Flot a chalinar, aftidan, saroy ostidagi yergulalarda asla asozlar ishlamoeda edi

"Bonu!"
K^alandarning yuragi nechundir uvishib ketdi.
Dar^atsi^at, ^alandar Bobomurod ota surgonining chetan devoriga ya^inlashganda ichkaridan yugurib chsh^an bonu kurindi. Egnida uylaridan kiyib chi^an guldor ipak kuylak, boshida ili^ tivit rumol, Bonu chop^illab kelib otning jilovidan ushladi-yu, yuzini argumo^ning umroviga bosib pi^-pip^ yiglab yubordi.
^alandar egardan sakrab tushib bonuning ^ullaridan ushladi.
—Sizga ne buldi, bonu? Nechun yiglaysiz?
Bonu javob bermadi, ^ovlidan chivdan Bobomurod otani kurib, shosha-pisha kuz yoshlarini artdi. Lekin ^alandar mirov bilan, keyin, ^ovlida ip yigirib utirgan otaning kampiri va kelinlari bilan kurishib bulib, boloxonaga chi^an ^amon, bonu yana upkasi t^lib, kuzlari yoshlandi. K^alandar uning iyagidan ushlab, boshini kutardi.
—Nechun indamaysiz? Yo bu yerda kunglingiz ogridimi, bonu?
Xurshida bonu ”yus", deb boshini chay^adi.
—Siz... bir ^afta b^ldi, ^ayda soldingiz?
K,alandar kungli bir xil bulib, uning nozik bar- mo^larini kaftlari orasiga oldi. -
—Uzingiz bilasiz, boshimda ming bir tashvish, bonu...
—Bilamen... —Xurshida bonu yoshli kuzlari javdirab, ^alandarga tikildi.—Otamlardin xabar topdingizmi?
—X^a---—Kalandar kuzini bonuning javdirab turgan kuzlaridan olib ^ochdi.—Olloga shukur, osoyishtalik...
—Saroydan sipoz^lar bormaptimu? Tupolon bulmap- timu?
—Yuk. osoyishtalik...
—Olloga shukur...—Xurshida bonu ma’yus kulimsira- di-yu, yo^asiga tuflab kuydi.—Tush kurib ^urvdan edim.
^alandarning yuragi or^asiga tortib:
—Ne tush?—deb su radi.
Xurshida bonu "suramang, yomon tush", degan ma’noda bosh chay^adi, sung, xiyol sizarin^irab:
—Bir \afta buldi, ^ar kuni kuzim turt bulib yulingizga tikilamen,—dedi.—Yomon uylarga borib, jis- mim zir^iraydi...
—Bonu!—^alandar yana uning nozik ^ullaridan ush­ladi. U bir zumgina bu ma’yus sanamning xipcha belidan z^uchozutab bagriga bosgisi, yuzidan, lablaridan upib yupat- gisi keldi, lekin bonuning kuzlari iechundir yana jikda yoshga tulganini kurib, yuragi shig etdi-yu, aylanib kelishga undadi.
Ular bovda chi^ishdi. Bogdan archazor tog etaklariga utib, jilga buylab urlab ketishdi. Xurshida bonu guldor ipak kuylagi bilai k,izil baxmal kamzulini, oyogiga ^izil kobuliy etikchasini kiygan, che^rasi \am sal srishgan, fa^at serkiprik buta kuzlaridagi alla^anday pin^oniy ma^zunlik sunmagan edi.
^alandar uning yozilib ketib, tatsimiga tushgan mayin sochlariga, ^ayajondan tinis ^izillik yugurgan ma’sum yuziga, boshini bir tomonga egib, uychan odimlashlariga tikilib borarkan, nechundir bu kun kechasi buladigan xatarli yumush 1^ayta-sayta esiga tushib, dilini ona allasiday ^azin bir tuygu chulgab oldi...
Pastda, sir yonbagirlarida devdonlar ^aydalgan yer- larga ekin ekishar, ketmonlarini oftobda yar^iratishib sr chopishar, daraxtlarning taglarini yumshatishar, undan \am pastda, yam-yashil yaylovda, sigir podala ri, ^uy-echki- lar yoyilib yurar, ^ishlos boglarining ustidan esa ^arir kukimtir tutun kutarilar, bolalarning ^iy-chuvi, bu- zo^larning, ^uy-echkilarning ma’rashi >(uloeda elas-elas chalinardi... Uning elida, uzo^ ^arno^da ^am xuddi shunday kunlar boshlangandir? Odamlar ^al’adan "Karonul tepa” yonbagridagi boglarga kuchib chi^andir?..
KDlandar chu^ur xursinib, oftobga ^aradi. Fursat ketmoeda, ofgob tik tepaga kelgan, ^atto xiyol magribga oga boshlagan edi. ^alandar yuragiga yana yopirilib kelgan sovu^ ^islarni ^aydab, oldinda gul terib, urlab bora- stgan Xurshida bonuga ^aradi.
—Bonu!
Bonu ^ulidagi nafarmonrang binafsha va sari^ gullar dastasini zavoda silkitib, ”bu ye^a keling!" deb imla- di-da, tuzgigan sochlarini mayin i^opa ipak rumolday ^ilpiratganicha toshdan-toshga sakrab urlab ketdi. U yu^oriro^agi atrofi archa bilan uralgan kum-kuk may- sazorga yetib tuxtadi.
—Mirzam!..
Bu usha tanish ovoz, gadolik kunlari eshitgan alamli nido edi. K^alandar bir siltanishda egnidagi chakmonini schib, kuliga oldi-da, yu^origa intildi.
Bonu uni archazor ichida kutib turardi. Yuzi sal o^argan, kuzlarida pin^oniy taraddud.
—^aytasizmi?
—Utiring, bonu. Sizga aytadurgon bir ogiz suzim bor. ^alandar chakmonini maysazorga tashlab, yenboshladi.
Bu yerdan, k^m-kuk archalar bilan uralgan maysazordan tevarak-atrof kurinmas, fakat ularni ^urshagan yosh archalaru musaffo osmonda suzib yurgan siyrak bulut- lar ^olgandi, xolos... Bonu sochilib ketib, ta^imiga tushgan sochlarini nazokat bilan yigib, K^alandarning yoniga jur’atsizgina chun^aydi.
—Ne suz?
Ovozida allak,anday ^ur^uv, javdiragan kuzlarida yana usha taraddud.
—Nechun bunday ^ilasiz, bonu?
—Ne sildim?
Javob urniga K,a landa r uni belidan ^uchib, uziga tortdi-yu, pirpirab uchgan lablaridan, lablarining cheti- dagi nuxatday xolidan updi. Bonu kuzlarini yumib, birdan lovillab ketgan yuzini uning yuziga bosdi. Bonu titrar edi. Uning lablari chugday otash, kukraklari yetilgan, lekin ^ali ^ul tegmagan shaftoliday yum-yumalok, va mayin, oppo^, nozik tanasi o^u tanasiday ^urkak va beto^at edi...
K^alandar, guyo ^ushidan ayrilganday, kuzlarini yumib uzos yotdi, kuzlarini ochganida esa musaffo osmon sat^ida suzib yurgan oppok, bulutlarni kurdi, ular budut emas, kukda o^ista suzib yurgan o>$ laylaklarga uxshardi... Borli^ uning ^islariday tinik;, ssuda bir farogatga chumgan, ^ammayok, jimjit, fa^at ^aerdadir balandda, laylaksimon oppo^ bulutlar ostida sufiturgaylar beti- nim vijirlar, bu vijir-vijirda ^am fa^at bir narsa eshitilar edi: orom, orom, orom...
Kdlandar oftobday ilis bu tuyguga buysunib, kuzlarini ‘;ayta yumdi, yumdi-.^, bonuning allasanday uksik yirisini eshitib, saddini rostladi.
Xurshida bonu, xasliy guzal sochlari maysalar ustiga tartibsiz sochilgan, yetilgan shaftoliday yum-yumalov; kukraklari ochis, lablarini tishlab pi^-pis yiglab yotardi.
^alandar uning boshini kutardi, tuzgigan sochlarini yigib-yigolmay:
—Sizga ne buldi, bonu?—deb suradi.
Xurshida bonu javob bermadi, yuzini ^ullari bilan yashirib ^ungrab yubordi.
—Bonu! Suzlang: ne buldi? Agarchi men...
—Yu^, yu^!—dedi bonu uksib.—Siz emas, men bax- ti^aro... oshi^lik ^anday bulishini endi bildim... Ne- chun ollo bizni bultur ^ovushtirmadi? Nechun sizga bokira paytimda... nechun ilk ish^imni sizga in’om etmo^ nasib ^ilmadi men baxti^aroga!..
—Bonu!—K,alandar butun yigitlik kuchi bilan uning nozik ^omatini uziga tortdi, suru^shagan lablarini bonuning oftob tegmagan oppos siynasiga bosdi...
Bu safar unga osmon boyagidan ^am tini^, oftob boyagidan ^am ili^ro^ tuyuldi. Kukda pirpirab uchgan sufiturgaylarning vijir-vijirlariga endi cheksiz me^rga tula mayin bir ovoz ^ushilgan edi:
—Mirzam, mirzam, mirzam...
K,alandar kuzlarini ochishga majoli yu^, uzicha jil- maydi:
—Aytmishlarkim, ravzai rizvonda ^usnda tengsiz >\urili*;olar bular emish. Bulsa bordur. Va lekin fak;irga ushal tengsiz jannatingni ato ^ilsang, ^usnda benazir )\urili^olaringga ^aramas edim.
—Nechun?—kuldi bonu.
—Surab ne ^ilasiz? Fa*;ir barcha ^urili^oyu fa- rishtalarni tark etib, ollodan yolgiz sizni tilab olar edim.
—Mirzam!—Xurshida bonu uning boshi uzra egildi, uyalin^irab so^ol-muylovlarini tuzatib, yuzini yuziga bosdi, bosdi-yu, negadir yana kuziga yosh oldi.
—Endi ketmang, mirzam. Menga ^yech narsa darkor emas. \ornim tu^, ustim but bulsa kifoya. Joriyangiz bulib, goabad xizmatingizni ^ilamen. Yurtingizga ketaylik, mirzam.
1^alandar, esiga yomon bir narsa tushganday, irgib urnidan turdi. Yo rab! Oftob magribga engashgan, archa- larning soyasi uzunlashgan edi.
Xurshida bonu rangi uchib, K^alandarning kuzlariga tikildi.
—Ketasizmi’
K,alandar uning iztirobli nigo^iga tob berolmay, kuzini olib k;ochdi.
—Kechirgaysiz, bonu. Bormasga ilojim yu^...
—X,ozir ketasizmi?—dedi bonu, ovozi titrab.
—Ketmasam bulmaydi, bonu. Bir yumush bor...
Xurshida bonu uning suzini oxirigacha eshitmadi. Pirpirab uchgan lablarini ^atti^rok; tishladi-da, tez burilib pastga ^arab chopib ketdi. ^alandar uni jilgadan utib, bo^^a ya^inlashib ^olganida ^uvib yetdi.
—Bonu! Suzimga ^ulo^ soling, bonu!—^alandar uni
yelkasidan ushlab uziga saratdi. Lekin Xurshida bonu yuzini kaftlari orasiga yashirib, uksib-uksib yiglar edi. Bu—boyagiday ma’yus yigi emas, achchi^ alamga tuda cheksiz faryod edi.
—Bunday bulsa... nechuk bu yerlarga olib keldingiz? Uzingiz olib kelib, nechuk uzingiz xor ^ilasiz? Nechuk kelmay turib tashlab ^ochasiz?
—Sababi...—^alandar uning yuragini tilka-pora ^i- lishini sezib, duduglandi. Lekin ^a^i^atni aytmay iloj yu^ edi.
—Sababi, bukun mavlono Ali V^ushchini zindondan ^utsarib olib chi^mos niyatimiz bor, bonu...
Xurshida bonu nam kipriklarini pirpiratib K₍alan- darga saradi. Uning yosh tuda kuzlarida ^ayrat aralash valima aks etdi.
—Zindondan ^ut^armo^ niyatingiz bor? V^anday kut;a- rasiz?
—Yigitlar bor. Bir necha oydan beri shu ishning ^arakatida edik. Siz bilan ^ar dam bulolmasligimning boisi e^am shunda, bonu...
K,alandar gapni bosh^a tomonga burishga urindi. Lekin Xurshida bonu rangi uchib, uning sulidan markam ushlab oldi.
—Bu ishingiz xatarli emasmu? Men Kuksaroyni bi- lamen...
—Kur^mang. Xatarning oldini olganmiz...
—Yu^, yu^, men bilamsn! Bilamen!
Barcha gina-kuduratlari esidan chi^an Xurshida bonu o^arib ketgan yuzini V^alandarning kukragiga bosib, beto^at shivirladi:
—Yuk,, yu^, bu ishingiz kup xatarlidur! Siz u eiyia... \ibsga tushsangiz, men bu yokda ne ^ilamen, mirzam? Ne ^ilamen?
—Inshoollox, ishimiz ungidan kelar. V^ursmang, bonu, yaxshi yigitlar bor’—Kdlandar uning tuzgigan sochlarini tuzatib, yana yuzidan, kuzlaridan updi.—Mavlono zindon­dan chi^sa bas, uz yurtimga olib ketamen. Nasib ^ilsa erta-birisi kun yulga chi^amiz...
Xurshida bonu, uning issi^ busalariga javob bermas, e^amon yuzlari yonib, kuzlarini yumganicha V^alandarning pinjida unsizgina titrar edi. Tusatdan u boshini kutarib, V^alandarga saradi, kuzlari alla^anday cha­ra k^lab:
—Boya... ravzai rizvondan suzladingiz...—dedi enti- kib.—Ollodan bir tilagim bor, dedingiz. Shu suzingiz rost bulsa... Ketmozuzan avval... imom topib, nikok xut- basini u^itsangiz...
Bu suzlarning shaf^atsiz ma’nosiga tushungan Kalandar kam titrab ketdi.
—Men sizning shar’iy mank ^angiz bulsam dsyman. Ollo bu yolgon dunyoda saodatli kunlarga yetkizmasa, tongla ma^sharda...—Xurshida bonu gapirolmay entika-entika jim k;oldi. ^alandar k^am indamay uni bagriga bosdi...
K,ishlozuzan imom sidirib utirishga fursat yuk edi. K,alandar vo^yeani Bobomurod otaga tushuntirdi. Bu gapdan negadir xursand bulib ketgan mirob, xutba duosini uzi uz;ib nikozuzab kuydi.
Non ushatilib, dasturxonga fotika kilingandan keyin allasanday tinchib, jimib dolgan Xurshida bonu, K^alandarni bog chekkasiga kuzatib z^uydi. ^alandar sung bor uning jonsiz lablaridan upib, otiga mindi. U boglar ortidagi sunggi sirga chiz^ib ugirilib saraganida, Xur­shida bonu kamon xayrlashgan joyida z^otib turar, kuzlari z^amon uning yulida edi. ^alandar mudz^ish bir narsa ruy beradiganday zoragi achishib otining jilovini tortdi, bir zum orz^aga z^aytgisi, baland k^oya ustida turgan bonuning oldiga ot choptirib borgisi, uni dast kutarib olib, bagriga bosgisi keldi. Lekin z^irlarga yonboshlayotgan oftobga kuz tashladi-yu, tishini tishiga bosib otining boshini dorussaltana tomon burdi.
20
Kuksaroydan chopar kelganda amir Sulton Jondorning chorxari mez^monxonasiga besh-olti amirlar yigilgan, ular shaz^ar dorugasi Mironshok bilan shayxulislom Burz^onid- din janoblarini kutishib, suz^batlashib utirishar edi. Darvozani kulflab, z^amma eshiklarning zulfini solib, darchalarga kuk baxmal darparda tutib, sham yoz^ib utirgan mez^monlar "chopar" suzini eshitib urizzlaridan irgib turizpdi. Ok shoyi kuylak ustidan banoras tuch kiyib, mekmonlarga uzi xizmat zrzlib yurgan amir Sulton Jondor turgan joyida serrayib kolli. Yolgiz Mirzo Ulutbekning suyukli navkari Bobo ^usayn Bazuzdir z^ushini yukotmay, darkol shaMdondagi yolgiz shamni puflab uchirdi, keyin, korongida amir Jondorning yoniga kelib:
—Mez^monxonaga tashidan z^ulf soldiring!—dedi ami- rona o^angda.—Uzingiz bosh^a uyga chi^ib, tushak yozib yotib oling! Tushak yozib yotganingizni choparlar kursin!
Amir Jondor dar^ol sergaklandi. U me^monxonaning eshigiga otning kalLasiday sulf soldirib, uzi bosh^a xonaga chi^ib, peshanasini tangib yotib oldi. Lekin uning tushakda yotganini aytgali chi^san maaram tezda saytib kirdi.
—Balxlik saroybon un nafar navkar bilan kelibdi, amirim. Xaeta tugul, ulim tushagida yotgan bulsa-da, olib ketamiz, deydi. PЩzodaning farmoni oliylari shu emish... Bil’aks, kirib tintuv ^ilar emish!
"Tintuv" suzini eshitgan amir Jondor jon talvasa- sida apil-tapil urnidan turdi.
—Chi^ib ayt, ^ozir chik;amen. Otni jabdu^la!
Amir Jondor kiyinib, ikki ^ultigida ikki maaram, in^illab-sin^illab kuchaga chikdanida, balxlik zanjisi- fat saroybon un choglik navkar bilan darvozada bsto^at ot uynatib turardi. Uning avzoyini kurgan amir Jon­dorning eti junjikib ketdi. U jurttaga ^attis inkil- lab, ma^ramlar yordamida otga minarkan, yosh ma^ramning sulogiga sekin shipshidi:
—Saroyda noxush xabar borga uxshaydi. Me^monlarga ayt: men ^aytguncha tar^almasun...
Va^t tun yarmidan oshgan, odatda bu paytlarda sukutga chumadigan dorussaltana kuchalari allasanday notinch edi. Olis-ya^inda ot tuyo^larining dupuri eshitilar, uxtin- uxtin ^ullarida mash’al ushlagan suvoriylar u yokdan-bu yo^a tasir-tusir ot chopib utishar, ^orongida izgib yurgan ^andaydir kulagalar kuzga chalinardi. Kuksaroyda fav^ulodda bir vo^yea sodir bulganiga shub^a yu^ edi, lekin ne vo^yea? Amir Jondor uylab uyining tagiga yetolmas, buni biladigan balxlik saroybon esa, ogziga talion solganday indamay oldinda ot choptirib borardi.
"Yo tavba! Bu beme^r mustabidning ^a^ridan uzing asragaysen!” dedi amir Jondor, vujudini chulgab olgan sovus tuygudan yuragi uvishib. Mana, bir oydan oshdiki, amir Jondor saroyga bormaydi. Mavlono Mu^iddinning ojizasi Xurshida bonu bir tunda dom-daraksiz gumdon bulganidan beri Mirzo Abdullatifning kuziga tushishdan ff^ib, kurpa-tushak ^ilib yotib oldi. Kelgan choparlar- ning ^ammasiga "xastamen, turolmaymen", deb javob berdi. ^atto rasadxonada bulgan kitoblarni yo^ish maro- simiga ^am bormadi. Lekin marosimda sodir bulgan vo^yeani, a^lidan ozgan mavlono Mu^iddinning e^azrat
Nizomiddin Xomush bilan shaszodaga aytgan suzlarini usha kuniyo^ eshitdi. Usha kundan beri, mavlono Mu^iddinning suzlari butkul dorussaltanaga tar^ab, ^amma joyda, ^amma ultirish, ^amma anjumanlarda ran bulmoeda. Shu vo^yeadan keyin nechundir amir Jondordan \ol-a^vol suragani keluvchilar ^am kupayib ketdi. Ke- luvchilarning sammasi rasadxonadagi vo^yeadan suz ochar va bu bilan amir Jondorning kungliga ^ul solib kurmo^chi bulishar edi. Lekin su^bat asnosida yot bir kimsa kirib ^olsa, mavzu dar^ol uzgarar, su^bat bosh^a masalalarga kuchar edi. Shunday bulsa x,am, amir Jondor bir narsani ani^ bilib oldi: sha^zodadan, uning shaf^at- sizligidan norozi odamlar, xususan amirlar, bek va bekzodalar u uylagandan z^am kup ekan. Ne chora? Sha- rafsiz Xuroson yurishidan keyin Mirzo Ulugbekdan yuz ugirib, shaszoda bilan zimdan til biriktirgan sarkar- dalar va nufuzli beklar uzlari kutgan imtiyoz, yuksak rutba va shon-shu\ratga erisha olmadilar. sazrat Nizo­middin Xomushning oyogiga bosh urgan shaszoda yolgiz shu gakabbur sazrat bilan bir rypyj; ulamoyi kiromlarning domiga tushib soldi. Shular yot dssa yotadi, tur desa tura- di. ^atto shayxulislom Bur^oniddin ?^am bir chetda ^olib ketdi. Saroyda esa tavfi^ va farogat ^olmadi... Bu ^o- latni zimdan kuzatib yurgan amir Jondor, .kup shub^a va mulo^azalardan keyin, bugun, nisoyat, bir guru^ no­rozi amirlar bilan nufuzli beklarni chatsirishga jur’at etgan edi. Bundan ma^sad, ularning kungliga k,ul solib kurmo^ va agar ^ammaning fikri bir joydan chi^sa unda...
Unda nima bulishini uylashdan amirning uzi \am KUR^ar edi.
"Ye darig! Na^ot bu diyonatsiz padarkush uning mudda- osidan xabar topgan bulsa? Xabardor bulsa bas—amirning boshi ketishi mu^arrar! Yo rab! Yomgirdan ^ochib, dulga tutildim degani shudir! Mirzo Ulugbekdan ^utulib, shon-shu^rat orttiramen deb, bu beme^r xunrezga yulik- dimmu?—dedi amir Jondor, dedi-yu, xayoliga bir fikr kelib, tirnshugarigacha muzlab ketdi.—Al ^asosil mi- nal^a^! Bu savdo va nadomatlar a’lo^azratlarining beguno^ kesilgan boshi, tukilgan soni uchun ^aytgan bir jazo emasmu?.."—Amir Jondor kuz oldi k;orongilashib, egarning ^oshini ushlab ^oldi-yu, yon-veriga ^aradi.
Ular Kuksaroy maydoniga yetgan edilar. Darvoza ol- dida gulxan yo^ib utirgan sipo^lar amirni ^ultigidan olib, otdan tushirishdi. Amir Jondor, sandaydir ^arorat ichida yonsa ^am, darvozadan uzi yurib kirdi, lekin ^ay^otday ^ovlidan utib, saroyga yetganda oyo^ari sal- tirab ketib devorga suyanib ^oldi. Saroybon uni chindan xasta deb uiladi chamasi, sultigidan suyab oldi.
Amir Jondor saroybon ochgan eshikdan ichkariga kirib sul ^ovushtirganda Mirzo Abdullatif nechundir salom- xonaning urtasida oyo^larini kerib oltin kursining suyanchigiga suyanib turardi. Amir Jondor ikki bukilib ta’zim k;ilarkan, bir da^itsagina uning che^rasiga kuzi tushdi. Lekin shu bir da^itsaning uzidayo^ mud^ish bir narsa rui berganini sezib, yana tirno^larigacha muzlab ketdi. Sha^zodaniig usiz ^am ozgin, za^il yuzi, ^ovogining ostlari kukarib ketgan, tikonday ^adalgan kuzlarida \am ^urkuv, z$am alla^anday sovu$ yiltillagan muz shu’lasi bor, lekin eng dazrpatlisi... xuddi jigari sha^zoda Ab- dul’azizday boshini sarak-sarak ^ilish odatini chi^argan edi. Amir Jondor sha^zodaga ^arashga jurat etmasa ^am, uning gilamni tovushsizgina bosib yoniga kelganini va ^andaydir vishillab nafas olganini eshitdi.
—Xush, amir Jondor! Abu Said Mirzo kayda?
—Abu Said Mirzo?—Amir Jondor ^ur^ibgina boshini kutardi-yu, dar^ol yerga ^aradi.
Mirzo Abdullatifning ichiga botgan telba kuzlarida, murdaday ^onsiz yuzida, boshini sarak-sarak ^ilishida, zotan butun vajo^atida ayovsiz bir narsa bor edi.
—Nechun ivdamaysen? Abu Said Mirzo saydadur?
—Abu... Abu Said Mirzo zindondadur, davlatpano^!
—Zindonda bulsa... top!—Mirzo Abdullatif amirni yo^asidan ushlab ^atti^ silkidi.—Zindonda bulsa dar^ol topib kelgaysen. Dar^ol!
Amir Jondorning miyasida 'Xochibdi!" degan fikr cha^mokday cha^nadi.—"Sha^zoda Abu Said Mirzo sochibdi!"
—Zindonda bulsa nechun titraysen? Bor, kishanlab olib kel ul mal’unni!
—Valine’mat pushtipano^im! Ulimdan xabarim bor va lekin Abu Said Mirzodan xabarim yuedur... Bir oy buldi, uyda tushak yozib yotganmen... Ogir xastamen, davlatpayao^!..
—Xasta!—dedi Mirzo Abdullatif ^ansirab.—Tungiz- day semirib ketibsen. Tagin xastamen deb zorlanasen! Bilamen! Sen battol tushakda yotib, menga ^arshi urgim- chakday tur tu^iysen.
"Yo rab! Bu telba ne deydi? Valilikmi bu yo tusmollab suzlaydimi?”
—Suzla, azozil! Abu Said Mirzo bilan til birik- tirdingmi, yu^mi?
—Billo^i azim...
—Billo^i azim bulsa, ul galamis Mirzoni dar^ol bandi ^ilib olib kelasen! Olib kelib oyogim ostiga tashlaysen!..
—Tashlaymen, valine’mat...
—Shu bukun!
—Inshoollo^, oftobi olam!
Mirzo Abdullatif amirning yosasini ^uyib yubordi, vishillab nafas olganicha gandiraklab borib uzini taxtga tashladi. Amir Jondor ^am ^olsizlanib devorni ushlab oldi. Uning kuz oldiga negadir uz me^monxonasida uni kutib utirgan me^monlar keldi... "Shu bukun bandi ^ilib olib kelasen, olib kelib oyogim ostiga tashlaysen!.." Mayli, ish^ilib, bu telbaning sulidan sog-salomat sutu- lib chi^sa bas! U yogi nima ^ilishni uzi biladi. Na yaxshilik va na yomonlikni bilgan bundam telbaga xizmat silmos utaketgan nodonlikdur!
Amir Jondor chuchib kuzini ochdi. Taxtda yalpayib utirgan Mirzo Abdullatif tilla shak.ildogini beto^at sha^illatar edi. Eshik o^ista ochilib, boshiga surmarang salla uragan balxlik saroybon kirdi.
—Amir Sulton Jondor tarxonga saroy yasovullaridan un nafarini berasen. Amir janoblari shu bukun ul iblisi lain Abu Said Mirzoni tutib, bandi silib olib keladur!
Sha^zoda amir Jondorga "chi^aver", deb bosh irgadi-da, saroybonni imladi.
—Bu kazzob amirning or^asidan aigo^chi suy! E^tiyot bul: ilonning yogini yalagan bu tulki Abu Said Mirzoga :\ushilib ^ochib ketmasin! Boshing ketadi! Ukdingmu?
—U^dim, davlatpano^...
—Tuxta!—Mirzo Abdullatif eshikka yunalgan saroy­bonni tuxtatdi-yu, nechundir xayoli faromush bulib, bir nustaga tikilib ^oldi.—^a! Zindon begiga amr sil: ^ibsda yotgan mavlono Ali K^ushchini keltirsin!
21
Mavlono Ali K,ushchi ^ayrat va arosatda ^oldi. Mana, bir ^aftadan oshdiki, taщ^aridan kelib turadigan tusach nonlar kelmay ^oldi. Kechadan beri esa tusach tugul arpa non bilan bir choydishgina sovus suv z^am tuxtadi. Yo uni esidan chiz^arishgan, yoxud bu z^orongi gurda ochdan uldirishga z^asd z^ilishgan. Eng yomoni shundaki, mavlono "Risolai dar falakiyot'ning musaddimasini sogozga tu- shirib bulgan, endi bu yozuvlarni choydishga solib, pinz^oniy "sadoz^ati zozrzr shogirdlari'ga uzatish niyatida edi. Bu niyati z^am puchga chizdi z^isob... Sunggi kunlarda mavlononing ikkala oyogi shishib, burungi ogrigiga ming chandon ogriz^ z^ushildiki, zorsa yurgazzda ogriydi, utirsa utirganda. U soatlab bir joyda turganicha, oyozuzarini uz^alaydi, tishini tishiga zsuyib shishlarni silaydi. Niz^oyat, z^oldan toyib, yirtik; buyraga yonbozzzlaydi. Lekin kup yotolmaydi, tagidan zax utib, suyak-suyaklarigacha zirz^irab ketadi-zo, turishga majbur buladi. Bezillab ogrigan oyo^larini silab-siypab sal tinchitgach, oz^sozuza- na-oz^sozuzana tor xonani aylanib, yana risola ustida mulo^aza yuritadi, uzini chalgitish, vujudini z^az^shatgan ogriz^ni unutizp umidida uylaydi. Lekin sunzti payt­larda uylashga z^am majoli z^olmadi. Bir tomondan ochlik, bir tomondan ogriz^ yenga boshladi chamasi, z^arorati ortib, kuz oldini tuman zuzplaydigan buldi, bu tuman orasida goz$ nursiz kuzlaridan shazp^ator yosh suyilgan enasi Tillabibi, kurinar, go$ ustod Mirzo Ulugbek, goz^ K,ozizoda Rumiy z^azratlari paydo bulib, pand-nasiz^atlar z^ilishar, goz^o risola ustida baz^s yuritishar, tuzatizzzlar kiritishar edi. Voajabo, z^arorat pasayib sal z^ushiga kelganda uylab z^arasa bu "tuzatish'larda \amisha jon bulardi... Bukun ogriz^ uni aynissa z^atti^ z^iynadi. Tirnozuzarigacha zirz^iratgan bu ogriz^ bzizan olisha-olisha turishga z^am majoli kelmay, z^arorat ichada yonib yotarkan, guyo eshik ochzzlib ustod kirganday, guyo tepasiga kelib:
—Senga ne buldi, uglim Ali?—deb suraganday tuzaldi.
—Ne silay, ustod?—dedi Ali ^ushchi, xayolan yoniga chunz^aygan ustodga murojaat z^ilib.—Xastalik yengdi...
—Attang! Bu ogir zomushni yuklab, senga zavol z^ilib- men, uglim. Urningdan tur, shaz^zodaning oyogiga yiz^il. Boshsa chora yuzuzur, Ali.
—Yuz^, ustod. Sizning vasiyatingizni tark etib sir- asrorni ochgandan kura, bu sovu; gurda ulganim a’lodur, ustod. Tongla maz^sharda z^ay yuz bilan sizning yuzingizga z^araymen?..
Ustod uning suziga sulos solmay, z^ultigidan kutarib, Urnidan turgazmoz^chi bularmish, sung, birdan uzgargdn dargazab ovozda;

—Tur deyman!—deb ush^irarmish.—Seni oftobi olam Mirzo Abdullatif chorlaydur!
"Oftobi olam chorlaydur! Tushimmu bu, ungimmu?" Mavlono butun irodasini jamlab kuzini arang ochdi. Ajabo: uning yonida ustod emas, ikki sipo^ ^ultigidan ushlab turar, eshikda mash’al ushlagan uchinchi sipo^ kurinardi. Ali K^ushchi tishini tishiga- ^uyib saddini rostlashga ^arakat ^ildi, lekin rostlay olmay devorga suyandi-yu: "Suv!" deb pichirladi.
—Suv!—ba^irdi sipo^lardan biri.—Suv keltir tez!
Ali ^ushchi bir kosa suvni bir kutarishda sip^arib, kosani saytarib berdi. Muzday suv negadir ichini yondi- rib utganday tuyuldi. Xayoli ravshanlashib: "Sha^zoda fa^irni ne ^iladi?—dedi ichida.—Ma^sadi ne? Tagin suro^mi? "Kufr" kitoblarni top, deb zugum silishmi?— Ali 1^ushchi darmonsizlanib kuzlarini yumdi.—Sha^zoda uni bu ^olda kursa ne deydi? Ujarlik silsang bundan \am xor bulasen, deb xursand bulmasmi?"
Ali K,ushchi ^ibsxonadan uzi yurib chi^mo^chi buldi, lekin oyoklari irodasiga buysunmay, ^altirab kstdi-yu, sipoe^lar uni yana suyab ^olishdi. U uzundan-uzo^ yer osti yulagidan utib, tepaga chi^uncha sipox^larga suyanib bordi, sung tishini-tishiga kuyib bir-bir bosib uzi yurib ketdi.
Tong ya^in bulsa kerak, olis-ya^indan xurozlarning ^ich^irigi, eshaklarning ^angrashi eshitilar, lekin osmon tula yulduzlar tini^ charaslab turar, gir-gir ili^ shabada kukatlarning, ba^or giyo^larining muattar ^idini ufurib, dimo^a gup-gup urardi... Ular saroy urtasidagi marmar sar^ovuz yoniga borganlarida, Ali 1^ushchi bir zum tuxtab, osmonga, chara^lab turgan yulduzlarga tikildi... Ana, so^ peshanada Dubbi askar, undan sal pastroeda bir ^ovuch ^urday guj-guj miltiragan X^ulkar! Gumbaz usti- dagi No^id yulduzi esa xuddi artilgan olmosday yaltil- laydi... Tong ya^in...—mavlono kuzlarini yumib, yuzini mayin shabadaga tutdi, gurkirab usayotgan maysalarning sal taxir va chuchuk buyini tuyib-tuyib x^idladi.
Yo tavba! Bu ruyi zamin, bu ^ududsiz koinot ^anchalar fusunkor, ^anchalar guzal ekan, nechun odamlar bunday tuban, bunday ra^m-shaf^atsiz yaralgandur!
—Mavlono!—sipo^lar uni poddan toydi deb uylashdi chamasi, yana ^ulti^lab olishdi, lekin Ali ^ushchi "uzim!" dedi-da, o^sok^lana-o^sox^lana, uzi yurib ketdi.
Ali ^ushchini salomxonaga olib kirishganda Mirzo Abdullatif oltin kursida chusur xayolga chumib utirar edi. Eshik ochilganda u chuchib boshini kutardi, sung guyo Ali K^ushchidan ^adiksiraganday o^ista yurib yoniga kel- di-yu, ^ul sovushtirib:
—Assalomu alaykum, mavlono!—dedi kutilmagan bir muloyimlik bilan.
"Bu riyokor padarkushga ne buldi? Nechuk sertavoze bulib ^oldi?"—Ali K^ushchi devorga suyanganicha sha^zodaga ^ayrat bilan tikildi. Mirzo Abdullatifning kuelari uy^usizlikdan ^izarnb, burni surrayib dolgan, so^ol- muylovlari ^aychilanmagan, xatti-^arakatlari besaran- jom, uziyam ^attik; sarosimada edi.
"Ye tavba! Bunga ne buldi?"
Sha^zoda bejo kuzlari bilan bir zum unta sinovchan ^adalib turdi, keyin kulidagi shakildogini boshi uzra kutarib, k;attik sha^illatdi.
—Zindonbegi befarosatlik ^ilibdi!—dedi u eshikda paydo bulgan saroybonga yuzlanib.—Mavlono kup aziyat chekibdi. Bu zoti sharifni dar^ol ^ammomga yuboring! Egniga yangi sarupo kiydirib, ^ornini tuydirib olib keling!
^ayratdan lol b^lib dolgan Ali 1^ushchi uziga kel- guncha saroybon uni kulti^lab salomxonadan olib chi^ib ketdi. Mirzo Abdullatif uz farmonidan mamnun buldi chamasi, miyigida kulimsiraganicha, ^ullarini or^asiga kilib, taxt atrofida aylanishga tutindi.
Ali K^tpchini cha^irtirishdan ma^sad—uvdan zoyicha’ga ^arab, uz taediriyai bilib berishini suramo^ edi. Chunki rasadxonada sodir bulgan mapgum vo^yeadan keyin sha^zoda yana eski dardga mubtalo buldi. Kechalarigina emas, kunduz kunlari >^am yuragi uynaydigan, kuziga allani- malar kurinadigan bulib ^oldi.
Kecha kech^urun nogatoy uning kuliga sha^zoda Sulton Mu^ammadning bir nomasi tushdi. Noma shayxulislom Bur^oniddin janoblariga yullangan bulib, unda ikki sha^zoda—Mirzo Abdullo va Abu Said Mirzoning nomlari zikr etilgan edi. Sha^zoda shayxulislom Bur^oniddindan kupdan beri ^adiksirab yurar, chagir kuzli kibru ^avosi baland bu ulamo, guyo unga e’timod ^ilmaganday, saroyga tashrif buyurmasligining uziyos uning i^opa niyatlaridan dalolat berardi. Rost, uzo^ Xurosondan yullangan bu
— 1 ■■■■