Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

Totlig-totlig yeganlar,
Turluk-turluk yeganlar, Oltun taxt $lturganlar, Tufros aro yotmishlar...
Mavlonolar tushgan zindon ^abristonga uxshagan bu saroyning ^aerida? Unga tuynuk ochib buladimi?
K,alandar daraxtlarni panalab oldinga yurdi, lekin sal utmay ^al’a tomondan yana mash’al ushlagan posbonlar kurindi. Aftidan, posbonlar tun buyi saroy atrofida aylanib yurishar edi.
K^alandar sharpasiz odimlab or^aga chekindi. Pana- pas^am joylardan, darveshligida kurgan tor kuchalardan yurib, O^saroyga utdi. Utishga utdi-yu, lekin kungli vayron buldi. Tillabibi ^atti^ isitmada, chugda yotganday tulganib, ala^sirab yotgan ekan, ^alandarni ugli Ali deb uylab, buyniga osilib oldi, yosh chi^magan nursiz kuzlarini yumib, yuz-kuzlaridan updi, keyin, ^gli emas- ligini bilgach, uvvos tortib yigladi-yu, yi^ilib ^oldi...
^alandar Tillabibining alamli faryodini tbayta eshi- tayotganday bulib, boshini choponiga burkab, gujanaklanib yotib oldi. Uni ^atto ustani kurgali kelgan ^al^onbek bilan Bos^onbek ^am urnidan turgazolmadi. Oga-ini temirchilar odatdagiday ^azillashib: "E, oga, k;uying, shu yelgon dunyoning tashvishlarini! Devonaning ishini xudo uzi unglabdi!" deb, tegalodlik ^ilib kurishdi ^am, bulmadi, Kalandar turmadi, uzi bilan uzi olishib, ich-etini yeo yotaverdi.
Va^t tun yarmidan ogib, ^al^onbek bilan Bos^onbek •idi ^uzgalishgan edi, eshik yana ta^illab ^oldi.
Kuliga lip-lip etgan moychiro^ni olib, ^orongi yulakka kirib kettan usta, eshikda kim bilandir uzo^ glplashib turgach, Miram Chalabiyni ergashtirib kirdi.
—Bu yigit bir kimsani boshlab kelibdi,—dedi usta Kalandarga.—Betona odam, kirsinmi?
Miram Chalabiy salom berib oldiiga utdi.
—Mavlono Koshiy! Barcha tolibi ilmlar uni sizga yullabdur, shoir.
—Menga yullabdi?! —K,alandar dayroy bulib urnidan gurdi. —K,ani? Cha^ir! Kirsin!
Ulugbek madrasasining eng yosh mudarrisi ^isoblangan mavlono Koshiy ibn Muiniddin torga kirgach, k,orongiga urganolmay kafti bilan kuzlarini tusib bir la^za gurdi. Keyin, guyo Kalandar Karnotsiy emas... butun olamga dongi ketgan ulug alloma bilan kurishayotganday kamoli e^tirom bilan salom berdi. Kalandar $am, yosh bulsa-da, ustodning ^urmatini ^ozongan bu mapp^ur al- lomani kurib suyunib ketdi. Uning kelishi, ^ar nechuk bu ogir, ^ora kunlarda olamda yaxshilar ^am borligidan dalolat berardi.
Usta olovdondagi issi^ g^urni agdarib, ustiga saksovul gashladi, sulaga namat yozib, me^monlarni utirishga taklif g^ildi. Kalandar ^amon torga kunikolmay, kuzlari alang- jalang bulib utirgan Kopshyning tizzasiga !^ulini g^undi.
—Sizni kaminaga mullavachchalar yuborgan emish, bi- rodar? Ular kaminani ^aydan eshitibdur?
Mavlono Koshiy iyagidagi siyrak so^olini silab kul- di, gulxan shu’lasida uning sulgin yuziga 1$on yugurib, kuzlari cha^nab ketdi.
—Sizning dongingiz butun Movarounnazdga ketgandur, shoir. Alxusus, siz darveshlikni tark etib, mavlono Ali 1\ushchining ^anotlari ostita ^aytganingizni eshitgan tolibi ilmlarning e^urmati cheksizdur.
Kalandar Karnoxrty gamgin kulimsirab, gulxanga tikil- di. Mavlono Koshiyning suzlari uning ^albidash yarani sayta tirnadi. "Darveshlikni tark etib, ilm darto^iga ^aytganidan ne fonda, na ^ibsdash ustozlarining joniga ora kira oldi, na bonuning dardiga malkam bula oldi!"
Kalandar ogir xursinib, Koshiyga ^aradi:
—Xush, ilm a\li orasida ne suz, ne xabar bor, bi- rodar?
Koshiy uychan kuzlarini gulxandan uzmay:
—Barcha talabalar, barcha ilm a\li gam-andu^dadur, shoir,—dedi.—Bilasiz—madrasalar yopilgandur. Ilm av lining ta^diri ne buladi, ^anuz ^orongidur.
—Gam-anduzdin ne foyda? Gam-andu^ kishiga yor bulmaydi, birodar.
—Kak, ran!—dedi Miram Chalabiy, gulxan shu’lasida kuzlari cha^nab.—Tolibi ilmlar aytgan emish: Ali Kushchini dar^ol ^ut^armo^ kerak, degan emish. Nechun buni aytmaysiz, mavlono Koshiy?
Koshiy kura yonida gulxan yo^ib utirgan aka-ukalarga ^adiksirab ^aradi, 1^alandar kulimsirab: "Kur^mang, azizim, bular uzimizning yigitlar", degach:
—Ka,—dedi bosh irgab.—Kecha osshom kaminaning ^uzuriga bir guru^ talabalar keldilar. Uzlarini cho\ga otishga ^ozir mullavachchalar, boshimiz ketsa ^am mavlono Ali ^ushchini ^ut^aramiz, deydilar.
—Kay yusin?
—Yetgan zindonini bilsak tuynuk ochar edik, deydilar.
Dam bosayotgan Kal^onbek Koshiyning suzlariga sulo^ solib turgan ekan:
—Borakallo! Zap yigitlar ekan!—deb xitob s^ildi.— Ne deysiz, oga?
—Ne deyman, ball i, deyman, inim!—kuldi Bostonbek, i^opa ^umgonni olovdan olarkan.—Kukragida yeli bor bunday yigitlar topilsa biz $am ^ushilamiz! Kalandar ogamday tun-kun gam chekib yotmaymiz. Kalgon bul desa, sal»;on bulamiz, bos desa, bosamiz. Labbay, Kalandar oga?
Kalandar aka-uka temirchilarning gaplariga bir kulib k^/ydi, lekin kuz oldiga kungurador devor bilan uralgan k;asr, mapgal sutarib saray tevaragida aylanib yurgan boyagi posbonlar kelib uylanib ^oldi. Usta esa, boshini saraklatib:
—K^e> ^{xom S}U^T emgan bandalar!—deb kuldi.
—Nechuk kulasiz, otaxon?—dedi Kaldonbek.
—Shuning uchunkim, bu saroy, bu zindonlarni kim ^urganini bilmaysiz. Bu zindon, bu saroylarni olamni zer-zabun silgan, kimsan Amir Temur surdirgandur!
—Bulmasa ne ^ilamiz, otaxon?!—dedi Miram Chalabiy kuyinib.—Masla^at bering: ne silamiz?
—K^a> topmos kerak.—Kalandar boshini ^ullari
bilan si^ib, ogir tebrandi.—Iul topmos kerak!

Usta katta yalpo^ kafti bilan serajin yuzini silab, \lxanga tikilib utirar, muylovga uxshagan kdlin ^osh- । «ri ostidagi kuzlari yumu^, lablari ^imtilgan edi.
—Fa^ir buni kup uyladim. Uylay-uylay shu xayolga I- |dim: ularni ^ut^arsa oltin ^ut^aradi. Bosh^a chora yuk!
—Oltin?—^amma birdan jimib soldi. ^atgo K^l^on- n k ush dam bosishdan tuxtab, yak;inros kelib utirdi.
—\a, oltindan boshsa narsa bu ishda yordam berol- ch.k',—dedi chol.—Eslaringda bulsin: sha^zodaning sarkar- ыlari orasida bir odam yu^kim, oltinga sotilmasin! K,armos tashlab, ulardan birini ilintirmo; darkor. Ali Kushchining kutlug boshini ^ut^armos uchun oltin-ja- po^irlarni ayamaslik lozim. Mirzo Ulugbekday donish- mand e^am buni uylagan bulsa ajab ermas!—Chol, sir-as- yurni ochib ^uymadimmi, degan ma’noda ^alandarga papa­in. Lekin ^alandar suna boshlagan gulxanga tikilib, \amon xayolga tolib utirardi. Usta oltindan ran ochshpi shlan uning esiga negadir ^ash^ir tushdi. U boya xuf- gonda K>ashk;irni uzoedan kurgan edi. ^anщir yasovullar xiyimida, boshida dubulga, belida oysimon egri ^ilich, ktida bul i k; turi^ argumo^, rasadxona yonida un choglik uvoriy bilan ot choptirib utib ketdi. U otda shunday avlat tukib utirar ediki, K,arno^iy uz kuzlariga lshonmay ^oldi!.. ^a, chol ^am, K,ash^irga sarmok, tashlab Koshiy Kdttandarning sukutiga bosh^a .ma’no berdi «amasi:
—Oltin bilan ish bitsa bir iloji topilur,—dedi.— >archa talabalar, barcha ilm a^li kulidan kelgan yorda- iini ayamas!
—Oltindan burun usta aytgan ^armooda ilinadurgan «ali^ni topmo^ kerak!—dedi K^alandar.
Koshiy aka-uka temirchilarga yana bir ^arab ^uygach:
—Bali^ ^am topilur,—dedi ovozini pasaytirib.—Ka­luna amir Sulton Jondor degan bir odamni bilamen. »zos k;arindosh bulur...
—Amir Sulton Jondor? U vijdonsiz amir sha^zoda- 1ing ung 1$uli emish!
—Demakkim, na^ang ekan-da!—kuldi Miram Chalabiy.
—Na^angkim, na^anglarning na^angi. Ammo, ^aydam, uzo^a tushadimu, yu^mu?
—K(UR^ma, bolam. Na^ang bulsa... sarmokda tushmasa 1lmo1da tushadi! Ammo xurak kattaro^ bulmoga darkor!—

Usta Temur Samarz^andiy shunday deb, z^ulini foti^aga ochdi.—Bu yumushda xudovandi karim omad bergay, ovlaring ungidan kelgay, bolalarim, ilo\i omin!
12
Kuksaroydan itday charchab z^aytgan amir Sulton Jon­dor tushakka kirib, endi kuzi ilingan ^am edi, kimdir yelkasidan sekin turtdi.
—Ma’zur tutgaysiz, amirim, Kuksaroydan chopar kel- mish.
Amir Jondor kuzlarini zurga ochdi. Tepasida yosh maarami tavoze bilan sul ^ovushtirib turardi.
—Saroydin keldi?
—Saroydin, amirim...
—Chazrzr!—Amir Jondor uf tortib, kuzini yumdi. Mana, necha oydurkim, $ar kuni a^vol shu: tunu kun tinchlik yu^. Sha^zoda kechani kecha demay, kunduzni kunduz demay chopar yuborgani yuborgan, guyo u z^adimiy| asilzodalar avlodidan bulgan boobru lashkarboshi amir! Sulton Jondor tarxon emas, zoty past bir ma\ramdaщ mayda-chuyda yumushlarni z^am unga yuklagani-yuklagan. '
ShЩzoda faz^at otasini emas, jigargushasi Abdul’a- zizni z^am uning, amir Joidorning z^uli bilan $atl Z^ILDI...
Amir Jondor usha mash’um kechani uylarkan, z^atl paytida iyagi k;altirab, yosh boladay yum-zom yiglagan Abdul’aziz guyo uyga kirib kelayotganday buldi-yu, yalt etib eshikka z^aradi, sung, vujudini sovuz^ ter bosib:
"Osiy bandangni uzing kechirgaysen, parvardigor!"—deb pichirladi.
>^a, bu mal’un sha^zoda kup tuban yumushlarni uning z^uli bilan z^ildi. Uzi bulsa... uzi sunggi paytlarda yomon bir odat chi^ardi. Tun yarmigacha, aksariyat tong otguncha uxlamaydi, saltanat ishlarini, devonga oid barcha yozishmalarni tunda z^iladi, ish yuz^ paytlarida esa bazы z^uradi. Lekin uning bazmlari z^am z^iliz^lariday sovuz; Ilgari, Mirzo Ulugbek davrida, dorussaltananish mashz^ur shoir va fozillari, mashshoz^ va xonandalarz tuplanadigan chorxari bazmxonada yolgiz uzi utirib, bod« ichadi, allaz^anday mungli xayolga chumib, ogir tebranib mashshoz^larning gamgin kuylarini eshitadi, a^yon-a^yond; z^aram kanizlaridan bir-ikkitasini chaz^irtirib, razdel gushiradi, lekin aksariyat, kanizlarni ^aydab yuborib, yana mashsho^larga ma^zun kuylar chaldiradi. Uxtin-uxtin kungli suxbat tusab dolgan paytlarda amir Jondorni yoxud XU^ShNI xonada kutib utirgan devon beklaridan bitta-yarimtasini taklif ^ilib, kuliga bir kosa boda gutib mormon ^ilgan buladi... Ey, parvardigori olam! U pint boshiga ne kuylarni solding? Amir Sulton Jondor tarxon Mirzo Ulugbekdan yuz ugirib, Mirzo Abdullatifga yukunganida uning umidi shu edimi? Sha^zodaning ung Xuli, inongan togi, sadr a’zami¹ bulamen, deb uylamagan >dimi? Shazzoda shunchaki nomiga taxtda ultirar, salta- natni esa men tebratamen, butkul MovarounnaxR oyoxlarim ostida buladi, degan umidda emasmidi? Barcha zoti shariflar, barcha bek va bekzodalar, boy va savdogarlar, arkoni ^arb va arkoni davlat, a’yon va boyonlar mening darvozamda XU^L ^ovushtirib turadi, mening davlatim, mening koshonam dorussaltanada eng badavlat, eng muugashim buladi, ^aramimga esa Movarounnaxrning eng xushruy nozaninlarni yigamen, degan ishonchda emasmidi? Shu umidda sha^zodaning barcha buyruxlarini farmoni Xumoyun deb bilgan, eng tuban, eng razil topshiri^larini bajo keltirgan emasmidi? Xush? Buning evaziga undan ne yaxshilik kurdi? Boyligi, shon-shavkati ortdimi? \aramidagi birorta malakni in’om ^ildimi? Yt?x! Amir Jondor Saloxiddin zargarning nabirasiga kuz tikkan edi, zargarga shar’iy kuyov bulib, dongi butkul dorussal- tanaga ketgan bu sanamni nikoximga olaman, degan niyatda edi, bu niyatiga x^am yetolmadi. Endi sovchi yuboraman, deb turganda, shaxzoda mavlono Muxiddinni xibega oldi-yu, bu yumush tuxtab x°ldi- Amir Jondor x^ancha urinmasin, mavlono Muxiddinning joniga ora kirolmadi. Boshxa amirlar esa, uni shaxzodaning eng yaxin muxarrabi, deb uylaydilar, uning xulidan kelmaydigan ish yux, degan xayoldalar. Shu boisdan unga yomon kuz bilan xarab x^asad Xiladilar, saltanatda bulastgan barcha maraz ishlarni undan kuradilar, barcha x^atlU XⁱR^ginga amir Sulton Jondor sabab, deb uylaydilar. Amir bulsa, uz jonini zurga saxlab yuribdi. Zotan yolgiz amir Jondor emas, sharafsiz Xuroson yurishidan keyin, xususan, shaxzoda Abdul’azizning dorussaltanada xilgan zugumlaridan sung, Mirzo Ulugbskdan norozi bulib, Abdullatif tomonga
—I