Fonetik hodisalarning tildagi ahamiyati va turlari

Volume 1, Issue 3. 2022. June. ISSN-2181-3426 
 
www.re-search.uz | 45 
1. Reduksiya – unli fonemaning urg‘usiz bo‘g‘inda kuchsizlanishi;
2. So‘z oxiridagi ochiq bo‘g‘inda tor unlilarning biroz kengayishi;
3. Jarangli “b” va “d” undoshlarining so‘z oxirida jarangsizlanishi: maktab-maktap(b-
p), savod-savot (d-t). Yuqoridagi holatlarda b,d fonemalaring jarangsizlangan pozitsion 
ottenkalari qo‘llangan. Turkiy so‘zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashishini quyidagi 
fonetik hodisalarda ko‘rib o‘tamiz:
1. Proteza – so‘z boshida tovush orttirilishi hodisasi: rus-o‘ris, ro‘za-o‘raza kabi. 
Ma’lumki, qadimgi turkiy tilda sonor “r” tovushi so‘z boshida qo‘llanmagan.
2. Epenteza – so‘z o‘rtasida tovush orttirilishi. Bu hodisa ham asosan, boshqa tillardan 
o‘zlashtirilgan so‘zlar tarkibida yuz beradi. So‘z yoki bo‘g‘in boshida qatorlashib kelgan ikki 
undosh orasida bir unli orttiriladi: plan-pilon. Ma’lumki, turkiy so‘zlar tarkibida ikki unli ham 
yonma-yon qo‘llanmaydi. Bu hol Said, oila, soat kabi arabcha o‘zlashmalarning jonli tilda Sayid, 
oyila, sog‘at deb talaffuz qilinishiga sabab bo‘ladi. 
3. Epiteza(austeza) – so‘z oxirida tovush orttirilishi. Bu hodisa ko‘roq so‘z oxirida 
qatorlashib kelgan sk, nk undoshlaridan so‘ng yuz beradi:otpusk-otpuska, kiosk-kioska. Bunda 
ham pozitsion-sintagmatik omil ko‘proq darajada asos bo‘lgan.
Fonetik hodisalarning boshqa turlari: 
1. Prokopa, ankopa – so‘z boshidagi tovushning tushib qolishi: yilon-ilon, yigna-igna. 
2. Sinkopa – so‘z o‘rtasidagi tuvushni tushib qolishi. Bunda affiks morfema 
qo‘shilganda, urg‘u oxirgi bo‘g‘inga ko‘chib, o‘zakdagi unli tushib qoladi: burun-burnim (bu 
hodisa yozuvda aks etadi). 
3. Ankopa – so‘z oxiridagi tovushning yoki qo‘shma so‘z komponentining tushurib 
qoldirilishi: baland- balan, g‘isht-g‘ish kabi. Qo‘shma so‘zlarda asosan ruscha leksik 
o‘zlashmalarda uchraydi: metropoliten-metro 
4. Elliziya – unli tovush bilan tugagan so‘zga unli bilan boshlangan so‘zning qo‘shilishi 
natijasida bir unli tushishi: dili orom-dilorom. Bu hodisa unlilar singishuvining bir ko‘rinishidir.
5. Afferezis – oldingi so‘zning so‘ngi tovushi ta’sirida keyingi so‘z boshidagi 
tovushning tushishi: ne uchun –nechun, mulla aka-mullaka 
6. Gaplologiya – yasama so‘z tarkibidagi birin-ketin kelgan ikkita bir xil bo‘g‘indan 
birining tushib qolishi: tragikokomediya-tragikomediya bu so‘zning tarkibida ikkita bir xil 
bo‘g‘in birin-ketin kelganidan talaffuzda ulardan biri tushurib qoldirilgan va so‘zning ana shu 
ixchamlashtirilgan shakli adabiy til uchun me’yor bo‘lib qolgan. 
7. Metateza – bu hodisa ko‘proq jonli so‘zlashuvga ,ayniqsa, shevalarga xos bo‘lib, 
adabiy tilda kam uchraydi: tuproq-turpoq(Toshkent shevasida), daryo-dayro(qipchoq lahjasi 
shevalarida). 
8. Germinatsiya – ikkita bir xil undoshning so‘z tarkibida qavatlanishi: maza(bitta “z” 
bunda uslubiy bo‘yoq yo‘q), mazza(ikkita “z” bu shaklda ma’no kuchaytirilgan). 
9. Sinerezis – so‘z tarkibida yondosh qo‘llangan ikki unlining diftonglashuvi – bir 
cho‘ziq unli holiga kelishi: mutolaa-mutola, saodat-so:dat. 
Xulosa. Fonetikaning nutq oqimida turli ottenkalarda namoyon bo‘lishi, bunday 
ottenkalarning yuzaga kelishida kombinator, pozitsion yoki aralash(kombinator-pozitsion) va 

---

Volume 1, Issue 3. 2022. June. ISSN-2181-3426 
 
www.re-search.uz | 46 
boshqa omillarning ishtroki borligi yuqorida aytib o‘tilgan.Fonetik hodisalar ham aslida ana shu 
omillar mahsuli sifatida sodir bo‘ladi. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1. Uluqov N. Tilshunoslik nazariyasi. T.: 2016. 
2. Sayfullayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M. , Yunusova Z.Q., 
Abuzalova M.Q. ,Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. T.: 2010. 
3. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. Talqin nashriyoti, T.: 2005.