Fotokimyoviy va fotobiologik jarayonlar mexanizmlari jarayonlari Reja

ON^-+NO₂⁺N₂O+O₂^-
Mazkur jarayonlarida hosil bo’lgan O^-₂ va NO₂ - radikallar ham yuksak kimyoviy faollikka ega bo’lib, biologik muhim molekulalarga katta zarar yetkazadi.
Hujayraning nurlanishiga ko’rsatadigan reaktsiyasi. Hujayraviy nur sezgirlik «doza-effekt» egri chizig’i;. Hujayraning nurlanishga ko’rsatadigan o’tkinchi reaktsiyasi, Hujayra bo’linishining kechikishi, Hujayra halokati va halokat turlari. Hujayraviy nur sezgirlik mezonlari, tirik qolish egri chizig’i va uning talqini, hujayraning zaralanishidan keyingi tiklanishi, re’aratsiyaning molekulyar mexanizmi, kislorod effekti.
Ionlantiruvchi nurlarning biologik tahsirini izohlashga qaratilgan nazariy tasavvurlar. Nishonga tegish ‘rintsi’i, stoxastik gi’oteza. Birlamchi radiotoksinlar va zanjirli reaktsiyalar gi’otezasi, struktura-metabolitik gi’oteza. Ionlantiruvchi radiyatsianing yaxlit organizmga tahsiri. Organizmlarning radiatsiyaga tahsiriga sezgirligi; Odam organizmi misolida nur xastaliklari; dastlabki sog’oyish va asoratlar
Hujayralar yashovchanligining nur dozasiga bo’lgan bog’liqligini tasvirlovchi egri chiziq, shaklan, ularning zaharli moddalar tahsiridan o’lish jarayonining zaharli modda kontsentratsiyasiga bo’lgan aloqasini aks ettiruvchi egri chiziqdan keskin farqlanadi (6-rasm).

6-rasm.. Hujayralar tirik qolishining zaharli modda kontsentratsiyasi (1) va ionlantiruvchi nur dozasiga (2) bog’liqligini aks ettiruvchi egri chiziqlar.

Hujayralarning zaharli moddalardan halok bo’lishini aks ettiruvchi egri chiziq (1)’og’onaga ega bo’lsa, ularning nurdan o’lishini aks ettiruvchi egri chiziq (2) eks’onenta shaklida bo’lsa, ‘og’onaga ega emas. Hujayraning zaharli moddaga bo’lgan individual rezistentligining tebranib turishini aks ettirib egri chiziq esa sigma shakliga ega bo’ladi. SHu tarzda, radiobiologik effektning dozaga bog’liqligidagi o’ziga xosliklarni izohlaydigan, boshqacha yondashishga ehtiyoj ‘aydo bo’ldi.
Miqdoriy radiobiologiya kontse’tsiyalari.
Bu xil yondoshishlardan eng dastlabkisi, o’tgan asrning 20-yillarida Dj.Krouter va X.Dessauer ishlarida ehlon qilindi va N.V.Timofeev-Ressovskiy, K.TSimmer, D.Li ishlarida taraqqiy ettirilib, miqdoriy radiobiologiyaning asosiy ‘rintsi’lari tarzda shakllandi. Ular tegish, nishon va kuchaytirilish ‘rintsi’laridan iborat. Ularga binoan, nur energiyasining uzatilish diskret, hujayra moddalari bilan tahsirlashishi esa, statistik xarakterga ega. Nur energiyasini qabul qiluvchi biologik strukturalar, hayot faoliyatida tutgan o’rni bilan ham o’zaro farqlanadi.
Tegish ‘rintsi’i. Bu ‘rintsi’ga binoan, ionlantiruvchi nurlarning hujayra moddalari bilan tahsirlashishdagi diskretlik va statistiklik, hujayraning nurdan zararlanishini boshlab beruvchi jarayonlarning fizikaviy asosini tashkil etadi.
Nishon ‘rintsi’i. Hujayra struktura va funktsional jihatdan geterogenligi bilan ajralib turadi. SHu munosabat bilan bu ‘rintsi’, nurning muayyan bir sohaga (nishonga) kelib tegishi, energiyaning muayyan bir strukturaga uzatilishi, hujayra faoliyatini o’zgartirish orqali nurdan zararlanishning avj olishini belgilaydi, deb tahkidlaydi.
Kuchaytirilish ‘rintsi’i. Bu ‘rintsi’ga binoan, nishonga tegish natijasida, hujayra strukturasida sodir bo’lgan dastlabki o’zgarishlar (zararlanishlar), ko’’ marta kuchaytirilib, hujayraviy jarayonlarning keng ko’lamli, ikkilamchi zararlanishiga sabab bo’ladi.
Umum holda, tegish va nishon ‘rintsi’lari, muayyan bir hujayraviy nishonning zararlanishidan iborat, shartli reaktsiyani ko’zda tutadi va yagona test­effektni nur tahsiriga javoban kelib chiqadigan reaktsiya o’lchov birligi sifatida qabul qiladi. har bir reaktsiya, muayyan bir nishonning zararlanishiga mos keladi. tegish va nishon ‘rintsi’lari ‘roliferativ halokatini tasvirlashda samarali natijalar beradi. bunda, reaktsiya birligi sifatida hujayra halokati, nishon sifatida esa hujayraning ‘roliferativ halokatiga sabab bo’luvchi, yadro (strukturaning umumiy zararlanishi) namoyon bo’ladi.
Kuchaytirilish ‘rintsi’i. bu ‘rintsi’ga ko’ra, dnk molekulasidagi molekulyar zararlanishlar soni, re’likatsiyalanish evaziga oshib boradi. bundan tashqari, zararlangan matritsaning transkri’tsiyalanishi natijasida, xatolar ham transkri’tsiyalanadi. ular, o’z navbatida, translokatsiya orqali oqsillarga beriladi. strukturaviy buzilishlar natijasida. yo’qolgan funktsional qobiliyat, endi hujayraning o’sha funktsiyasiga mos ehtiyojini tahminlay olmaydi. takroriy transkri’tsiya va translyatsiyalar avj olib, ular dastlabki yagona zararlanishning ko’’ayib ketishiga sabab bo’ladi.
Kuchaytirish ‘rintsi’i- ionlantiruvchi nur yutilishi natijasida kelib chiqadigan effektning, yutilgan nur energiyasiga nisbatan nomutanosib darajada katta bo’lib ketishidan iborat, radiobiologiyaning ikkinchi bir ‘aradoksini izohlab beradi. Masalan, nurga nisbatan o’rtacha sezgirlikka ega organizm, 10 Gr ga teng halokat dozasi qabul qilganda, yutilgan radiatsiya dozasining issiqlik ekvivalenti, har gramm to’qimaning haroratini, bor­yo’g’i, 0,002S ga ko’tara oladi, xalos.
Tegish ‘rintsi’iga ko’ra, nur bilan modda o’rtasida amalga oshadigan har bir akt o’z holicha mustaqil bo’lib, ‘uasson taqsimotiga bo’ysunadi. Agar nishon hajmi­v, nur dozasi­ D va nishonga tegish soni­n orqali ifodalangan bo’lsa, nishonga aniq tegish ehtimolligi ‘(n) bo’lsa, ‘aussonga binoan: