^app^ir uni k;ir yonbagridagi bir bogbonning chetan devor bilan uralgan bogiga ^amab, zurga ushladi, ushladi-yu, boyagi "galati nimarsaga" k^zi tushib lol bulib $oldi. Bu "nimarsa..." mavlono Mu^iddinning ojizasi, shoir K,alandar ^arno^iyni shaydo ^ilgan va ni^oyat Mirzo Abdullatifning ^aramidan sochib, yashirinib yurgan ^usnda tengsiz sanam... Xurshida bonu edi! ^apщir ^orabayirni tizginidan ushlab, bogdan olib chi^ib keta- yotganida, boloxonada turgan joyida kurib k,oldi, tugrirogi, olis-olislarga tikilib turgan bu parivash bir kurindi-yu, yu^ buldi, guyo sharpa sezgan o^uday ^urkib ^ochdi. Lekin pushtirang ipak kuylak kiyib, yuziga zar sochilgan ^arir durra tashlab olgan bu nozanin bu yerlarga shunchalik yot va shunchalik guzal ediki, K,ash^ir, garchi uni ^yech ^achon kurmagan bulsa-da, dar^ol fa^mladi: bu usha, ^alandar T^arnotsiyni a^li ^ushidan ozdirgan, sha^zoda Abdul’aziz amir Ibro^imbekning uglidan tortib olgan, endi esa, Mirzo Abdullatif bilan amir Jondor ^idirib yurgan nodirai davron edi...
^usnda tengsiz bu so^ibjamolning ^ochishiga K,ash^ir uzi yordam bergan bulsa ^am, ^alandar K,arno^iy uni ^ayo^sa gumdon ^ilganini bilolmay dogda yurgan edi. Omadi kelgan ekan, bukun bu sir-asrorni ^am bilib oldi. Uning olisdan ishshayib kelishi ^am shundan edi. K,ash^ir bu xushxabarni amirga aytib, uni xushnud ^ilish niyatida edi. Lekin... boshiga mugiz bitsa uz xujasini suzadigan bu eshak uning suziga sulo^ sam solmadi. K,uturgan itday k,opib berdi. Juda soz! Bir ji^atdan bu \ukizning shunday ^ilgani ^am yaxshi buldi. K,apщir bu sirni arzonga sotmasligi darkor...
Amir Jossor belita z^ilichini taz^ib, chodirdan chshude. Guyo besh-un nafar ^aro^chilar yiginiga emas, Kuksaroyga, Mirzo Abdullatif ^uzurida buladigan mashvaratga tashrif ^ilayotganday, zarbof t^nini kiyib, kumush kamarini boglab olibdi... U z^amon z^ovogini solganicha gurs-gurs yurib kelib, tipirlab turgan z^orabayir^ch jilovidan oldi, gilay yordamida ogir gavdasini egarga tap^^ab, otita kamcha bosdi...
Kun botgan, lekin z^orli chuvdilarni chulgab olgan ulkan alanga sunmagan, butkul borlik—osmonupar toglar, kum-kuk archazor z^irlar, yam-yashil yaylovlar, sharzrzrab o^^an soy—gramma, z^ammasi guyo bu ulkan alanganing shulasiga chulganganu, bulakcha bir tiniz^lik kasb etgan, togu toshlargina emas, z^atto maysalarga z^am oltindan jilo berilganday mayin tovlanar, shabadada yastangan ut-’o-sdar dam kuk-sargish ipakday eshilar, dam zrzzgish r*. gga kirib, yal-yal yonardi... ^aerdadir kukda, kuz ilgamas balandlikda sufiturgaylar vijir-vijir zrzladi, togu toshlar panasida kakliklar sayraydi. A^yon-a^yonda ot tuyoz^larining ostidan z^irgovullar pir-pir otilib chi^adi, lekin semizligidan kup ucholmay, uzini yerga tap-tap tashlaydi. E^ar safar ot tuyo^lari ostidan ^irgovullar pir-pir uchib chiz^anda, teran xayolga chumgan amir Jondor sapchib tushadi-yu, ichida z^attis sukinib kuyadi, lekin sal utmay, yana xayolga ketadi. Amirdan kolmay deb, saman yurgasini tinimsiz z^amchilab borayot- gan K,ash^ir esa... z^amon nogatoy kuzi tushgan boloxona- dagi sanam tugrisida uylaydi. Uning k^z oldidan z^anuz bir kurinib goyib bulgan nozanin ketmas, nazarida, nozanin bir la^zagina namoyon bulganda bu keng ja^on chara^lab ketganday tuyulardi. U endigina bu mislsiz guzalni deb, 1^alandar K^arno^iyning tarki dunyo bul- ganini ^am, amir Ibro^imbekning ugli z^atl z^ilinganini z^am, Mirzo Abdullatif, z^atto amir Sulton Jondorning uzi z^am nechundir dogda zorganiga—z^ammasiga tushundi. Lekin u dozir oftob yanglig kuzini z^amashtirib zoborgan bu ma’zos sanam tugrisida emas, kuproz^ amir Sulton Jondor tugrisida uylardi. Oldinda ot choptirib ketayot­gan amirning utovday chung gavdasiga tikilib borarkan, ^anщir unga bu xushxabarni aytmaganini eslab suyunardi.
Mana, ikki z^aftadan oshdi, Abu Said Mirzo zindon- dan z^ochgandan beri amir Sulton Jondor tarxon shaz^zodaning z^az(ridan z^urz^ib bu yerlarda jon sa^lab yuribdi. Amir bilan birga ^ashz^ir z^am z^ochdi. K,ochmay chorasi z^olmadi, zero, avvallari z^azrat Nizomiddin Xo- mushdan ^ur^san bulsa, suntti paytlarda sha^zoda \am uni shub^a ostita olganini sezib ^oldi. Ular dorussal­tanada turolmay bu toglarga ^ochib kelganlarida giyo\lar endigina unib chi^an edi, mana endi utlar tizzadan kelib ^oldi, toglardagi yovvoyi uriklarning dovuchchalari nuxatday buldi... Uzlari ^am inson nigo^idan yirok; bu toglarda yovvoyi ^ayvonlarday kun kechirishyapti. Sha^zo- daning aygo^chi va sipo\laridan x^urvdan amir bir kun bir joyda mu^im turolmaydi, u soydan-bu soyga kuchadi, gorlarga kirib yo jarliklarga tushib, kurimsizgina eski chodirini tikdirib pusib yotadi. Kash^ip esa, kunduz ov ^iladi, ^irgovul-pirgovul otib, xujayinini bo^adi. Kechalari esa chor-atrofdagi ^ig^ aoiyiapra ugirlikka bo­radi, "ovi yurishgan” kunlari bitta-yarimta suymi, echki- mi topib otita ungarib ^aytadi. Lekin suntti paytlarda utirlikka chi^ish ^am xatarli bulib ^oldi. 1^ishlo^larda usiz ^am ulponu jarima yituvchilar k^paynb ketdi. De^onlar norozi bulib galayon kutardi, chamasi, Ulpon- chilar yolgiz yurmay, ^urolli sipoeutar, yasovullar yetagida kelishadigan bulishdi...
Amir xam tinch yotmas edi. Ora-sira, go^o uch-turt kunda bir, aksariyat xrrongi tun ^uynida, pana-pana joylarda besh-olti noma’lum kimsalar yigilishib mas- la^at kilishadi. Amir Jondor "chanotsiy" deb atagan bu masla^atlarga ^apщirni cha^irshpmaydi, u odatda otlarni ^uri^lab olisroeda yuradi. ^ash^ir uni chetlatganlaridan ranjimas, lekin uni ^ushmatanlari uchunmi, bu cha- no^iylar juda sirli tuyular va kunglida ^izi^ish uygotardi. Kunlar shu yusin utib bormo^sa, biro^ bu xufya chano^yylarning foydasi kurinmaydi. Zotan besh- olti ^uvtindi amirlarnint sulidan ne keladi? Boshida toj, tatida taxt, ^ulida sanossiz lashkari bulgan sha^zodani sarnigun ^ilmo^ osonmi?
Suntti kunlarda ^apsirni kup uylatgan bu xayollar bukun uning miyasidan chi^may ^oldi. Mana ^ozir ^am, oldinda borayotgan amirning utovday chung gavdasiga ^ayta- ^ayta tikilib ^ararkan, nogatoy xayoliga bir uy kelib, a’zoyi badani jimirlab ketdi.
Agar 1^ash^ir tungizmijoz bu amirni tark etib, Kuksaroyga ^aytib borsa ne b^ladi? K^aytib borib, sha^zodaning oyogiga yi^ilsa, boyagi ^usnda tengsiz pari- vashdan darak yetkazsa ne ^iladi? Sha^zoda uning gu- noz^larini kechmaydimi? Nechuk kechmasin? Kechadi? Toki, ^ayda yuribsan, deb_x surasa, "Ul nodirai davronni ^idirib
yurgan edim, uni topmay ^aytmayman, deb kasam ich?an edim", deydi. Agar sha^zoda tilasa amir Sulton Jon- dorni va katgoki ^alandar ^arno^iyning uzini ^am ushlab bermo^ kulidan keladi, negaki K,alandar K^arno^iy \am tuzokdan *;ursmay uzini tarifa urgan bedanaday, sha^zodaning aygo^chilaridan ^ur^may, bu suluvning Kuyniga kirib yurgandur!..
Bu uylardan ^ayajonlanib ketgan ^ash^ir saman yurgasini ust-ustiga kamchilab, amir Jondorga yetib oldi. Amir Jondor ensasi v;otganday bir usrayib karadi-da, otining jilovini ^irga burib, urlab ketdi. Bu kirning etagidan "Kuygan tepa" ^ishlogiga olib boradigan uzan utar, uzanda namozshom paytlari odam gavjum bular edi.
—Amirim, kⁱR^ning ortida "Kuygan tepa" bor. U yerlarda odam kup buladur!
Amir Jondor kⁱR yonbagrida usgan yolgiz archa yonida guxtadi. Barvasta gavdasini ogir tebratib, egardan tu- sharkan:
—K(Ishlo^—soyning u yuzida!—dedi jerkin^irab.—Bu yuzida yolgiz surgon bor. 1\irga chi^ib kurgonga kara, furgon ichida ikki joyda ut yonmogi darkor. Ikki joyda ut yonsa kelib xabar bsrasen. U^dingmi, shaytoni basir?
—Ukdim, amirim!..
K,ashkir kirga ot soldirib chikkuncha tog chukkilari ustida lov-lov yongan sirmizi shafak sunib, vodiy mayin korongilikka chumdi. Pastdagi soy va soy buyidagi KUR^GON kurinmas, fakat soyning u yuzidagi boglar orasidan ucho^larda yongan slov shulasi milt-milt etardi. ^ashsir otini ni^tab kⁱRD^an endi tusha boshlagan k^am edi, kaerdadir oldinda, olamni chulgab olgan mayin k°R°^n- gilik orasida, birdan lov etib gulxan yondi. K^ash^ir Kadiksirab tuxtadi. Gulxan xiyla olisda yonsa kam, uning aylanasida ivirsib yurgan allasanday kulagalar k$zga chalindi. Sal utmay amir aytgan ikkinchi gulxan kam lov etib yondi-yu, KUR^GONNING baland devorlari atrofida, darvoza oldida ot uynatib yurgan suvoriylar kurindi. K^sh^ir saman yurganing boshini orkaga burdi. Lekin bu payt tepadan ot choptirib tushib kelayotgan amir Jondor- ning uzi kurindi. U: "Amirlar kelmish! Orkamdan chop!" deb buyurdi-da, ^apщirning yonidan ot uynatib utib ketdi.
Ikki kaftadan beri odam korasidan KURK^I6> pana-pa- nada pusib yotgan amir Jondorning bu kiligi ^ash^irga gayritabiiy tuyuldi. Lekin buni uylab turishga fursat yuk edi, u k^am otiga kamchi bosdi. Kurgon darvozasi oldida ularni bir guruz^ suvoriylar, ^ullarida mash’al ushlagan allasanday notanish navkarlar z^arshi oldi. Amir Jondor ular yordamida otdan tushgach, Kash^irni chetga tortdi.
—Darvozadan jil may, kelgan-ketganlardan voz^if bulib tur! Kimlar keldi, kimlar ketdi—barini bilib ol! Uzuzingmi?
Amir z^amchisi bilan etigini chars-chars urib, z^urgonga kirib ketdi. ^ashk.ir otlarni chetroedagi tolga boglab, orz^aga saytarkan, soydan yana bir guruz^ suvoriylar chi^ib kelayotganini kurib, istiz^bollariga shoshildi. Lekin mash’al ushlagan navkarlar undan oldin yetib borib, suvoriylarni otdan tushira boshlashdi. K>ashz^ir navkar- larga aralashib-z^uralashib, otlarni jilovidan olarkan, birinchi bulib otdan tushgan z^ora chuz^i so^olli sallador ulamoni tanib yuragi uynab ketdi; otdan birinchi bulib tushgan bu sallador ulamo... kupdan beri kuzga tushmay yurgan shayxulislom Burz^oniddin janoblari edi!.. Shay- xudislom janoblaridan keyin shaz^ar dorugasi Mironshoz^ otdan tushdi. Mironshoz^ bilan shayxulislom janoblarini z^urgondan chiz^ib kelgan sersavlat bir amir z^arshi olib, ichkariga boshladi. ^ashk^ir bu amirni z^am tanib, yana boyagiday galati bulib ketdi: egnidagi suvoriy liboslari uziga kup yarashgan, sarvday xush^omat, xushsurat bu odam Mirzo Ulugbek z^azratlarining suyukli navkari... Bobo ^usayn Ba^odir edi!.. Mirzo Ulugbek z^azratlari toju taxtdan judo bulib, satl z^ilingandan keyin Bobo ^usayn Baz^odir z^am z^aygadir goyib bulgan, Mirzo Abdullatif uni z^am kupdan beri z^idirtirib topdirolmay dogda edi. Voajabo! Bu nomdor ^rkoni davlat va arkoni z^arb, din peshvolariyu byok va bekzodalar bu eski surgonda ne z^iladi? Amir Jondor aytgan katta chano^iyda ne bitim tuziladi?—K^ash^ir z^orongida darvozada turgan navkar- larning kuzini shamgalat z^ilib, "lip" etib surgonga kirmo^chi buldi, lekin navkarlardan biri kurib \olib, yulini tusdi. 1^ash^ir bir-bir bosib, otlar yoniga z^aytdi, chakmonini shuvo^zorga tushab, yonboshladi...
Chanoz^iyga chatsirilganlar kelib buldi chamasi, darvo­zada turgan navkarlar ^ullaridagi mash’allarini uchirib, z^urgonga kirib ketishdi, z^rgozzdagi gulxanlar z^am sundi, faz^at bir joyda yonayotgan olovnint shu’lasi kuzga chalinar, u yerda kabob pishirilayotgan bulsa kerak, z^ovurilgan gusht va piyoz z^idi dimozda gup-gup urib, ^ashz^irning ishtaz^asini z^itiz^lar edi...
Krpn^ir chal^ancha yotib, osmon tuda guj-guj yulduz- larga tikildi. Nazarida, osmonii tuldirib yuborgan bu oppoya; yulduzlar guyo unga kuz ^isib, mazax ^ilayotganday, ular guyo yulduz emas, olam sirlaridan xabardor alla^an- day jonli narsalarday bulib tuyuldi. Mirzo Ulugbek \azratlarini shazdeiyori falak-i^tidor deguvchi edilar, bu \ududsiz koinotning barcha sir-asroridan vo^if donishi ja^on deguvchi edilar. Shu sabab ulamoyi kiromlar u yuti sharifni xam yomon kurishar, ^am undan g^ur^ishar 'di... Filz^a^i^at: bu suzda bir z^ikmat borga uxshaydi- kim, kimki u donishi jaernga ganimlik g^ilsa, z^oli voy buldi. Mirzo Ulugbek z^azratlariga ^ilich kutargan bat- yullardan biri Sayid Abbos edi. U e^am z^a^ taoloning \;sriga yuli^di. A’lo\azratlarining tuzini yeb, tuz- 1igiga tuflagan ^ancha amiru umaro g^atlu k.irginga uchradi. Endi navbat sha^zodaning uziga keldi...
Kashmir boya yulda uylagan uylari esiga tushib, eti unjikib ketdi. Yus, "padarkush" degan nom chi^arib, chuoibad bulgan u sallo^ga yukunib bulmaydi! Bu cha- io^iyga Mironsho^ bilan shayxulislom Bur^oniddinday yuti oliylar, amir Sulton Jondor bilan Bobo ^usayn >>a\odirday sarkardalar yigilmishmi, bas, shazuzodaning kuni sanogulikdur!..
Krnnuirning dilini vodiyni chulgagan zuora shom yanglig tyopa gam chulgab oldi. Xayolidan: "Bu jazuannamga, zuech bir kimsani omoy zuoldirmaydurgan bu ikki ut orasiga nechun tushib foldim!" degan fikr kelib, kungli algov- dalgov bulib ketdi. Lekin guancha ^ylamasin, bu betizgin gam, betasalli savolga javob topolmadi.
Krshkir ota-onasini eslay olmas, esini tanibdiki, bir parsa ni bilar, u xam bulsa Samarzuand bozori edi. U dongi magribdan mashrshuzua ketgan shu ulkan bozorda meshkobchi, karnonsaroylarda farrosh. zuammomlarda gulaxlik zuilib kat- ga buldi. K,ilmagan shli, kirmagan kuchasi zuolmadi. Ugirlik \am zuildi, kallakesarlik zuam. Axiyri gunoz^tarini yuvmok, niyatida zo\idlikni ixtiyor etib, xilvatga kirgan edi, xilnatda z^am osoyish topmadi... Sabiylik yoshida bir ugri- kazzobning kuliga tushib ugri bulgan edi, gushanishinlik naytlarida z^azrat Nizomiddin Xomushning nazariga tushib, aygo^chi buldi, alz^ol bu battol amirning tuzogiga ilinib, ikki ut orasida ^oddi... Mana, yoshi ^predan oshdi, lekin bu bebakr dunyoga kelib, ne yoruglik* kurdi?..
\ash^ir lablarida shurtak bir narsa sezib, negadir upkasi tuldi-yu, uzini tutolmay pi^-pi^ yiglab yubordi.
Bas! Bu gunoz^ yuldan z^aytmo^, begunov muminlar z^oniga botgan bu shaz^ri azimdan bosh olib chiz^ib ketmok; darkor. Bosh^a chora yuzuzur!..
K,ash^ir alamli xayollar ummoniga chumib, pinakka ketgan ekan, kimdir yelkasidan turtib uygotdi.
—Otlarni egarla, yasovul. Me^monlar tar^aladur!
^apщir kuzlarini ish^aladi, shosha-pisha urnidan turdi. K,arshidagi yuksak chu^ilar ortidan oltin bar- kashday yaltillagan tulii oy kutarilmozuza, oyning guyo sut bilan yugrilganday mayin shulasiga chumilgan vodiy, baland toglar, soyning u yuzida elas-elas kuringan boglar, shar^irab o^ayotgan jil ga, kurgon tevaragida kishanlarini sharazuzatib utlab yurgan otlar, butun olam alla^anday galati, xayoliy bir manzara kasb etgan edi. K^ash^ir boyagi furgon va boyagi soy emas, guyo bosh^a bir olamga kelib z^olganday bir daz^i^a z^ayron bulib z^oldi, keyin darvozada gala-govur boshlanganini eshitib, shosha- pisha otlarni yuganlab, ayillarni tortdi. U otlarni yetaklab darvozaga borganda, ichkaridan z^orongida ozu^ush- day ajib tovlangan oz; tulporini uynatib Bobo Z^usayn Baz^odir chizuzi, doruga Mironshoz^ bilan shayxulislom Bur^oniddin janoblari esa darvozada amir Jondor bilan xayrlashmozuza, boshz^a navkarlar ulardan yiroz^rozuza z;ul zuevushtirib turishardi.
Amir Jondor "nechun kutdirasen?” deganday, ^ashzuzrga bir u^rayib z^aradi-da, Mironshoz^ va shayxulislom ja­noblari bilan tezroz; xayrlashib, zuzrabayirini jilovi- dan oldi. Chetrozuza turgan sipozuzarning biri yugurib kelib uni z^ultiyaadan kutarmozuzi buldi. Lekin, odatda, otga uzi minolmaydigan amir Jondor, bu safar sipoz^ni itarib tashlab, bir talpinishda ogir gavdasini egarga oldi.
—Xush, omon bul in g, pirim!
—Ollozua topshirdim, amir!
Amir Jondor betoz^at argumogini ust-ustiga z^amchilab, furgon ortidagi z^irga chi^uncha ot choptirib bordi, z^irga chizu^ach, otini jilovidan tortib, pastga, oy shulasida zuzrayib kuringan zuurgonga ugirilib z^aradi. furgon oldida z^amon allaz^anday kulagalar gamirlab yurardi.
—Xush, chanozuzyga z;aysi zoti oliylar tashrif etmish, tanidingmi, yasovul?
^ashz^ir odatdagiday ez^tiyotkorlik bilan javob berdi: —Klaydam, zuzrongida uncha tanimadim, amirim!..
—Mugambirlik zuzlasen, shaytoni basir!
—Billo^i azim, amirim.
—Bilmasang bilib k;uy: bul chanotsiyga dorussaltana dorugaem Mironsho^ bilan shayxulislom Bur^oniddin janoblari lutfan tashrif buyurmishlar! Boya nechun shosh- ganimni endi uvdingmi, gilay?
—Usdim, amirim!—K,ash^ir saman otini ni^tab, amirga ya^inro^ bordi.—Chano^iyda ne masla^at buldi? Bu darbadarlik gurbatidan ^achon xalos bulurmiz, amirim?
—Sabru to^at silgaysen, gilay!—dedi amir Jondor va nechundir kuldi.—Sabot ^ilsang tezda bu gurbatdan xalos bulib, sha^zodaning ^aramiga kirasen, uning suluv nozaninlarini ^uchib yotasen, gilay!
"Sha^zodaning kuni bitgandur!”
V^ash^ir kunduz boloxonada kurgan sanam tugrisida gapni aytadigan payt kelganini sezib, yuragi uynab ketdi. Keyin boyagi ma’yus uylari esiga tushib, bir zum ikkilandi, lekin... tarki odat amri ma^ol, riyokorlikka urgangan odam, ^i^irlab kuldi:
—Amirim uz suzida turadimi, yu^mi—bilmasmen. Ammo bu darbadarlikdan k^tulgan kunda fa^ir sizga ^uenda tengsiz bir parivash tortis ^ilamen, boshingiz kukka yetadur, amirim!
—^aysi parivash?—Amir Jondor argumogini 1{amchi- lab K,ash^irning ustiga burgutday bostirib keldi.—Ilon- ning yogini yalagan shaytoni basir! Sen mavlono Mu^iddinning ojizasi ^ayga yashiringan—bilasen! Bilib turib mendan sir tutasen!
K,ash^ir otini jilovidan tortib or^aga tisarildi.
—Amirim...
—Suzla, iblisi lain, ^ayga yashirgansen ul malakni?
^ash^ir bir uyida amirni tugri Xurshida bonu yashirinib yotgan joyga boshlab borgisi keldi-yu, Kalandarning ta^didli suzlari esiga tushib, uzini tiy- di. Agar bonu yotgan joyni aytsa, bu ^irsli ^utas uni \oziro^ bu xatarli yumushga undashdan toymaydi.
—Amirim, bu darbadarlikdan ^utulgan kuni besh-un navkar berasiz, topib kelamen. ^ozir ul malakni sidir- moedan foyda yus!
Amir uzicha pungillab sukindi, keyin:
—Erta emas, birisi kuni tilagan navkaringni bera- men,—dedi.—Topib kelmoging ani^mu, shayton?
—Anis, amirim!
24
"Bogi maydon" ni bir sayr silib kelish niyatida chissan Mirzo Abdullatif, bogni kurgach, Kuksaroyga saytgisi kelmay soldi. Peshinda suygan jaladan keyin bog guyo chumilgan kelinchakday ochilib ketdi. Yomgirda yuvilgan daraxtlar, xisbonlarning ikki yonida saf tort- gan sarvlar allasanday muloyimlashib, yashnab, bulakcha bir guzallik kasb etdi. Archalar orasida tovlangan os, saris, nafarmon va sizil gul kosachalarini lim-lim tuldirgan tinis tomchilar, guyo nafis piyolachalarga suyilgan mayday gul-gul yondi, borlisni bulbul xonishi tutdi. Guyo sar bir shox, sar bir yapros tagiga yashirinib olgan bulbullar tobora avjga chitsar, boshsa samma sushlar ovozini bosib, yayrab-yayrab. tulib-toshib sayra- shardi.
Abu Said Mirzo sochgaiidan keyin yana vasvasa bosib, uysu kurmay iztirobda yurgan shaszoda guyo kuiglidagi barcha tashvish va gam -anduslardan sotsit bulganday yengil tortdi. Mayin sizil sum sepilgan, bexad katta bogning eng xilvat joylarigacha olib boradigan xiyobonlarni, silol va yulduzlar shaklida yasalib, bulakcha bir mesr bilan parvarish silingan mu’jaz gulzorlarni aylanar- kan, shaszoda bolalik va usmirlik choglarida bu gulgun maskanda utgan ma’rakalar, dabdabali tuylar, xushovoz xonandalar. tovusdek rassosalar ishtirokida bsrilgan bazmi jamshidlar esiga tushib, nechundir kuziga ssh keldi. Yodida bor: saysi bir ulkan ma’rakaga u olis Xurosondan jannagmakon bobosi Shosrus Mirzo bilan birga kelgandi. Xuddi mana shunday ilis kuklam payt- lari edi. Kamida bir tuman suvoriy kuzatib kslgan bu katta karvonning boshida, ustiga ipak soyabonlar tutilgan kobuliy aravalarda, enagasi Gavsarshod begim kanizagu joriyalari bilan savlat tukib utirardi. Yuzlariga sarir ipak durra tashlab olgan bu guzal kanizlar shaszodaning yuragini jazillatar, u dam ot uynatib soyabonli aravalar atrofida gir aylanar, dam argumogini ayovsiz samchilab, yiros-yiroslarga choptirib ketardi. Bobosi Shosrus Mir­zo tez yurishni sstirmas, u eng yatsin musarrablari, xususan, ulamolar va din psshvolari bilan susbatlash- ganicha, karvon boshida otini sekin yurttirib borar, lekin nevaralarining shuxliklarini tatsis etmas, bil’- aks, ular ot uynatib, silichbozlik silib yurganlarini kursa xushnud bulib kulib su yar edi. Kechsurunlari esa, kapa karvon keng dashtda, bulis utloslarda ^unar_g- ^ir yonbagirlariga rango-rang ipak chodirlar tikilar, ^ammayo^da lov-lov gulxanlar yonar, ^irotning mash^ur bakovullari barra ^uzilardan kabob ^ilishar, dorivor utlar solingan xushbuy shurvalar pishirishar... Shunda ^orongilikka chumgan xeng dasht ulkan lashkar ^aror- go^ini eslatib, sha^zodaning xayolini olib kochar, yuragida jush^in, pUrtanavor istaklar uygotar edi. U go^ dasht- dagi otlarning kishnashiga, go^ ya^in chodirlardagi guzal kanizaklarning mayin kulgilariga, zeb-ziynatlarining iafis jaranglashlariga sulo^ solib, osmonga sochilgan be^isob yulduzlarga tikilib yotarkan, olam begubor, yorug bir maskan bulib tuyular edi unga. Yuragi ulug jangu jadallar, dabdabayu as’asalar, shon-shavkatu toju taxt ish^ida yonar, lekin bu toju taxt unga shon-shavkatu ulkan baxt emas, bunday gurbat va iztirob keltirar, degan xayol yeli uxlab tushiga ^am kirmas edi... Kosh- kiydi, usha begubor uspirinlik yillari bir datsi^agina k^aytib kelsa?..
Sha^zodaning dilini ma’yus, ammo ^ar kungi mud^ish tuygularga uxshamagan, alla^anday pokiza ^islar chulgab oldi. Sha^zoda majru^ ^albini ili^ nurga yugirgan bu esdaliklar olami bilan vidolashgisi kelmay bir-bir bosib "Chil ustun”ga saytdi. Kun botganmi, yu^mi, bilib bulmas, lekin devorlari kuk, sari^, pushtirang xitoy . koshinlari bilan bezatilgan "Chil ustun" koshonasi guyo ulkan bir gulxan ichida ^olganday yal-yal yonib kuzni olar, fa^at koshonaning turt burchidagi lojuvard minoralar- gina bulakcha jilolanib, olovga buy bermagan tosh us- tunlarday bu ajib gulxandan ajralib turardi...
Sha^zoda koshona oldida 1^ul sovushtirib turgan ma^ramlar yonidan utib, os marmar zinaning pillapoya- larini bir-bir bosib, ikkinchi oshyonaga chivdi. Ikkinchi oshyonaning zarjal bezaklardan chara^lab ketgan ser\asham xonasida uni balxlik zanjisifat saroybon kutib oldi. Sha^zoda uning ta’zimiga e’tibor ^am bermay ayvonga chifщ. Chetlariga uymakor panjara yasalgan kana ayvonga ipak kUrpachalar tushalgan, urtadagi xontaxtaga barkash- barkash noz-nematlar ^uyilgan edi. Bu yerdan, tepalikka ^urilgan bu koshonaning ayvonidan, yomgarda chumilgan k Uz ilgamas ulkan bog, ^izil \um sepilgan xiyobonlar, x,ilol va yulduz shaklidagi gulzorlar yanada guzalro^, yaiada s^limro^ kurinardi. Olisda, Ku^ak sirining ortida, ^arir kukish tuman orasidan kutarilgan yuksak
toglar kuzga chalinar, Samarkand daraxtlar orasidan ani»; kurinmas, lekin berirozude, yashil yaproz^lar orasida, yana bir yuksak bino kuzni z^amashtirib chara^lar, bu—shafak; jilolangan rasadxona peshtozuzari edi...
Sha^zodaning xayolini saroybonning jur’atsiz ovozi b^ldi:
—Davlatpano^ afv etgaylar. K^aytmos darkor. Tezda dorussaltana darvozalari berkiladur...
"Darvoza berkiladur?.. Yuz^, u Kuksaroyga z^aytmaydi. U bukun shu bogda, shu koshonada tunaydi. Shoyad bu bogda tunab, yuragini ezgan mud^ish vasvasadan z^utulsa, shoyad!.."
—Musallas bormu?—dedi sha^zoda kuzlarini yuksak toglardan uzmay.
—Bor, davlatpano^...—Saroybon oyoz^ uchida yurib, me^- monxonaga kirib ketdi-da, dar^ol k;aytib chizuzi. Sha^zoda unga z^aramasa z^am, kuzachadan z^uyilayotgan sharobning mayii ^ultillashini eshitdi.
—Mar^amat ^ilgaysiz, davlatpano^...
Sha^zoda guldor xitoy kosasida kip-sizil yonib turgan Kuyuk; mayshy* bir kutarishda sip^arib, "tagin" deb imo zuildi. Ikkinchi zuщa^ni z^am bushatib, saroybonga z^ayta- rib berarkan:
—Bukun shu joyda tuiaymen,—dedi.—Bakovullar bor­mu?
—Xizmatingizga muntazirdur, davlatpano^im...
—Ayt, bedana kabob pishirsinlar!
—Bosh ustiga...
—Tuxta!—sha^zoda kulimsiraganicha saroybonning ^u- lidan guldor chinni idishni olib xontaxtaga zuuydi. Uning dilida z^andaydir yangi bir tilak, shuxlik, safo ystagi tugilgan edi.
—Kuksaroyga chopar yubor! Zaaram bekasiga aytsin: besh-oltita yosh kanizlar bilan xonandalarni olib, dar^ol yetib kelsin... Uzuzingmu?—sha^zoda yana kulimsirab, sa­roybonga kuz z^isdi:
—Bukun birga aysh z^ilamiz. Kanizlar orasidan kuzlyaingga yoz^anini tanlab olasen!..
—Tasanno, davlatpano^im!—Saroybon kulimsirab, or- z^asi bzzlan yurib chiz^ib ketdi.
Shaz^zoda munavdash chinni idishdan yana bir piyola may z^uyib ichdi-da, xontaxtadagi noz-ne’matlardan bir-ikki chuz^ilab, ipak kurpachaga yonboshladi...
Boglar ortidagi shafaz^ sungan, osmonda, siyrak bu- lutlar orasida ilk yulduzlar yongan edi. Pastdan saroy- bonning uktam ovozi, dukur-dukur oyos tovushlari eshi- tilardi. Sal utmay, bu ovozlar ^am tindi-yu, koshona teran sukutga chumdi. Sha^zoda butun a’zoyi badaniga ro^atbaxsh bir narsa ^uyilib, bugin-buginlarigacha b^shashib, mayinlashib borayotganini sezdi-da, boshini parsu yostieda tashladi, kuzlari ilinib borarkan, kunglidan: "Shoyad shu bugun barcha gurbatlardan xalos bulsam!” degan fikr utdi. Lablari pichirlab: "Yo rabbim! Uz z^ifzi ^imoyatingda sa^lab, ra^m-shaf^atingni darit tutmagaysen!" deb ^uydi.
Sha^zoda tush kurdi. Guyo u Kuksaroyda, ^aramxonaga yondosh urdaday keng, mu^tasham xonada katta bazmi jamshid surayotgan emish. Bazmga barcha amirlar va nufuzli beklar, devon va saroy ma^ramlari, shax.zodaning eng ya^in mu^arrablari yigilgan emish. Bakovullar oltin barkashlarda taom ustiga taom tortishar, may dare bulib okar emish. Poygakda utirgan maisur sozandalar jon oluvchi dilrabo kuylar chalarmish, xonaning turidagi \arir parda or^asida esa yarim yalangoch nozaninlar zeb-ziynatlarini yo^imli jaranglatib, nozu karashmalar bilan ming ma^omda xiromon ^ilarmish.. .Tusatdan eshik- da amir Sulton Jondor tarxon kirib, sajdaga bosh egarmish. Sha^zoda amir Jondorni kurib, urnidan turib ketarmishu:
—Ushlanglar bu fitnachini!—deb ba^irarmish.—Bu kaezob dorussaltanada yashirinib, bizga cho^ ^azib yurgan- DUR!
Turda utirgan bir necha amirlar urinlaridan sakrab turib, ^ilichlarini yalangochlar emish. Lekin amir Jon­dor bunga parvo silmay, sha^zodaga yuzlanib yana ta’zim ^ilarmiщ.
—Pushtipano^im! Fa^ir fitna-fasoddan yirok; sa- do^ati zo^ir ^ulingizdurmen!—dermish.
—Sodis sulim bulsang saylarda yuribsen, battol?—deb ba^irar emish sha^zoda.
—Sadet^ati zo^ir ^ulingiz sizday valine’mat pushti- iano^imga kiyik ovlab, toglarda yurgan edim. Bukun bir kiyikiing boshini keltirdim! Uni yesangiz barcha gurbat, barcha xastalikdan forig bulib, ^ushday yengil tortasiz, davlatpano^!—Amir Jondor shunday deb, eshikdan kim- nidir imlab cha^irarmish. Xonaga dasturxon yopilgan katta oltin barkash kutarib, notanish bir navkar kirib ke- larmish. Amir Jondor uning ^ulidan barkashni olib, sha^zodaga uzatarmish:
—Barcha dardingizga davo buladur, tatib kuring, dav- latpano^!
Sha^zoda barkashni olib, dasturxonni ocharmish. Oltin barkashda... >;onga buyalgan uning uz boshi tirjayib starmish!.. Barkash ^ulidan tushib, ^onga buyalgan boshi yerga yumalab ketarmish...
Sha^zoda dod solib sich^irganicha... uygonib ketdi. U tushidagina emas, ungida ^am dod solib ba^irib yubordi chamasi, chang va setor ovozi kelayotgan yondosh xonadan bal^lik saroybon bilan yana bir maaram yugurib chi^di. Ular chsh^anda, sha\zoda, ung yulida yalangoch ^ilich, chap ^uli bilan ayvonning ustunini ^ucho^laganicha sarmast odamday chay^alib turar, uning bu turishi, olazarak kuzlari, butun vajo^ati shunday mud^ish zdiki, yugurib chivdan saroybon bilan maaram ya^in kelolmay busagada tuxtab ^olishdi.
—Siz... sizga ne buldi, davlatpano^?
Balxlik saroyboining tanish ovozi pщzodani xiyol kushita keltirdi. U \ozir kurganlari tush ekanini endi- gina tushunib, bushashib kuzini yumdi. Lekin kuzini yumishi bilan nigozrya oldiga yana oltin barkashda tirjayib yotgan uz boshi kelib, bir irgib tushdi-yu, ^ilich yalangochlaganicha ^arshisida turgan saroybon tomon yurdi. Saroybon bilan uning or^asiga yashirinib olgan ma\ram, sarosima ichida, uzlarini chetga olishdi. Boshidagi tojdor telpagi bir tomonga ogib ketgan, kuzlari ^inidan chi^ayozgan sha^zoda gandiraklay-gandiraklay charogon xonaga kirdi. Poygakda ^uti uchib turgan bir necha mashsho^ va xonandalar uni kurib, uzlarini zinadan pastga otdilar, turda, ipak parda or^asida bir-birlarining pinjlariga kirib olgan kanizaklardan biri dodlab yubordi.
—Yusol!—ba^irdi sha^zoda poygakda tuxtab.—1 u^ol bu dargozdin!
Yarim yalangoch kanizlar, guyo ^urkkan kiyiklarday, bir-birlarini turtib-surishib, marmar zinalardan pastga otilishdi.
Sha^zoda ularning dirkillagan oppo^ tanlaridan kuzini olib socharkan: "U yerda ^am yalangoch kanizlar, bu yerda ^am yalangoch kanizlar,—degan fikr xayolidan utdi.—Ey darig! Tu shimmi bu ungimmi? Boshimda yana ne savdolar bor, xallo^i olam!.."
Charogon xona uni xiyol uziga keltirdi. U ^ilichini rinita solib, xonaning urtasida tuxtadi. Lekin yuragi ^amon gurs-gurs urar, nafasi yetmay ^ansirar edi...
"Olloga shukurkim, tush ekan. Tush! Lekin ^onga buyalgan uz boshi!.. Ey, darit! Osiy bandang boshiga tagin ne savdolar solasen? Taedir neni ravo kuradur?"
"Taedir" su zi sha^zodaga negadir mavlono Ali K,ushchini eslatdi.
"Fil^a^i^at, ul jomiul ulum¹ zoyicha kurib, sha^zo- daning taedirini suzlab bermogi loeim edi!”—Sha^zoda kuzlari bejo yonib, eshikda ^otib turgan zanjisifat saroybonga karadi.
—Dar^ol Kuksaroyga chopar yulla! Mavlono Ali K,ush- chini olib ^aytsin!
—Davlatpano^!—Ayvon eshigida turgan saroybon jur’- atsizgina odimlab, ichkariga kirdi.—Tun yarmidan osh- mish. Dorussaltana darvozalari yopilgandur!
Sha^zoda ^altirok, bosib, unga tomon yurdi.
—-Choparning ilkiga yorli^ bntib, mu^r bosib ber! Yoxud uzing birga bor! Bas! Mavlonoii yer ostyadan bulsa-da, dar^ol topib kelasen. U^ingmu?
Saroybon jimgina bosh egganicha pastga tushib ket­di.
Sha^zoda ^olsizlanib devorga suyandi. Mud^ish ^ur*»uv uni karaxt ^ilib suygan, u ^oldan toyib "shils" etib yikilib tushishga tayyor, lekin yn^ilib tushishdan surkar, zero, kuzini yumsa oltin barkashda k₍onga belanib tirjayib yotgan uz boshini kurishini bilar edi. Nigo^i oldidan ketmayotgan bu da^shatli manzarani unutish umi- dida u yana bir piyola may ichdi. Lekin axsiga olib, bu safar musallas uning yuragini battar uvishtirdi. U guyo eshikdan x.ozir amir Jondor kirib keladiganday, kirib kelib dasturxon yopilgan mash’um barkashni uzatadigan- day, yana bir la^za garant bulib turdi. Butun vujudi >;uloeda aylanib, pastdagi ovozlarga ^ulo^ solib $otib turarkaya, olazarak kuzlari tusatdan tokchadagi kitoblarga tushdi. Ayvonga chitsadigan eshikning ustidagi ^ubbasimon tokchaga terilgan bu kitoblarga, aftidan, \yech kim teg- maga n, ularning kuk, sari^, ^izil charm jildlari oltin k;andilga terilgan shamlar shu’lasida xil-xil jilo taratib kamalakday tovlanardi.
Sha^zoda nigo^i oldidagi sovu^ manzarani ^uvish umidida kuk charm jildiga zarjal bezak solingan salin kitobni oldi: Nizomiy Ganjaviy!..