Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

I
"Siduaita"—astronomii* oid mash\ur asar. tez topib olish niyatida firuzarang jildga uratgan edi...Undan nastroila donishlar donishi A^mad ibn Ab­dulla Marvaziy, riyoziyot ilmining piri A^mad bin Muxammad Fargoniy va mavlono Abul Vafo as Samar^an- diy, munajjimlar sarvari Giyosiddin Jamshid ^am Na- siriddin Tusiy, uning yonida jannatmakon ustod ^ozizoda Rumiyning pur^ikmat asarlari terilgan...
Xar safar mavlono K₁^oziz°D^a Rumiy—pokiza ru^lari gulshani ba^oda masrur bulgay!—bu ilm maskaniga kirib, bu javon oldida tuxtaganida, kitoblarga k;ul uzatishdan oldin k^zlarini yumib, lablari pichirlab, duo u^ir, sung, ganlagan kitobini olib ^osh-kuzlariga surtar, labiga bosar, shundan keyingina kitobini ochib, mutolaaga kiri- shar edi. Ustod uzigina emas, bu dargo^ga ^adam dungan \ar bir talabadan shunday ^ilishni talab etardi.
Ali Kushchining kuz oldiga yana usha ili^ ba^or kuni ksldi. Esida bor, mavlono Xozizoda Rumiyni Mirzo Ulugbek uzi boshlab kelgan edi. U ma^alda a’lo^azrat- lari ayni kuchga tulgan, yosh, i^tidorli yigit edi. Uzi \am egnidagi zarrin libosi, boshidagi simobiy dastori, butun shiddatli ^iyofasi bilan yonidagi barcha a’yonlardan ajralib turardi. Shu boisdanmi, a’lo^azratlarining yonida ustod X^oziz°D^a Rumiy yana ^am nimjonrog^ va ojizro^ kurinardi. Lekin bu nimjongina oppo^ cholning pujudidan alla^anday ichki bir ziyo, kishini uziga rom |\iluvchi bulakcha bir me^r yogilib turardi!..
Mavlono bilan Mirzo Ulugbek chinor soyasidagi baland kursilardan joy olishdi. Sungra ustod X^oziz°D^a Rumiy on^azratning iltimosi bilan zarbof matoga uralgan kalin kitobini ochib, riyoziyot ilmi ^amda bu ilmning falakiyotni urganishdagi urni tugrisida ba^s yuritdi. Lli XUP1ChI ustodning riyoziyot ilmiga bagishlangan bu nur^ikmat kitobini madrasada kup mutolaa ^ilgan edi. Pekin mutolaadan olgan zavk;i bir buldi-yu, mavlononing ■. ) ogzidan eshitgani bir buldi. Ustod murakkab riyoziyot masalalarini shunday muloyim ovozda, shunday tini^ bir manti^ bilan yechib berdiki, Ali Xu^shchi, guyo risola emas, .|jib musi^a tinglastgandek erib ketdi... Fa^at Ali Kushchi emas, Mirzo Ulugbek bilan birga kelgan barcha .gyonlar va barcha ilm a^li va ^attoki, ilm-fandan uzok; arkoni davlatlar ^am boshlarini egib, chu^ur sukutga chumib eshitdilar.
Ni^oyat, ustoz kitobini yopib, a’lo^azratlariga щaradi. L’lo^azratlari mavlonoga tashakkur bildirib, \amon sukut sagutab utirgan a’yonlar va tolibi ilmlarga yuz- landi, chs^rasiga alla^anday ma^obat bagishlagan kalta, dalii sodolini silab, ustodning kalomi ayon bulgan- bulmaganini suradi. Mirzo Ulugbekning surogiga biror kimsa javob bermadi. Madrasa sadnini tuldirgan xaloyid boshini xam dilib, chur»; etmay utirardi. Mavlono ^ozizoda Rumiy xafadon bosh chaydadi, Mirzo Ulugbek esa miyigida kulimsirab duydi. Shunda Ali 1\ushchi iymanibgina urnidan turdi va disilib-dimtinib unga damma narsa ayon ekanini izdor dildi.
Mavlono K,ozizoda Rumiyning kuzlari charaklab ketdi. Mirzo Ulugbek esa ilmi riyoziyot va dandasa borasida ust-usgiga savollar bsrdi.
Ali {^ushchi avval tortinib, keyin esa xiyol dadilla- nib, damma surodlarga javob bsrdi.
Shundan keyin Mirzo Ulugbek uni sniga chadirib, avlod-ajdodini, da yen madrasada, kimlardan ta’lim ol- ganini surishtirdi, ustod ^ozizoda Rumiy esa, mayin soboli bilan uning yuzini silab, peshanasidan updi...
Ali K^shchi bu esdaliklardan k^ngli bir xil bulib, turdagi xonaga utdi.
Bu xonaning devorlariga dam bezakli javon yasalib, yerdan shiftigacha kitob terilgan. Fadat dibla tomondagi devor bush, unga ondazratlarining samovot jadvallari osilgan edi. Misriyai T^odiradan keltirilgan dalin ipak dogozga tushirilgan zarjal nudtalar —yulduzlar surati dorongida xuddi chinakam osmonu chinakam sitoralarday yardirab, ajib bir manzara kasb etgan edi...
Jadvalning tagidagi tilla suvi bilan bitilgan shardlar va dar xil kursatkichlar esa simobday yaltirab turardi.
Xonaning turidagi dar xil usturloblar yoniga baland suyanchiglik ikkita yumsho^ kursi duyilgan.
Mirzo Ulugbek kschalari shu yerda utirib, mutolaa dilishni suyar, suyukli jadvali ustida dam shu yerda ishlar edi. Ali K,ushchi-chi? Axir turdagi devorda ajib manzara kasb etib yaltillab turgan bu koinot surati, bu murakkab jadvallarning bunyodga kelishida uning dam, Ali 1^ushchining dam xizmatlari bor!.. Yolgiz jadval emas, bu nodir xazina, ummondan javodir didirgan gavvos mashaddati bilan topilgan bu purdikmat asarlarni yigishda dam Ali ^ushchining mednati va zadmati bor!
Dandasa—geometriya.
Ana, jadvallarning yonida, burchakdagi javovda, Mirzo Ulugbekning opta jildlik tarixiy asarlari yonida uning — Ali V^ushchining z^am kitoblari turibdi!.. Naz$ot bu noyob xazinadan, umrining eng ongli, eng mas’ud damlari utgan, unga musho^ada lazzatini bagishlagan, yolgon dunyo gurbatlarini esidan chi^arib, falakiyot olamida erkin suzishga urgatgan bu munavvar maskanidan ayrilsa?!
Boya ustod aytgan bid’at va xurofot maddozuzari uni rindona kayfiyatlar ogushida dolgan osiy banda deb uylashadi, Ali ^ushchi esa shu dargo\ni deb, shu ilm durdonalarini deb, barcha foniy dunyo lazzatlarini tark etdi, z^atto nogiron enasini yum-yum yiglatib, uylanmoz^ na farzand kurmoz; baxtidan mazueum buldi... Naxot endi, ^irzuzan oshib, beba^o umrning oxiri kurinib z^olganida, bu zis maskanidan ayrilsa? Ayrilganda ns z^iladi? 1\arigan chogida z^ayga boradi?
Ali 1^ushchining z^albini zuzzin kuyday tiniz^ bir mung chulgab oldi. Bu mung, bu z^azin kuy dilining eng nozik gorlarini o\ista chertib, kunglida z^andaydir xasta, notavon z^islar z^uzgatdi. Guyo u bu yorug dunyoda yolgiz dolgan, z^amma undan yuz ugirgan, z^amma uni tashlab ketgan edi... tusatdan u lablarida nordon bir ta’m sezib, xushiga keldi-yu, z^ulidagi shamni balandroz^ kutarib, chor-atrofiga z^aradi; kitoblar, kitoblar, kitoblar!.. Yuz^, bu kitoblarni un-un bssh emas, yuz sandizu^a z^am sigdirib bulmas! Bas! Ustod bu noyob asarlarning ichidan eng nodirlarini, z^immatbaz^o toshlar orasidagi la’l va in- jularni aytibdi! Lekin bu sandizularni kimga yasatadi? Oltin va javoz^irlarni zuanday sarf zuiladi? Bu nodir xazinani zuaerga yashiradi? Ali K,ushchi uylab-uylab, shu bugunozu mavlono Muzuiddinning zuuzuriga borish va uning otasi Xoja Salozuiddin ".-rgar bilan maslazuatlashishga a zud zuildi.
U uychan odimlab birinchi xonaga chizudi. Belbozuzua gugilgan oltin va javozuirlarni xontaxtadan olarkan, piyoladay-piyoladay zuuyma tillalar z^ulidan sidirilib gushib, gilamda yumalab ketdi, sochilgan la’l va inju- lardan nimzuerongi xonada yulduzlar charazuzadi...
Ali ^ushchi bu boylikni z^aerga yashirishini uylab uzoz^ turdi, nizuzyat, eshik ustidagi z^alin kitoblarning orz^asiga yashirdi, keyin tash^ariga chizuzb, tazuerat oldi, ertaroz; bulsa \am bomdod namozini uz^ib, chakmonini kiydi-da, enasidan xabar olib turishni zuerovulga top- shirib, rasadxonadan chizuzi.
Ufxdagi toglarning usti gira-shira o^argan, lekin osmonda, siyrak bulutlar orasida ^amon milt-milt yongan yulduzlar kurinardi. Etni junjiktiruvchi sovu^ shabada esar, yul buyidagi daraxtlar ^amon tundagiday egilib- eshilar, ruparadagi "Bogi maydon” daryoday shovillar edi.
Odatda sha’bon oyi bunday sovu^ kelmas, Samarkand boglari nafis ^izil-^irmizi rangga buyalib, ili*; kuz oftrbida mayin tovlanib, erkalanib yotardi... ^ar kuni bu ma^alda ^ovun-tarvuz srtilgan chetan aravalarda de^onlar utar, eshaklariga yeavat-savat novvotrang uzum ortgan bogbonlar, sip-^izil yongan choynakday-choynakday anorlar, nashvati noklar solingan togoralarni boshlariga suygan yigitlar bozor tomon shoshilishar, suruv-suruv Xuylar, go^ida esa ^ungiro^larini jangir-jungir ^ilib tuya karvon lari utib k,olardi... Bukun katta yulgina emas, chetan va paxsa devor bilan uralgan boglar, ^ovlilar, uylar—^ammasi jimjit. Guyo dorussaltana Samarkand tazika ostida ^olganini odamlargina emas, parranda va darrandalar x^am sezganday, na ^ushlarning sayrashi eshitiladi, na kuy-xuzilarning ma’rashi! ^atto itlar x^am pana-panaga kirib ketganga uxshaydi.
Ali K,ushchi Vkusam ibn Abbos ma^barasidan utib, chapga burilganda oldinda, Registon tomonda, yux, undan x^am narida, Kuksaroy maydonida nogoralar gumburladi, nogoralarga karnaylarning na’rasi ^ushilib, yeru kukni larzaga soldi,..
"On^azrat otlanibdur!.."—Ali Kushchi xayolan ustodga omad tilab, yuziga fotika torgdi.
U tosh terilgan katta kuchaga chm^ib, masjidi jomega burilganida oreadan, Sho^izinda ^abristonining rupara- sidagi xonaxox tomondan, "Yo ollo dust, yo ollo!" degan nido eshitilib, bir tuda darveshlar kurindi.
Egnilarida janda, boshlarida echki terisidan tikilgan uchlik kulox, sullarida isirix tutatilgan kachkul, dar­veshlar kuzlarini yumib boshlarini bir me’yorda tebra- tishib, jazava bilan zikr tushib kelishardi: