Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Sho%i sharir—buzus shox- yuz ugiradi. Kimningki ^ilichi utkir—ular shunga xizmat ^iladi!
)^a, Xuroson yurishidan kup boylik, yuksak rutba va shon-shavkat kutgan sarkardalarning z^amma umidlari puch- ga chizuzi. Ne chora, bu ogir yurish zafar keltirmadi. Keyinchalik, Mirzo Ulugbek uz ugli Abdullatifga ^arshi sushin tortib, Jay^un buylariga otlanganida esa, Sa­markandsa dolgan sha^zoda Abdul’aziz kup noma^bul ish- lar zuilib, bir ^ancha nufuzli amirlarni unga k^rshi ^uydi, urushdan charchagan fu^aro z^am undan sovudi. O^ibat, mana, z^irk; yillik me^nati xavf ostida turibdi!..
Mirzo Ulugbek bu uylardan boshi govlab, peshanasini ishsaladi, yana bir piyola sharob ichdi, lekin uni uz z^a’riga tortgan tugyonli uylar girdobidan chiz^olmadi.
U shogirdi Ali ^ushchining ming chandon ^a^ ekanini dil-dilidan z^is etar, ayni zamonda uning boyagi gaplari z^ayta-^ayta esiga tushib, yuragini urtar edi. Axir naz^ot uning shuncha xizmatlari, ilmi ma’rifat yulida chekkan zazuiatlari, sarf etgan boyliklari, fu^aro uchun z^ur- dirgan z^ammomu z^azdirgan arizuzari, na^ot buning z^ammasi inobatga utmasa? Naz^ot bulgusi nasllar uni boshsa shoz^ va boshz^a fotizulardan far^ etmasa? Ali K,ushchi uylaydiki, Mirzo Ulugbek saltanat talashadsdan toju taxtni shaz^zodalarga berib, ilmu idrok yuliga utsa bas, shaz^zodalar uni uz z^oliga z^uyadilar, suyukli ishing bilan shugullan deb, rasadxona va madrasalarning dar- vozalarini ochib beradilar. ^ayzuzt! Agarchi foniy olam yumushlari Ali ^ushchi uylaganday oson bulganida Mirzo Ulugbek bu bevafo z^okimiyatni alla^achonlar tark etib, uzini suyukli ishiga bagishlamas erdimi? Boshidagi toj, tagidagi taxt ilmi funun uchun darkor ekanini tushun- maganida, bu sovuk, koshonani, gunozuz azimga botib dolgan bu z^aram, shon-shuzfat va mansab ish^ida z^yech bir razolatdan toymagan bu amirlar, sarkoru saroybonlar, xurofot va taassub botzuzgiga botgan din peshvolaridan yuz ugirib, suyukli talabalari orasiga, ma’rifat dar- goz^iga ketmas erdimi? Lekin ne chora? Bu manz^us toju taxt, bu saltanat, insonlar usgidan z^okimlik z^ilmo^ istagi shunday shirin ekanki, uning niyati pokligiga kim inonadi? Kim uning samimiyligiga, uz ixtiyori bilan saltanatdan z^ul yuvganiga inonib, tinch z^uyadi? Agar unga inonsalar, inonib ilmu idrok bilan bamaylixotir shugullanishga z^uyib bersalar, u z^ozir xam vafosiz z^okimiyat, bu toju taxtdan bajonu dil voz kechar erdi...
Toju taxtdan voz kechar-ku, ammo shu damlarda i\y >ni gushada kuzi turt bulib uni kutayotgan yulduzi, g^ariganda toptan beba^o gav^ari—Bibi Yulduznint sismati ne buladi?
Mirzo Ulugbek buni uylashi bilan vujud-vujudigacha zir^irab ketdi-yu, tanchadagi shamdondan maxsus yasalgan ulkan shamni olib, xufya tusha toyon yurdi.
Bibi Yulduz desa degudek bu begubor sizalokrsh Mirzo Ulugbek bundan ikki yil mu^addam, ^ali bu xatar. bu tashvishlardan xoli, osoyishta kunlarda shogirdi mavlono Mu^iddin xonadonida zaifalar uchuy ochilgan madrasada uchratgan edi. Kuzlari chulsonday charagrgab turadigan, yuzlari sutta chayilgandek tinig^, gudakday yosimtoy bu ma’suma fa^at e^usnda emas, ilm va nazm bobida ^am benazir edi.
Ishs savdosi yoshga ^aramas ekan. Davlatpano^ bir necha marta ^urkkan o^ular davrasida utadigan usha mushoira- larga bordi-yu, Bibi Yulduzni kurmasa turolmaydigan bulib g^oldi. Ne baxtki, musichaday beozor bu ma’suma ^am uning sogrglidagi os tolalarni guyo kurmadi, kuksidan itarmadi.
.. .Derazalariga ogir kimxob darpardalar tutilgan, devorlariga ^irmizi eroniy gilamlar osilgan sarishta tusha bum-bush, Bibi Yulduz, chamasi, xilvatxonaning rp>$ urtasidagi shogrg parda orsasiga yashirinib olgan edi.
Mirzo Ulugbek kulimsirab:
—K,aydasen, Yulduzim?—deb suradi.—Nechun yashiri- nasen? Yo xafamisen?
Bibi Yulduz erkalanib yuzini ters burdi. Uning kuzlari, usha, davlatpano^ birinchi kurganida uni lol ^oldirgan o^u kuzlari jigda yosh edi.
—Nechun xafa bulmay, ustod?—dedi u g^ult yutinib.— Uch oy ^ijron utida g^ovurildim. Kuni kecha xatarli safardan g^aytib, bukun yana g^urgrshchli safarga otlanyap- siz?
Mirzo Ulugbek yuragi cheksiz me^rga tulib, grgzning ^ush-sush tilla uzuklar bilan bezatilgan oppo^, nozik barmog^larini labiga bosdi.
—Sen utda g^ovurilgan bulsang, men bu utda kuyib kul buldim. Ne chora, bibijon?
Bdbi Yulduz kuz yoshlarini artib:
- — Boshingiz toshdan bulgay, ustod!—deb xitob gridi.— Sha^zoda golib kelib, Sizni toju taxtdan mosuvo sil- sa... ^olimiz ne kechur? Dugonam... Xurshida bonuning boshiga tushgan k;ora kunlar msning $am boshimga tushmasa deyman, ustod.
Mirzo Ulugbek yuragi yana tuz sepganday achishib, k^izning ikki yuzidan updi.
—Yaratgan egam uzi asragay,—dedi-yu, upkasi tulib, davom etdi: —^ayotim poyonida izlay-izlay arang topgan yorug yulduzim. Gurbatli kunlarimni, ^orongu tunlarimni yoritgan shamchirogim. Nadomatlar bulgaykim, seni baxtli kilolmadim. Kechir meni, yorug yulduzim...
Bibi Yulduz nozik, ^olsiz ^ullari bilan davlatpa- no^ning buynidan suchib:
—Yus, yu^, unday demang, ustod, unday demang,—deb yolvordi.—Siz bilan utgan bir dakiysa visol onlarimni yuz yil umrga almashmaymen. Oy borib omon Dayting. Zafar yor bulgay sizga, ustod.
Mirzo Ulugbek yana boyagiday kungli cheksiz bir me^rga tulib:
—Bu gaping rost bulsa... shamlarni uchir,—dedi ma’yus kulimsirab.—Bir da^i^a bulsa-da, ogushingda dam olay, azizam. —U shunday dedi-yu, uzi shamlarni bitta-bitta uchirdi.
5
Ali K,ushchi otining jilovini darvozada kutib olgan K'Orovulga tutsazib ^ovliga kirdi. Tash^arida ot tuyo^la- rining dupuri eshitildi: uni kuzatib kelgan sipoe^lar or^aga ^aytgan edi.
Ali K,ushchi rasadxonaga k,arab yurgan edi, ^orovul chol:
—Enangiz kelmish, mavlono,—dedi.
—K,ayda?
—Kitobdorning ^ujrasida.
"Kitobdor"—Miram Chalabiy bulib, kechayu kunduz ku- gubxonadan chi^magani uchun shu nomni olgandi.
"Enam bu k;ora tunda ne ^ilib yuribdi?"
Ali ^ushchining xayoli z^amon Kuksaroyda, ustodda edi. U kutubxonaga oshitsar, u yerda yolgiz utirib, ustodning gaplarini yana bir uylab kurgisi kelar, tanz^o ^olishni xozutardi. Ali K^ushchi istar-istamas rasadxonaning or^asidagi tolibi ilmlar yashaydigan bir ^avatli binoga burildi.
Miram Chalabiy binoning eng chekkasidagi torgina \ujrada isti^omat ^ilardi. ^ujrada bittagina sham miltirab turar, Miram Chalabiyning uzi yu^, enasi Tillabibi gira-shira ^ujraning turida tizzalarini ^uchosla^anicha pinakka ketgan edi.
Ali K^shchi eshikni o^ista yopib, or^aga ^aytmo^chi buldi. Lekin Tillabibi uygonib ketib, apil-tapil urnidan turdi-da, ^ushday pildirab kelib, uglini buynidan ^ucho^lab oldi.
—K,aylarda yuribsan, butalogim?
Sa^royi mangit urugidan bulgan Tillabibining eng suyukli suzi "buta”, "butalogim" edi. Ali Kushchi kulim- sirab enasining yelkasini siladi.
—Uzingiz saydan keldingiz, enajon? Tun yarmidan oshgandur.
—Enangni 1^uy, butam. Uzing suyla: ne buldi, ne suydi?
—Neni suraysiz, enajon?
—Dammayoeda shumxabar: sulton Ulugbek taxtdan ^u- labdur. Barcha ma^ramlari, barcha shogirdlari ^atlu ^irgin bularmish...
Kampir mijjalarida titrab turgan yosh tomchilarini sidirib tashlab, dardli kuzlarini ugliga tikdi. Sochlari oppo^ o^argan, yuzlarini ^at-^at ajin bosgan bu musht- dekkina kampirning nigo^i cheksiz me^rga, unsiz bir iztirobga tuda edi.
Ali ^ushchi kungli bir xil bulib, enasini o\ista 1$uchdi, uni tinchitish umidida beparvo kulgan buldi.
—Bu yolgonni ^aysi nobakor topmish, enajon?
—Nechun kulasen? Butun da^a suzlaydi, butalogim. Ra^matli otang aytguvchi edi: sultonlardin olis yurmo^ darkor ekan. ^ir^ yil ja^ongirga maaram bulib, uning ^arorgo^iga mulozimlik ^ilib ne orttirdim? Boshimga balo orttirdim, xolos, deguvchi edi...
—K,u r^mang, enajon...
—^ur^may ne ^ilay? Sulton Ulugbekka shagird bulamen deb, ne topding, butam? Topganing kitobmi? Kitob deb, befarzand, su^abosh utasenmi bu dunyodin...
—Nasib g;ilsa bulib ^olar, ena...
—K,achon? Enang ulgandami?
Odatda Tillabibining bu gapi Ali K^ushchining gashini keltirar, z^atto ba’zan kampirni siltab e^am tashlar edi, lekin bu safar negadir yuragini zir^iratib yubordi...
Ali T^ushchi enasini arang tinchitib, unga tushak yozib berdi-da, xonadan chiedi. '
Tong ya^in. Obira^mat tomondan xurozlar ^ich^irigi, gglarning ^urishi eshitilar, lekin osmon $ali yulduz- 1 ipra tula edi.
Ali K,ushchi uychan odimlaganicha rasadxonaga kirdi, shik ustidagi tokchadan sham olib yo>u!i-da, tik zinalar- '.sh yurib uchinchi oshyonaga chivdi. Voajabo, u kutubxona- "1ng eshigini ochishi bilan yuragini chulgab olgan gussa ,aygadir tuzgib ketdi-yu, xaslini sandaydir yuksak bir uy'gu asir etdi. Guyo u kutubxonaga emas, bu chirkin > lamdan tamom bonщa, ^ayotning ikir-chikir tashvishla- >idan yirok^, musaffo bir dunyoga parvoz ^ilgan edi...
Jomiul ulum¹ atalmish bu xazina uchinchi oshyonaning । k kita katta xonasini egallagan edi. Nozik uymakorlik >ilan yasalgan va yerdan shiftga tegadigan javonlar kitob i, kulyozmalarga lim-lim tula edi.
Ali K,ushchi belidagi ikki belbog oltin va javo^ir- 1.1 rni urtadagi kursiga "sha^" etkazib tashladi-da, kuliga namni olib, javonlarni bitta-bitta kuzdan kechirib pn^di. Mana, ung tomonda sadafdek terilgan uch ^ator ,ora charm jildlik ogir, $alin kitoblar, bu kitoblar sis K^iradan keltirilgan. So^ib^iron Amir Temur churagoniy sulton Boyazid yeldirimga ^arshi yurish ^ilga- (ida usha tomonlardan olib kelgan. Lekin ular ^anuzgacha (xshi mutolaa etilib, shar^ ^ilinmagan.
Ustoz Mirzo Ulugbek osoyishta davrni kutar, Misriyai ^o^iradan, Bagdod va Damashs madrasalaridan fozillarni ip^irtirib, bu kitob va nodir ^ulyozmalarning magzini |;stirish, ularni shar^ ettirish niyatida edi...
Uzok, Misrdan keltirilgan bu ^ulyozmalar yonidagi lavonlarga Bagdoddan, ^ikmat xazinasi, deb atalmish \izonat ul ^ikmat’dan olib kelingan kitob va ulyozmalar terilgan. Ularning kuk, ^izil, yashil saxtiyon Undan nariro^dagi raxlariga ^ayvon va kushlarning uratlari uyilgan na^shinkor javonlarga Chin" va X,in- istondan keltirilgan nosb kitoblar terilgan bulib, ular- ing x;ar biri kuk va sargish ipak matolarga uralgan.
Bundan besh-olti yil mu^addam, Sho^ruu; Mirzo vafo- idan oldin, ustod ^indiston bilan Chindan tilla