Fonetika hám fonologiyalíq hádiyseler

FONETIKA HÁM FONOLOGIYALÍQ HÁDIYSELER
REJE:
1. Fonetika
2. Fonologiya

Fonetika - grekshe phone - dawıs sózinen alınǵan bolıp, filologiyanıń bólek bólimi esaplanadı hám tildiń dawıs tárepin úyrenedi.

Fonetika keń mániste sóylew dawısların payda etiwde qatnasatuǵın sóylew aǵzalarınıń dúzilisin, fonetikalıq birliklerdiń ayriqsha qásiyetlerin hám dawıs ózgeriwi hádiyselerin úyrenedi. Fonetikalıq birliklerge sóylew dawısları, buwın, fonetikalıq sóz, ırǵaq, fraza, o'rg'u, sesler uyǵınlıǵı sıyaqlılar kiredi. SHuni atap ótiw kerekki, fonetika, tábiyaat daǵı hár qanday dawıslardı emes, bálki insan sóylew apparatında payda bolıwshı, social mániske iye bolǵan sóylew dawısların úyrenedi. Tábiyaat daǵı basqa dawıslardı bolsa fizika pániniń akustika bólimi tekseredi.
Fonetikaning maqseti fonetikalıq birliklerdiń akustikalıq, anatomik-fiziologikalıq hám funksional tiykarların úyreniw hám olardıń til mexanizmindegi rolin anıqlawdan ibarat.
Fonetika dawıslardıń esitiliw tárepin úyreniwde akustikaga, aytılıw etiliwi, aytılıwı, payda bolıw táreplerin úyreniwde fiziologiyaga talqib jumıs kóredi.
Fonetikaning buwın, o'rg'u menen shuǵıllanatuǵın tarmaqları kórkem ádebiyat, poeziya menen baylanıslı.
Fonetikani úyreniw orfografiya (tuwrı jazıw ), orfoepiya (tuwrı aytıw ) normaların jaqsı ózlestirip alıwǵa, kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw menen dialektler ortasındaǵı farqni anıqlawǵa, baslanǵısh klass oqıwshılarınıń sóylewin tuwrı qáliplestiriwge úlken járdem beredi.
Házirgi waqıtqa kelip fonetika filologiyanıń eń rawajlanǵan tarawlarınan biri bolıp, eki ǵárezsiz bólim fonetika hám fonologiyadan quram tapqan bolıp tabıladı.
Fonetikada sóylew dawısları túrli tárepten uyreniledi. SHunga tiykarlanıp onıń tómendegi bólimleri ámeldegi:
1. Ulıwma fonetika - fonetikaning barlıq tillerge tán umumnazariy máseleleri haqqında maǵlıwmat beretuǵın túri.
2. Menshikli fonetika - fonetikaning arnawlı bir bir til dawısların, olardıń túrleri fizikalıq-akustikalıq hám artikulyasion qásiyetleri jóninde tartıs jurgiziwshi túri. Ol tómendegi 2 bólekten ibarat :
A) xarakteristikaiy fonetika - arnawlı bir tildiń fonetikalıq sistemasın statikalıq (ózgermeytuǵın ) jaǵdayda (til rawajlanıwınıń aldınǵı basqıshında júz bergen hádiyseler menen kómekshi feyily) úyrenedi.
B) tariyxıy fonetika - qandayda bir tildiń dawıs sistemasın diaxron planda hám dinamikalıq jaǵdayda (tildiń tariyxıy rawajlanıwı menen baylanıstırıp ) úyrenedi hám sol tiykarda tildiń fonetikalıq -fonologik sistemasında júz bergen tariyxıy ózgerisler anıqlanadı.
3. Salıstırıwiy fonetika - aǵayin yamasa noqardosh tillerdiń dawıs sistemaların salıstırıwlap úyrenedi.
4. Eksperemental fonetika - sóylew dawısları, o'rg'u sıyaqlı birliklerdiń fizikalıq-akustikalıq hám artikulyasion qásiyetlerin arnawlı ásbaplar jardeminde úyrenetuǵın fonetika bolıp tabıladı.
Insan sóylewi mákan hám zamande izbe-iz payda bolatuǵın kishi hám úlken birliklerden dúziledi. Tilde úsh tiykarǵı qatlam - fonetika, leksika, grammatika parıqlanıp, olar óz aldına qoyǵan wazıypasına kóre sóylewdi strukturalıq bólimlerge ajratadı. Sóylewdiń eń kishi bólindis birligi dawıs bolıp, tildegi sózler, sóz dizbegiler hám ulıwma sóylew dawıslar arqalı qáliplesedi. Sóylew dawısları sóylewdiń bul birlikleri ushın ańlatpa materialı bolıp xızmet etedi. Sóylew dawıslarınıń tómendegi ayriqsha úsh tárepi ámeldegi:
1. Olar sóylew apparatı jardeminde payda etinadi.
2. Sóylew dawısları esitiw apparatı járdeminde esitiledi.
3. Olar social mániske iye.
Sonday eken, sóylew dawısların aytılıw etpey, sonıń menen birge, esitmay turıp dógerek dunyadaǵı zat -hádiyseler haqqında arnawlı bir túsiniklerge iye bola almaymız. Zero, real predmetler dawıs yamasa dawıslar formasında ongimizda qayta gewdelenedi. Áhmiyetlisi dawıslardıń izbe-izligi, ayriqsha mánis shınjırı jardeminde bizge informaciya etkaziladi. Insanlar sóylew dawısları járdeminde pikir berip, pikir aladılar. Áyne mine sol ózgeshelikine kóre sóylew dawısları tábiyaat daǵı jansız deneler hám haywanlardıń dawısınan parıq etedi. Ulıwma, insan tili dawıs tili bolıp, olardıń qatnasıwisiz hesh qanday sóylew hám baylanıs ámelge aspaydı.
Tildiń dawıs tárepi quramalı hádiyse bolıp, onı (fonetikalıq hám fonologik) tárepten tómendegi 4 aspektda uyreniledi:
1. Fizikalıq - akustikalıq aspekt.
2. Anatomik - fiziologikalıq aspekt.
3. Perseptiv (esitip - xis etiw) aspekt.
4. Lingvistik - funksional aspekt.
Fizikalıq qubılıs retinde dawıstıń qanday akustikalıq belgileri ámeldegi bolsa, sóylew dawıslarınıń fizikalıq-akustikalıq qásiyetleri de áne usılardan ibarat. YA'ni sóylew dawıslarınıń akustikalıq qásiyetleri dawıstıń kúshi, biyikligi, tembri, cho'ziq-qısqalıǵı menen anıqlama bernedi.
Sóylew dawısların payda etiwde qatnasuvshı adam aǵzaları hám olardıń qatnasıwı, háreket-jaǵdayın úyreniw anatomik-fiziologikalıq aspektning izertlew sheńberine kiredi.
Fonetikalıq birliklerdiń esitiw aǵzalarına tásirin sezim etiw arqalı sózdiń mánisin yoxud sóylew hám gáp mazmunın aqıl etiw nizamlıqların perseptiv aspekt úyrenedi.
Lingvistik - funksional aspektda fonetikalıq birliklerdiń social hámzifa orınlawı yaǵnıy mánis parıqlaw ózgesheligi itibarǵa alınadı. Filologiyada bul aspekt fonologiya dep ataladı.
XIX ásir aqırlarına kelip, sóylew dawısların úyreniwde olardıń 2 qıylı kórinisi - til dawısları hám sóylew dawısların parıqlay baslandı. Til dawısları haqqındaǵı dáslepki ideyalar orıs hám polyak filologi I. A. Boduen de Kurtene tárepinen ilgeri surildi. Ol (hám shákirti Krushevskiy) óz izertlewlerinde til dawısların dáslepki bar fonema dep atadı. Fonema yamasa til dawısları abstrakt - hádiyse bolıp, tikkeley baqlawda berilmaydi, tek aqıl menen aqıl etiledi. Mısalı, miydiń til yadı bóleginde ózbek tilindegi hár bir dawıstıń ramzi (belgisi) bar bolıp tabıladı. Áne sol ramzda til dawısına tán belgi - ayrıqshalıqlar haqqındaǵı informaciyalar sáwlelengenlengen boladı. Miyadan qandayda bir dawıstı aytıw haqqında «ko'rsatma» berilsa, sóylew aǵzaları sol dawıstıń ramzida sáwlelengenlengen informaciyaǵa qaray háreketke kelip, (mısalı, «u» dawıs onıń ramzida «ovozdan ibarat», «og'iz boslig't tar jaǵdayda, dawıs payda bolıw aralıǵı tildiń arqa bólegida», erinler aktiv qatnasadı degen informaciyalar bar) málim jaǵday iyeleydi hám ókpeden soqqı urıw menen shiǵarılatuǵın hawa aǵımı sóylew dawısı retinde kórinetuǵın boladı. Sóylew dawıs materiallıq hádiyse bolıp, onıń akustikalıq hám fiziologikalıq qásiyetlerin arnawlı ásbaplar járdeminde tekseriw múmkin. Fonemaning jańalıq ashılıwı fonetikaning jáne de kóbirek rawajlanıwına jáne onıń keyingi basqıshı fanologiyaning quram tabıwına alıp keldi. Fonologiyada tildiń dawıs tárepi funksional tárepten uyreniledi. Arnawlı bir tildiń fonemalar sistemasın, bul sistema daǵı fonemalarning fonologik belgilerin («ramzdagi informaciyalar» kompleksi) sol tildiń konkret aytılıw qásiyetlerin úyrenmay turıp izertlew etip bolmaydı. SHu mániste, fonologiya fonetika menen ajıralmas baylanısqan bolıp onı fonetikaning joqarı basqıshı deyiw múmkin. (Fonetika - sóylew degi, fonologiya «ongdagi» jaǵdaydı úyrenedi). Sonıń ushın, fonetika fonologiya menen tildiń material - ańlatpa rejesin úyreniw boyınsha ulıwmalıq quraydı.
Fonema - tildegi mánisdor birlikler bolǵan sóz hám marfemalarni quraytuǵın hám olardı parıqlaw ushın xızmet etiwshi, tildiń eń kishi, ózi ǵárezsiz mániske iye bolmaǵan (bir planlı ) birligi bolıp tabıladı. Mısalı, qal, qul, qol; tar, taw, tok, tal; bay, bar, baǵ sózlerinde o, ol, o', r, g', k, l; y, r, g' fonemalariga kóre mánis parıqlanǵan.
Fonemaning dawısqa hám dawıstıń fonemaga munasábeti túrlishe boladı. Barlıq fonemalar dawıs esaplanadı, biraq hár bir sóylew dawısın fonema dep bolmaydı. Atap aytqanda, p hám t dawıssızları pol, tal sózlerinde bólek fonema esaplanadi. SHu dawıssızlar kitop (kitap ), ozot (azat) sózlerinde aytılıw tárepinen bólek dawıs sonda da, lekin fonema emes, olar shıńǵırsız dawıs menen yondosh halda yamasa sóz aqırında shıńǵırsızlashib, b, d fonemalarining variantı bolıp kelgen. Shıńǵırsızlashish sóylew processinde júz bergeni ushın da ol dawısqa (dawıs ózgeriwi) tiyisli jaǵday esaplanadı (fonemaga emes). Fonema variantı - fonema ottenkalari (L. v. SHcherba) dep da júritiledi. Fonema ottenkalari degende til dawıslarınıń (fonemalarning) aytılıw daǵı real kórinisi tushiniladi. Olar eki qıylı boladı : 1) kombinator ottenka - fonemaning sóz quramındaǵı basqa dawıslar tásirinde júzege kelgen kórinisi. Mısalı, ketti-ketti («t» dıń tásirinde «d» da shıńǵırsızlashdi). 2) pozision ottenka - fonemalarning sózde tutqan ornına kóre iykemlesiwi. Mısalı, kitap -kitop («b» dawıssızı sóz aqırında kelgeni ushın da shıńǵırsız «p» variantın payda etyapti).
Hár bir fonema óziniń túrlishe orında keliwi menen baylanıslı bolmaǵan turaqlı belgilerge iye. Mısalı, dawıslı fonemalarning turaqlı belgilerine tildiń tik háreketiwge kóre kóteriliw dárejesi hám de lablanganlik hám lablanmaganlik kiredi. CHunki, «u» fonemasi hár qanday jaǵdayda sóz basında da, sóz ortasında da, sóz aqırında da joqarı tar lablangan dawıslı retinde kórinetuǵın boladı. Tildiń gorizontal háreketine kóre bóliniwi fonemaning qay jerde hám qanday dawıslar menen yondosh keliwine baylanısqan, sol sebepli bul dawıslı fonemaning turaqlı belgisine kirmaydi. Mısalı, «u» fonemasi qul sózinde arqa qatar, gúl sózinde old qatar dawıslı formasında aytıladı.
Dawıssız fonemalarning turaqlı artikulyatsion belgileri dep dawıs hám waǵırlınıń qatnasıwı, payda bolıw ornı hám usılı sıyaqlılar esapqa alınadı. SHuningdek, dawıssız sesler ózbek tilinde unlilardan aldın kelip kópshilik óz artikulyatsiyalari menen aytıladı. Mısalı, zaman, sabanlar sózlerindegi z, e, m dawıssızları anıq aytılıw islenbekte, noz, nos sózlerinde bolsa sóz aqırında kelgenligi hám olardan keyin dawıslı dawıs bolmaǵanı ushın anıq parıqlanbaydı. Shıńǵırlaytuǵın hám shıńǵırsızlik dawıssız fonemalarning ózgeriwshen belgisi esaplanadı. Shıńǵırlaytuǵın dawıssızlar sóz aqırında hám shıńǵırsız dawıssız janında kelip mudam shıńǵırsız variant menen aytıladı.
Sóylew dawısları hám harfni parıqlaw kerek. Hárip dawıstıń jazıw daǵı shártli belgisi esaplanadı. Sóylew dawısların aytılıw etemiz hám esitemiz háriplerdi kóremiz hám jazamız. Dawıslardıń payda bolishida ókpeden shıǵıp atırǵan hawanıń awız boslig'ida tosıqqa ushırasıp yamasa uchramasdan shıǵıwı zárúrli rol oynaydı. Háripler bolsa qol yamasa túrli texnikalıq qurallar járdeminde jazıladı. Háripler dáwirli áhmiyetke iye. Mısalı, arab, lotin, kirill jazıwlarında «t» hárıbi hár túrlı (T, ٺ) jazıladı, lekin t dawısı birden-bir artikulyasion bazaǵa iye.
Fonologiya (fono... hám... logiya) — filologiyanıń til dawıs qurılısınıń strukturalıq (strukturalıq ) hám funksional (wazıypalıq ) nizamlıqların, tildiń eń mayda, mánis bildirmeytuǵın birlikleri — buwınlar, fonemalarning dúzilisi hám ámelde qollanıwın uyreniwshi bólimi. Fonologiyaning fonetikadan parqı sonda, onıń dıqqat orayında fizikalıq qubılıs retindegi dawıslardıń ózin emes, bálki olardıń sóylewde jáne de quramalılaw mánisli birlikler — morfemalar, sózlerdiń strukturalıq bólegi retinde atqaratuǵın wazıypasın úyreniw turadı. Sol sebepli fonologiyani geyde funksional fonetika dep da ataydilar. Ruschex filologi N. S. Trubetskoyning anıqlawısha, fonologiya menen fonetika ortasındaǵı óz-ara munasábet sonnan ibarat, hár qanday fonologik xarakteristikanıń baslanıwsı mánis farqlovchi dawısıy qarama-qarsılıqlardı anıqlaw bolıp tabıladı; fonetikalıq xarakteristika bolsa baslanǵısh noqat hám materiallıq tiykar retinde qabıl etiledi.
Fonologiyaning tiykarǵı birligi — fonema, tiykarǵı izertlew obiekti — fonemalarning zidlanishlari (oppozitsiyalari) bolıp, bul oppozitsiyalar bir pútkil halda tildiń fonologik sistemasın payda etedi. Arnawlı bir orında bir fonemaning ekinshisine qarama qarsı qoyılıwın kórinetuǵın etiwshi sózler (burborbir sıyaqlı ) kvaziomonimlar (jalǵan omonimlar) dep ataladı. Ádetde, tildegi fonemalar sanı kvaziomonimlar járdeminde anıqlanadı hám bunda biryo'la bir fonemani ekinshisine qarama qarsı qoyıw arqalı olardıń parıqlanıw elementleri klassifikaciya etiledi. Mas, tal, sal sózlerindegi eki fonema — t hám s portlaytuǵın, sırǵaluvchi parıqlanıw elementlerine iye. Olardıń hár ikkisi da til aldı, shıńǵırsız, shawqımlı dawıssızlar bolıp tabıladı jáne bul belgileri parıqlanmovchi elementler dep ataladı. Sonday eken, fonema tilde óz wazıypasın fonologik tárepten parıqlanıwshı hám parıqlanmovchi elementler arqalı atqaradı.
Fonologiya zamanagóy mánistegi ǵárezsiz filologiya páni retinde 20 -ásirdiń 20—30 -jıllarında qáliplesti; onıń jaratıwshıları N. S. Trubetskoy, russhveysar alımı S. O. Karsevskiy, rusAmerika filologi R. S. Yakobsonlar bolıp, olar 1928-jıl Gaagada bolıp ótken Filologlardıń 1-xalıq aralıq kongressida fonologiyaning tiykarǵı ideyaların aytganlar. N. S. Trubetskoyning " Fonologiya tiykarlari" (1939 ) kitapı fonologiya rawajlanıwındaǵı eń zárúrli basqısh bolǵan. Fonologiya payda bolıwınıń dáslepki tiykarları 19 -ásir aqırlarında nemis alımı I. vinteler hám ingliz alımı G. Suit dóretpelerinde, umumnazariy tárepleri keyinirek F. de Sossyur izertlewlerinde qáliplesken. Ásirese, fonologiyaning rawajlanıw tiykarların jaratılıwma ruspolyak filologi I. A. Boduen de Kurtene úlken úles qosdı. Fonema ideyası jáne onıń principleri dáslepki ret onıń dóretpelerinde islep shıǵılǵan. Boduen de Kurtene izertlewleri negizinde Leningrad hám Moskva fonologik mektepleri qáliplesti (ózbek filologlarınıń fonologik izertlewleri de tiykarlanıp áne sol mektepler tásirinde jaratılǵan ). Házirgi kúnde usı mekteplerdiń fonologik teoriyalerinen tısqarı Evropa hám AQShda taǵı 10 ǵa jaqın fonologik teoriyaler jaratılǵan. Ózbek tili fonologiyasini úyreniwde Ye. D. Polivanov, v. v. Reshetov, A. Nurmonov, A. Abduazizov hám basqalarlardıń ilimiy jumısları áhmiyetli bolıp tabıladı.
Fonologiya da fonetika sıyaqlı ulıwma fonologiya, menshikli fonologiya, tariyxıy (diaxronik) fonologiya hám suwretleytuǵın (sinxronik) fonologiyaga bólinedi. Ulıwma fonologiya fonemaning mánisi, fonemalar ortasındaǵı hám de fonema hám dawıs ortasındaǵı munasábetlerdi, fonemaning morfema hám sózge bolǵan teksheli munasábetin úyrenedi; tildiń fonologik (fonematik) quramın anıqlawdıń metod hám principlerıni belgileydi. Menshikli fonologiya, ulıwma fonologiyaning metod hám principlerıge tiykarlanǵan halda, ol yamasa bul tildiń fonologik sistemasın úyrenedi; óz gezeginde, ulıwma fonologiyaga material beredi. Tariyxıy fonologiya málim bir til fonologik sistemasınıń tariyxıy rawajlanıwın, suwretleytuǵın fonologiya bolsa tariyxıy rawajlanıw processindegi arnawlı bir bir dáwirdiń fonologik sistemasın úyrenedi.